Pređi na sadržaj

Jevrejska groblja u Beogradu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kapija sefardskog groblja

U Beogradu je u prošlosti postojalo više jevrejskih grobalja.

U okviru kompleksa Novog groblja danas se nalaze Aškenasko groblje, nastalo 1876. godine, izdvajanjem posebne parcele za pripadnike druge vere i Sefardsko groblje, nastalo 1888. godine kupovinom placa preko puta Novog groblja,  i njegovim proširivanjem 1925. na Novo jevrejsko groblje.

Zemunsko jevrejsko groblje je jedno od najstarijih u Srbiji. Prva sahranjivanja na njemu su zabeležena u periodu osnivanja zemunske jevrejske opštine 1740. godine.

Mesto poznato kao Trostruki surduk na Ledinama, danas na Novom Beogradu, gde je u jesen 1941. godine je izvršeno streljanje 240 civila, Skupština grada Beograda je 1992.  proglasila za Jevrejsko groblje.

Jevrejska groblja u Beogradu su spomenici istorije i kulture pod otvorenim nebom.

Istorija

[uredi | uredi izvor]

U Beogradu se u prošlosti nalazilo nekoliko jevrejskih grobalja.

Vreme doseljavanja Jevreja u Beograd nije moguće tačno utvrditi. Intenzivnije naseljavanje Sefarda otpočelo je od 1521. godine i od tog vremena postoji organizovana jevrejska zajednica. Jevreji su živeli u zasebnoj mahali pored reke Save i na savskoj padini su se javila prva jevrejska groblja, na prostoru koji bi u današnje vreme bilo omeđano ulicama Knez Mihailova, Kraljice Natalije i Carice Milice.[1]

Jevrejska zajednica se u 17. veku proširila pored Dunava u kraju koji se naziva Jalija. Pretpostavlja se da je na dunavskoj padini, odnosno današnjem Dorćolu postojalo jevrejsko groblje, ali za to ne postoje dokazi.[1]  

Iz tog perioda su sačuvana dva nadgrobna spomenika sefardskim Jevrejima i to spomenik Dona Klari iz 1620. godine i spomenik Avrahamu Hakoenu iz 1641. godine. Oba spomenika se danas čuvaju u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.[2]

Pretpostavlja se da je u prvoj polovini 17. veka nastalo jevrejsko groblje na Paliluli, koje odgovara današnjoj Dalmatinskoj ulici iz koje se ulazilo u groblje. Kontinuirano postojanje ovog groblja se može pratiti  preko planova Beograda izrađivanih tokom 18. i 19. veka.[3]

Većina jevrejskog stanovništava iz tog doba je bila sefardskog porekla, koji su se doseljavali uglavnom iz Osmanskog carstva, dok su manji deo činili Aškenazi, koji su se doseljavali iz Nemačke, ali se taj odnos vremenom menjao u korist jednih ili drugih.[1]

Oktobra 1869. godine osnovana je zasebna aškenaska opština. Imajući za cilj očuvanje jedinstva naroda, Sefardi koji su već imali organizovanu svoju opštinu su im ponudili korišćenje zajedničkih ustanova, ali je uprava grada, ne ulazeći u razloge, ipak priznala i drugu jevrejsku opštinu. Ovo je za posledicu imalo kasnije osnivanje zasebnog aškenaskog groblja. Aškenaska opština se po osnivanju stavila pod zaštitu austrougarskog poslanika u Beogradu i tako ostala i posle Berlinskog kongresa 1878. Odlukom ministarstva prosvete i crkvenih poslova 1892. godine dodeljena im je verska autonomija.[4]

Novo groblje u Beogradu

[uredi | uredi izvor]

Danas se u okviru kompleksa Novog groblja nalaze dva jevrejska groblja. Jedno je Sefardsko groblje, smešteno neposredno uz Groblje oslobodilaca Beograda 1944. godine, koje je još uvek aktivno, a drugo je aškenasko groblje, koje ima više spomeničku vrednost.[2]

Oba groblja su park prirode i deo kulturne baštine Beograda.

Sefardsko groblje

[uredi | uredi izvor]

Sefardsko groblje je osnovano 1888. godine, tako što je jevrejska crkveno-školska  opština u Beogradu otkupila plac od grada preko puta Novog groblja u Grobljanskoj, danas Ruzveltovoj ulici,[5] od šabačkog trgovca Đorđa Kurtovića.[6] Kupljena parcela je 1925. godine dalje proširena na Novo jevrejsko groblje, na koje je preseljeno staro jevrejsko groblje iz Dalmatinske ulice.[1]

Na prostoru starog jevrejskog groblja na Paliluli je 1928. godine održan svečani obred sahranjivanja posmrtnih ostataka u zajedničku kosturnicu i preneti su posmrtni ostaci 13 rabina i učitelja na Novo jevrejsko groblje, gde su sahranjeni u zajedničku grobnicu, nad kojom je podignut spomenik u obliku sarkofaga. Sa starog groblja su preneti i spomenici u obliku horizontalnih kamenih ploča, sa imenima pokojnika na hebrejskom jeziku i godinom smrti, bez dužih epitafa[1]

Kroz groblje vodi centralna staza okružena borovima starim nekoliko decenija.[6]

Na Sefardskom groblju se nalaze tri značjana spomenika visoke umetničke vrednosti[5]:

  • Spomenik jevrejskim ratnicima Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata 1912 – 1918 (132 heroja). Nalazi se na kraju centralne staze. Podizanjem tog obeležja istaknut je doprinos Jevreja u očuvanju države u kojoj su živeli.[6] Podigla ga je Jevrejska opština Beograd, od novca koji su prikupili rođaci i prijatelji poginulih, 1927. godine na ratničkoj parceli. Spomenik je projektovao jevrejski arhitekta Samuel Sumbul. U središtu polukružnog platoa je obelisk visok osam metara, sa četiri stuba. Na piramidalnom vrhu nalazi se dvoglavi orao, a ispod njega srpski grb sa četiri ocila. Jedna orlova glava gleda u nebo, odnosno u slobodu, dok je druga pognuta ka zemlji i simbolično tuguje sa narodom. Na dnu obeliska motiv srpske šajkače, sablje i puške, a ispod je Davidova zvezda[7] i Njegoševi stihovi iz „Gorskog vijenca“,[6] kao simboli prijateljstva jevrejskog i srpskog naroda. Na ivicama platoa su takođe karakteristični simboli judaizma, beli lavovi, a iza njih su grobovi poginulih. Zadnji deo spomenika zatvoren je sa trapezoidnim kamenim masivom, sastavljen od pet ploča, sa dve plamene svetiljke, jevrejski večni pomen umrlima. Na središnim horizontalnim i vertikalnim pločama je isklesana posveta poginulima, a na dve bočne uklesana su imena poginulih ratnika.[7] Kraj imena su postavljeni kamenčići, kao jedan od jevrejskih običaja, jer na istom mestu počivaju zemni ostaci heroja.“[6]
  • Spomenik jevrejskim žrtvama iz Drugog svetskog rata, podignut 1952. Nalazi se na kraju glavne aleje. Izrađen je prema nacrtu arhitekte Bogdana Bogdanovića,[8]  koji je za ovo delo nagrađen Oktobarskog nagradom grada Beograda.[1] Ovo je Bogdanovićevo prvo delo izrađeno od kamena.[6] U spomenik su ugrađeni fragmenti, ali i cele nadgrobne poloče sa hebrejskim tekstom, koje vode poreklo sa starog jevrejskog groblja na Paliluli.[1] Ovakvim rešenjem, autor spomenika je imao za cilj naglašavanje kontinuiteta sa tradicijom i prethodnim naraštajima Jevreja, mada je korišćenje starih nadgrobnih spomenika kao građevinskog materijala za nove spomenike u to vreme generalno primnjivano za probleme napuštenih i oštećenih grobalja.[9] Spomenik je izgrađen u okviru akcije Saveza jevrejskih opština Jugoslavije, koji je, u nameri da stradanje svojih sunarodnika otrgne od zaborava, odlučio da 1952. godine podigne spomenike svim stradalim jugoslovenskim Jevrejima, s tim da spomenici budu lokalnog, republičkog, odnosno pokrajinskog nivoa. Osim u Beogradu, istim povodom su podignuti i spomenici na jevrejskim grobljima u Zagrebu (posvećen nastradalim Jevrejima u Hrvatskoj), Sarajevu (posvećen Jevrejima nastradalim u Bosni i Hercegovini) i Novom Sadu (posvećen Jevrejima nastradalim u Novom Sadu i južnoj Bačkoj), kao i u Đakovu (posvećen Jevrejima stradalim u Logoru Đakovo, većinom iz Sarajeva, ali i iz drugih delova NDH).[10] Ceremonije otkrivanja spomenika su održane avgusta i septembra 1952. godine. I pored toga što im u jugoslovenskim medijima nije posvećena dovoljna medijska pažnja,[11] predstavljaju jednu od najvažnijih komemoracija posvećenih žrtvama Holokausta, koje su do tada održane u Evropi.[12] U sklopu spomenika nalazi se i spomen-kosturnica sa posmrtnim ostacima 197 jevrejskih žrtava fašizma. Na istom mestu nalazi se i urna Bogdana Bogdanovića, koja je po njegovoj poslednjoj želji i uz odobrenje jevrejske zajednice, iz Beča preneta 2011, a pored njegove, nalazi se i urna njegove supruge.[6]
  • Spomenik jevrejskim izbeglicama iz Austrougarske, koji je podigla jevrejska opština iz Beča 1959. prema projektu Anrija Mešulama.[8] Reč je o više od 1.200 Jevreja, koji su bežeći sa teritorije Trećeg raha, krajem 1939. godine krenulo iz Beča i Bratislave i planiralo  da ploveći Dunavom kroz Jugoslaviju, preko Rumunije, Crnog mora i Turske stignu do tadašnje Palestine. Zbog loše organizacije, kao i problema oko dobijanja vize, njihovo putovanje je zaustavljeno nakon nešto više od mesec dana, u Prahovu, na granici između Jugoslavije i Rumunije, nakon odbijanja Rumunije da im dozvoli prolaz bez sertifikata za useljenje u Palestinu, kao i zbog zaleđivanja Dunava, koji im je u potpunosti onemogućio plovidbu.[13] Proveli su celu zimu i proleće u Kladovu.[8] Septembra 1940. godine su prebačeni u Šabac , tada prvincijski gradić koji je brojao oko 16.000 stanovnika i u kojem je živela mala, ali ugledna jevrejska zajednica, i u njoj su se nastanili.[13] Neposredno pred napad Nemačke na Jugoslaviju, grupa od oko 200 mlađih ljudi iz takozvanog „Kladovskog transporta“ ipak je dobila potrebnu dokumentaciju i prebačena je preko Grčke do Palestine. Od onih koji su ostali, većina je okupaciju dočekala u Šapcu i  15. jula 1941. je sprovedena u novoosnovani Logori nacističke Nemačke u Šapcu. To je bila prva grupa Jevreja na teritoriji Srbije koji su masovno internirani.[13] Muškarci su streljani 12. i 13. oktobra 1941. u blizini sela Zasavica kod Šapca, dok su žene, sa decom naterane da peške idu u Logor Sajmište [8] i tamo su pogubljeni proleća 1942. Posmrtni ostaci nekoliko stotina Jevrejea ubijenih kod Zasavice, koji nisu po naredbi generala Franca Bemea spaljeni u akciji  Specijalna akcija 1005, a nakon rata ekshumirani i 1959. godine preneti u zajedničku kosturnicu na Sefardskom groblju.[13]
  • Kao i na drugim jevrejskim grobljima, na Sefardskom groblju u Beogradu se nalazi Geniza, spomenik i grobno mesto za jevrejske verske knjige,[8] podignut 1928. godine. Spomenik je u obliku otvorene Tore i knjiga od kamena, koji simbolično ukazuju na namenu ove grobnice.
  • spomenik nad zajedničkom grobnicom deci umrloj od španske groznice i drugih bolesti između dva svetska rata. Podigla ga je Jevrejska opština 1976. godine i u njoj se nalaze posmrtni ostaci dece čiji su pojedinačne grobnice uništene. Autor spomenika je slikar Jovan Ćurčić.[1]

Na groblju je podignuta kapela po projektu inženjera Josifa Albale, koja je osvećena 1934. godine.[1]

Groblje se prostire na 12.748m², i na njemu se nalazi oko 4.000 grobnica.[1]

Aškenasko groblje

[uredi | uredi izvor]
Kapija aškenaskog groblja ima metalni ukras u obliku menore

Aškenasko groblje je takođe deo Novog groblja, a nalazi se preko puta sefardskog groblja i zidom je ograđeno od ostatka Novog groblja. Nastalo je 1876. godine, tako što je Uprava Novog groblja odvojila posebnu parcelu za pripadnike druge vere.[8]

Za razliku od starih sefardskih spomenika, koji su postavljeni horizontalno, aškenaski stari spomenici su postavljene vertikalno, ali su se ove razlike  vremenom izgubile i na oba groblja su počeli da se postavljaju dvojezični natpisi.[1]

Nakon što su na Novom groblju podignute kapele za ispraćaj, sa leve strane od glavnog ulaza, i ispred njih formiran ispraćajni trg sa kolonadom od trideset devet stubova, dve godine kasnije (1937), u njihovom produžetku je podignuta kapela za ispraćaj Jevreja aškenskog reda.[14] U adaptiranoj kapeli za ispraćaj Jevreja aškenskog reda, po projektu arhitekata Spasoja Jovanovića i Ljubomira Profirovića napravljen je prvi krematorijum u Jugoslaviji, koji je otvoren  1964. godine. Kapela se koristi za ispraćaj na kremaciju.[15]

Sahrane na Aškenaskom groblju danas se obavljaju samo povremeno, na već postojećim grobnim mestima.

Ostali spomenici

[uredi | uredi izvor]

Na Novom jevrejskom groblju se posebno ističu:

  • spomenici sa uklesanim ili plastično obrađenim jevrejskim simbolima, među kojima su primeri ruku podignuti u sveštenički blagoslov (simbol roda Koeana), vrce i posude za ritualno pranje ruku (simbol porodice Levi), Davidova zvezda i svećnjaka menore, koje su učestalije.
  • spomenici sa simboličnim motivima u punoj plastici i reljefu, nastali pod uticajem nejevrejske sredine. Tu spadaju uklesani simboli, kao što su žalosne vrbe, reljefno izvedeni detalji slomljene grane i uvelog pupoljka koji govore o prolaznosti i nestajanju.
  • spomenici sa smelijim rešenjima koji ukazuju na umiranje, među koje spadaju spomenik sa prikazom ptice koja je ispala iz gnezda, puto (ital. putto koji plače, žena koja je obgrlila kovčeg. Posebno zanimljivi su spomenici, koji osim epitafom, takođe klesarskim radovima govore ponešto o pokojnikovom životu. Među njima se posebno izdvaja avion u padu, koji asocira na avionsku nesreću, kao i spomenik sa reljefnim zrade Volfsonove biblioteke, preteče današnje Narodne biblioteke Izrael na Skopskoj gori, i čiji epitaf na hebrejskom govori da je pokojnik, Aron Najlinger, na putu bicklom za Palestinu, doživeo nesreću i poginuo u Beogradu 1933 (Aškenasko groblje). Na Aškenaskom groblju se posebno izdvaja vajarsko delo Tome Rosandića nad grobnicom Ruže i Jakova Klofer. Muška i ženska glava u visokom reljefu, koje simboližuju čežnju.[1]
  • portretna skulptura u reljefu je savremeniji način obeležavanja na jevrejskim nadgrobnim spomenicima. Brojni su portretni reljefni likovi pokojnika u bronzi, od kojih su neki vrlo vredni umetnički radovi, poznatih skulptora, kao što su Petar Palavičini, Nandor Glid, Aleksandar Zarin i drugi. Izdvajaju se bronzana bista Aleksandra Lekića, koju je izradio Predrag Sremčić (1958) i kamena bista devojke na grobnici porodice Manhajm, koju je izradio Aleksandar Zarin (1950).[1]
  • spomenici koji sadrže elemente arhitektonskih stilova karakterističnih za istoricizam, kao što su turbe, mavarski lukovi, floralna istočnjačka dekoracija, kao i stubove i zabate u duhu neoklasicizma.

Zemunsko groblje na Gardošu

[uredi | uredi izvor]
Jevrejsko groblje u Zemunu

U Zemunu je postojala aškenaska i sefardska jevrejska opština.[16]

Jevreja je u Zamunu bilo već u 17. veku. Za vreme borbi za Beogradu, Austrijanci su sve zemunske Jevreje 1688. godine deportovali u Osijek, gde se formira prvi logor u Sremu za Jevreje.[17]

Zemunsko jevrejsko groblje je jedno od najstarijih u ovom delu Srbije i na njemu je sačuvan znatan broj spomen-obeležja. Na jednom starom spomeniku može se razaznati da potiče iz 1746. godine.[18]

Računa da su prve aškenaske i sefardske porodice od 1717. godine boravile

u Beogradu kao delu Austrije, koji su 1739. godine morale da napuste i pređu u Austriju, odnosno Nemačku. Oko dvadesetak porodica se nastanilo u pograničnom Zemunu, gde su svi Jevreji sačinjavali opštinu koja je imala sudije i crkvene oce, školu i sinagogu, kao i posebno groblje, koje se nalazilo u severozapadnom delu današnjeg zemunskog grobljanskog kompleksa.[18]

Zemunsko jevrejsko groblje se nalazi u starom delu Zemuna. Prva sahranjivanja su zabeležena u periodu osnivanja zemunske opštine 1740. godine.

Spomenici koji su smešteni na desnoj strani od ulaza na groblje, datiraju iz s početka 19. veka. Niko od sahranjenih na tom mestu nema živih potomaka.

Na najstarijem delu groblja se nalazi jedini sačuvani spomenik predaka Teodora Hercla, koji su bili starosedeoci Zemuna. Spomenik njegovog dede, Simona Hercla je centralno mesto okupljanja cionista iz celog sveta.

Na najvišoj zaravni groblja, sa koje se pruža pogled na celo groblje,  danas se nalazi spomen-obeležje na njih 574 pripadnika Zemunske jevrejske opštine, odnosno 90% članova jevrejske zajednice u Zemunu,[19] koji su nasilnim putem izgubili život u Drugom svetskom ratu. Kenotaf je izrađen u obliku zarubljene trostepene piramida od sivog kamena sa čije su sve četiri strane, po azbučnom redu, zapisana imena nastradalih (187) u koncentracionim logorima kod Jasenovca i Stare Gradiške.[20] Spomenik je postavila jevrejska zajednica u Zemunu 1948. godine. [21]  Kod spomenika se održavaju komemorativni skupovi, prvenstveno 27. jula, na dan kada su  godine zemunski Jevreji deportovani u logore (1942). Tada se, uz propisani verski obred i govor, pročitaju i imena pokojnika,[20] u znak sećanja na nevine žrtve.[19]

Jevrejsko groblje u Zemunu je tokom Drugog svetskog rata služilo za masovno sahranjivanje žrtava iz Logora na Starom Sajmištu. Svakoga dana posle 22 sata iz Logora na Starom Sajmištu, na groblje su dovožena mrtva ili polumrtva tela. U blagoj udolini groblja, Savez boraca Drugog svetskog rata je 1956. godine postavio spomenik „Žrtvama fašističkog terora 1941–1945“.  

Poseban deo groblja označeno je kao mesto na kome su sahranjivani utopljenici. Većina je ubijena u Novom Sadu, tokom Novosadske racije, a zatim bačena u Dunav.[21]  

Tridesetak delova spomenika sa najstarijeg dela groblja je premešteno 1978. i postavljeno u tri reda.[21]

Na jednom delu groblja nalazi se grobnica u koju su sahranjivani muslimani iz Bosne, pripadnici Handžar divizije, regrutovani za slanje na Istočni front, koji su umrli prirodnom smrću tokom boravka u sabirnom prihvatilištu kod Železničke stanice u Zemunu.[21]

Zemunsko groblje na Gardošu je kulturno dobro i spomenik kulture, a jevrejski deo groblja je najstariji kulturno-istorijski spomenik Zemuna.[22]

Područje Jevrejskog groblja u Zemunu poseduje veoma bogatu i raznoliku dendrofloru, koju čine mnogobrojne lišćarske, četinarske i žbunaste vrste drveća. Drveće je uglavnom skoncentrisano oko pešačkih staza u vidu obostranih drvoreda i istovremeno predstavlja i spoljašnju granicu groblja.

Trostruki surduk – Ledine

[uredi | uredi izvor]

Na obodu naselja Ledine na Novom Beogradu, na mestu koje je pre Drugog svetskog rata bilo poznato pod nazivom Trostruki surduk, u jesen 1941. godine je izvršeno streljanje 240 civila, koji su na istom mestu i sahranjeni.[23]

Istraživanja su žrtve dovela u vezu sa 187 Jevreja koji su upisane u knjige Banjičkog logora. Oni su 14. septembra 1941. godine, prema zvaničnoj dokumentaciji trebalo da budu sprovedeni u Jevrejski logor u Zemunu, koji u to vreme još uvek nije bio otvoren.[23]

Prve podatke o ovom zločinu je prikupila Anketna komisija za istraživanje zločina počinjenih u Logoru na Sajmištu 1945. godine. Komisija je ekshumiracijom grobnica pronašla ostatke tela 240 muškaraca srednjih godina.[23]

Skupština grada Beograda je 1992. mesto streljanja na Ledinama proglasila za Jevrejsko groblje i dodelila mu status kulturnog dobra.[23]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l Film 2009.
  2. ^ a b Radovanović 2013, str. 434.
  3. ^ Barišić 2006, str. 76.
  4. ^ Barišić 2006, str. 79.
  5. ^ a b Radovanović 2013, str. 435.
  6. ^ a b v g d đ e Vasiljević 2018.
  7. ^ a b Politika 2017.
  8. ^ a b v g d đ Radovanović 2013, str. 436.
  9. ^ Stipić 2016, str. 113.
  10. ^ Stipić 2016, str. 110.
  11. ^ Stipić 2016, str. 117.
  12. ^ Stipić 2016, str. 118.
  13. ^ a b v g Lajbenšperger et al. 2013, str. 183.
  14. ^ Novo groblje & Vodič, str. 6.
  15. ^ Novo groblje & Vodič, str. 7.
  16. ^ Medić 2006, str. 313.
  17. ^ Medić 2006, str. 308.
  18. ^ a b Dabižić 2007, str. 187.
  19. ^ a b Fogel 2015, str. 19.
  20. ^ a b Dabižić 2007, str. 189.
  21. ^ a b v g Film 2015.
  22. ^ Dabižić 2008, str. 5.
  23. ^ a b v g Lajbenšperger et al. 2013, str. 227.

Literatura

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јеврејска_гробља_у_Београду&oldid=28841503”