Arhitektura Bosne i Hercegovine

Na arhitekturu Bosne i Hercegovine u velikoj meri uticala su četiri glavna perioda u kojima su političke i društvene promene odredile stvaranje različitih kulturnih i arhitektonskih navika u regiji.

Srednjovekovni period

Srednjovekovni period u Bosni trajao je sve do invazije Osmanskog carstva. Socijalna organizacija Bosne tog vremena razvila se u sistem nazvan Zadruga. U Zadruzi, zajednica je organizovana tako da bi nekoliko porodica sa zajedničkim interesima živelo zajedno u stambenim klasterima. Lideri zajednice izabrani su u skladu sa njihovim godinama i visokim etičkim standardima. Sistem Zadruge je prvenstveno pronađen u ruralnim, agrarnim zajednicama, koje su u velikoj meri zavisile od prirodnih resursa. Kako je zajednica rasla, segmenti porodica bi se kolektivno preselili u drugo područje formirajući novi klaster ili selo. Stalne veze između ovih povezanih klastera stimulisale su i trgovinu i ekonomiju. Pojedine porodice su živele zajedno u kućama poznatim kao Dinarske kuće. To su bile jednostavne konstrukcije izrađene od prirodnih materijala (obično od drveta ili pruća). Unutrašnji prostor je organizovan oko ognjišta u centralnoj prostoriji sa odvojenim privatnim odajama za muškarca i ženu.

Iako vojne utvrde u Bosni i Hercegovini potiču iz rimskih vremena, većina ih je sagrađena između 12. i 15. veka. Strukture su izgrađene od kamena na brežuljcima iznad reke, rute ili grada. Danas ih ima oko 300, ali većina je u ruševinama. Najlepše i najbolje očuvane su one u: Sarajevu, Srebreniku, Blagaju, Jajcu, Travniku, Tešnju, Počitelju, Doboju, Vranduku, Stocu, Maglaju, Gradačcu, Ljubuškom, Ključu, Bihaću, Bosanskoj Krupi, Velikoj Kladuši, Višegradu, Zvorniku, tvrđava Bobovac, itd. Dvor u Kraljevoj Sutjesci bio je čak i bogato ukrašen u gotičkom stilu. Primer srednjovekovne gotičke i romaničke kule je Kula svetog Luke koja se nalazi u Jajcu i koja je nastala u 15. veku.

Bosna u Osmanskom carstvu

Krajem 15. veka, Osmansko carstvo je došlo na Balkan. Oni su se osvrnuli na potrebu da se razviju urbana područja i gradovi, od čega se pojavio osnovni oblik i organizacija urbanih područja koja su i danas karakteristična. Dušan Grabrijan, teoretičar arhitekture, definisao je primarnu organizaciju tipičnih bosanskih gradova. On je prepoznao da gradovi imaju pet autentičnih komponenata definisanih skupom „nepisanih zakona”: okolna brda su definisala oblik grada, glavni put je kičma, „Čaršija” je srce, vegetacija su pluća, reka je duh.

Činjenica da su ljudi koristili reku kao glavni element urbanog života doveli su do izgradnje Starog mosta 1566. godine u Mostaru u Hercegovini. U vreme kada je sagrađen, to je bio najduži kameni most na svetu. Njegovo značenje je ipak imalo dublju moć. On je simbolizovao vezu između istočne i zapadne civilizacije. Pored urbanističkog planiranja, arhitektura Bosne se pojavila sa malo jasnijim arhitektonskim rečnikom. Arhitektura je, međutim, bila organizovana oko niza nepisanih arhitektonskih zakona, uključujući: ljudsku skalu, nezakrčen pogled, geometriju, otvorene i fleksibilne prostore, jednostavan nameštaj, prostorne veze sa prirodom i korišćenje lokalnih materijala i tradicionalne tehnike gradnje. Pored toga, filozofija dizajna je favorizovala heterogenost materijala. Drugim rečima, svaki materijal je imao posebnu intrinzičnu funkciju koju mu je dala socijalna percepcija ljudi uključenih u arhitektonski proces.

Stoga su temelji bili građeni od kamena, prizemlja od gline, neizgorene opeke i drvenih pločica, prvi sprat od drvenog okvira i krov gotovo uvek od drveta. Organizaciono, tipična bosanska rezidencija iz 17. veka sastojala se od pet glavnih elemenata: ograda koja je bila okrenuta i određivala ulicu i jasno diferencirana privatno od javnog, dvorište obično izgrađeno od šljunčanog ili ravnog kamena za lakše održavanje, fontanu na otvorenom Šadrvan za higijenske svrhe, „polujavni” privatni prostor nižeg nivoa nazvan Hajat, gde bi se porodica okupljala, a Divan-han, poluprivatni privatni prostor na višem nivou koji se koristio za opuštanje i uživanje.

Austrougarski period

Bosna je bila spremna za još jednu kulturnu diversifikaciju kako je Austrougarska imperija pripojila zemlju 1878. godine. U kratkom periodu kada je austrijsko carstvo vladalo Bosnom, imali su ogroman uticaj na buduće urbanističko planiranje i arhitekturu. Neke od promena koje je uveo austrijski uticaj uključivale su uvođenje novih propisa o građevinskom zakonu, kao što su potrebne građevinske dozvole, zahtevi za bezbednost života i zaštitu od požara, regulisana debljina zida i visina zgrade. Neke promene u urbanističkom planiranju uključivale su klasifikaciju tipova ulica i posledične građevinske propise, zahtev za skladnim dizajnom sa neposrednim okruženjem i usklađenost s opštim planom regulacije. Bilo je i promena u opštoj filozofiji dizajna. Stilski, Bosna je trebalo da bude asimilirana u evropski mejnstrim, osim pojave orijentalističkog stila (takođe pseudomavarskog stila). Cilj je bio promovisanje bosanskog nacionalnog identiteta uz izbegavanje njegove povezanosti sa Osmanskim carstvom ili rastućim panslavenskim pokretom stvaranjem „islamske arhitekture evropske fantazije”.^[1]

Ovaj stil je inspirisan mavarskom i mudeharskom arhitekturom Španije, kao i mamlukskom arhitekturom Egipta i Sirije, kao što je prikazana na Gimnaziji Mostar. To je uključivalo i primenu ornamenta i drugih „mavarskih” dizajnerskih strategija od kojih nijedna nije imala mnogo veze sa prethodnim arhitektonskim pravcem autohtone bosanske arhitekture. Novi arhitektonski jezici dodali su raznolikosti već složene urbane kompozicije u bosanskim gradovima. Ove i druge promene izazvale su neke druge posledice u Bosni. Na primer, poboljšana je sigurnost života u zgradama, ali lokalni građevinski preduzetnici i arhitekte postaju zastareli zbog novih propisa i metoda izgradnje. To je dovelo do useljavanja kvalifikovane radne snage iz centralne Evrope koja je dodatno udvostručila i diverzificirala stanovništvo Bosne i Hercegovine što je potaknulo ekonomiju.

Konačno, gradovi su počeli da menjaju svoj karakter. Većina projekata u vreme austrijskog uticaja odnosila se na upravne zgrade. Pošta u Sarajevu, na primer, prati određene formalne karakteristike dizajna kao što su jasnoća forme, simetrija i proporcija, dok unutrašnjost sledi istu doktrinu. Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine u Sarajevu je primer orijentalističkog arhitektonskog jezika koji koristi mavarsko-mamlukovsku dekoraciju i šiljate lukove, dok još uvek integrira druge formalne elemente u dizajn.

Jugoslovenski period

Na kraju Drugog svetskog rata Bosna i Hercegovina je postala republika u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Političke struje u Jugoslaviji favorizovale su industrijalizaciju koja je zahtevala naglasak na razvoju javnog stanovanja kako bi služila migraciji stanovništva iz ruralnih u urbana područja. Da bi se prevazišli kulturni konflikti anti-istoricizam, moderni arhitektonski vokabular postao je preovlađujuća dizajnerska strategija za većinu arhitektonskih projekata. Otuda je homogenost materijala zamenila tradicionalnu heterogenost i beton je postao materijal izbora za gradnju. Takva praksa, međutim, izazvala je nekoliko problema. Industrijalizacija je prouzrokovala zagađenje gradova, ali je još važnije, prouzrokovala beg iz ruralnih područja što je dodatno prouzrokovalo odstupanja u proizvodnji, što je oštetilo ekonomiju. Infrastruktura, električna energija, voda i centralno grejanje bili su nedovoljni za održavanje novog javnog stambenog razvoja zbog lošeg planiranja, dok su stambeni neboderi neprikladno mešani sa postojećim arhitektonskim kontekstom. Loši načini izgradnje i nedostatak kvaliteta zbog nedostatka resursa prouzrokovali su nezdravu životnu sredinu. Sva ova pitanja dovela su do smanjenja kulturnog identiteta Bosne i Hercegovine, a istovremeno je iscrpila njene prirodne i ljudske resurse.

S druge strane, bilo je malo arhitektonskih projekata koji su pokušali da se pozabave pitanjima kulturne raznolikosti. Jedan od tih pokušaja bio je stambeni objekat „Dino” u Sarajevu koji su 1987. godine izgradili Amir Vuk i Mirko Marić. Radi se o dupleksnoj stambenoj kući u kojoj se prati orijentalni arhitektonski vokabular, dok druga ima zapadnoevropsku filozofiju organizacije fasada, dok dele zajednički ulaz. Drugi primer je hotel „Holiday Inn” izgrađen 1983. godine i „Unis” tornjevi blizanci izgrađeni u Sarajevu 1986. godine, koje je dizajnirao Ivan Štraus. Među ljudima u gradu, tornjevi blizanci se obično nazivaju Momo (srpsko ime) i Uzeir (bošnjačko ime). U gradu nije bilo konsenzusa koji je toranj nosio srpski, a koji bosanski naziv. Ova dvosmislenost imena naglašava kulturno jedinstvo kao primarni arhitektonski kvalitet.

Arhitektura tokom Rata u Bosni i Hercegovini

Tokom Rata u Bosni i Hercegovini, mnoge građevine su uništene. Za vreme Opsade Sarajeva granatirane su obe zgrade blizankinje. Između 1992. i 1995. godine, preko 2000 manastira, crkava, džamija i drugih građevina od istorijske važnosti su uništene. Među njima su bili džamija Ferhadija (izgrađena 1578. godine u Banjoj Luci, a srušena 1993. godine) kao i Stari most u Mostaru (izgrađen 1566. godine).^[2] Danas Stari most deli grad na istočni deo u kojem borave Bošnjaci i zapadni deo u kojem borave Hrvati.

Posleratna arhitektura

U godinama nakon Rata u Bosni i Hercegovini u Sarajevu je došlo do građevinskog buma. To je jedan od gradova sa najvećom izgradnjom u jugoistočnoj Evropi. UNIS-ovi tornjevi blizanci, po projektu arhitekte Ivana Štrausa, skoro su potpuno uništeni u ratu, ali su potpuno obnovljeni. U stambenom naselju Hrasno, bosanska kompanija Bosmal je izgradila Bosmalov gradski centar, jedan od najviših tornjeva blizanaca na Balkanu, svaki sa po 120 metara.

UNIS-ovi tornjevi blizanci potpuno su renovirani. Na mestu nekadašnjih tornjeva Oslobođenje, sada su izgrađene kule Avaza kao novo sedište popularne bosanske novinske kompanije Avaz. Nalazi se u Marin Dvoru, poslovnom okrugu u Sarajevu. Avaz tvist tauer drži rekord za najvišu kulu na Balkanu i jednu od najzanimljivijih kula u Evropi. Sastoji se od obrisa staklene fasade i visok je 142 metra sa 30-metarskom antenom koja dostiže ukupnu visinu od 172 metra.

Većina olimpijskih objekata je uništena, ali rekonstrukcija još nije izvršena.

Zgrada bosanskog parlamenta (koju je projektovao arhitekta Juraj Nidhart) je u fazi rekonstrukcije, a Muzej Bosne i Hercegovine u sarajevskom okrugu Marin Dvor je u potpunosti renoviran.

Vidi još

Reference

^ Encyclopedia of women & Islamic cultures. Joseph, Suad., Najmabadi, Afsaneh, 1946-. Leiden: Brill. 2003—2007. ISBN 9789004132474. OCLC 52557904.
^ Coward, Martin, 1973-. Urbicide : the politics of urban destruction (1. izd.). London. ISBN 9780415461313. OCLC 179814569.

Spoljašnje veze

Principi i metodološki postupak za obnovu Ferhad-pašine džamije u Banjoj Luci- Arhitektonski fakultet u Sarajevu - Centar za dizajn i istraživanje
Sarajevo Construction and Architecture

[1] Encyclopedia of women & Islamic cultures. Joseph, Suad., Najmabadi, Afsaneh, 1946-. Leiden: Brill. 2003—2007. ISBN 9789004132474. OCLC 52557904.

[2] Coward, Martin, 1973-. Urbicide : the politics of urban destruction (1. izd.). London. ISBN 9780415461313. OCLC 179814569.

[1]

[2]