Bačija (Istočna Srbija)

Bačija je tradicionalna, dobrovoljna zajednica seoskih domaćinstava, vlasnika ovčarskih stada radi sezonskog zajedničkog čuvanja ovaca ili koza, kao i muže i prerade mleka. Ova ustanova koja potiče još iz starog veka održala se za vreme Rimskog carstva, Vizantije, u okviru srpskih srednjovekovnih država, Turskog carstva i do današnjih dana pratila burnu istoriju na Balkanu u 19 i 20 veku, a da se u smanjenom obimu i u tragovima još uvek može sresti po prostranstvima severoistočne Srbije.

Organizacija bačije

Udruživanje u bačije se uglavnom zasniva na rodbinskoj vezi ili komšijskim odnosima i karakteristično je za seoske išpaše odnosno utrine u planinskim i potplaninskim oblastima, a drugi je način organizovanja na većim privatnim ili seoskim livadama uglavnom u nižim predelima gde su interes i blizina ispaše bili presudni razlozi zainteresovanih domaćinstava za bačijanje.^[1]

Po tradiciji bačije se organizuju u dane koji su vezani za veliki hrišćanski i narodni praznik stočara - Đurđevdan i to u dane: na sam praznik, prva subota posle Đurđevdana (đerdapsko područje), od ponedeljka ili četvrtka (zlotsko i zaječarsko područje), a u okolini Boljevca najčešće je počinjalo oko Vidovdana.^[2]

Ustanova bačije prisutna je u istočnom delu balkanskog poluostrva i danas, uz određene modifikacije, se održava na pašnjacima Stare i Suve planine, Vlasine, Crne Trave i oblasti Južnog Pomoravlja, bačije su zastupljene u susednoj Makedoniji, Bugarskoj, Rumuniji, u karpatskim oblastima Slovačke, u Poljskoj, a postoje neke sličnosti u načinu stočarenja i prerade mleka kod naroda na Balkanu i na Kavkazu.

Zlotske bačije počinju uvek posle Đurđevdana i to ponedeljkom ili četvrtkom. U susednim oblastima, boljevačkom, zaječarskom, krajinskom i đerdapskom postoje razlike oko početka bačijanja. U zaječarskim selima bačije su ranije, dok je bilo više pašnjaka, formirane sredinom maja (kao i Zlotske), dok se danas kao posledica preoravanje pašnjaka početak bačijanja pomerio na kraj juna ili početak jula. U Negotinskoj krajini bačije se organizuju obično četvrtkom ili subotom. U jednoj grupi sela đerdapskog područja bačija se formira na sam Đurđevdan, dok se na primer u selima Dobri i Brnjici u prvu subotu posle Đurđevdana.

"Dogovorenog dana bačijaši dogone iz sela svoje ovce u planinu i predaju ih čobaninu koji ih smešta u struje (torove). Ovce se uveče obavezno muzu da bi sutradan na merenju (vlaški: masurata) bila određena tačna količina mleka. Prvi dan bačije je izuzetno svečan i tada se posle masurata (merenje mleka) određuje kojim će se redom smenjivati bačijaši odnosno bač i bačića iz jednog domaćinstva koji prerađuju mleko. Prvi je onaj ko ima najviše ovaca a poslednji sa najmanjim brojem ovaca odnosno najmanjom količinom pomuzenog mleka. Na zlotskim bačijama svaki bačijaš dobije 20 puta više mleka od količine pomužene na masuratu. Dok se u Negotinskoj Krajini u đerdapskom naseljima zadržava merenje prve muže, u vlaškom selima kraj Timoka posle 1900 godine deoba se obavlja tako što se za svaku ovcu daje jedna vedrica (galjata) mleka. Kada se svi bačijaši obrede (ako nije dogovoren drugi ili treći krug) svako dolazi po svoje ovce i bačija se rastura."^[3]

Trajanje bačije u Istočnoj Srbiji je zavisilo od paše i broja ovaca ili koza i trajala je duže dok je ispaša bila veća, broj domaćinstava manji a broj stoke veći. Ona je uvek duže trajala u višim a kraće u nižim selima. Uglavnom je započinjala maja meseca (oko Đurđevdana, Spasovdana ili o Duhovima), a rasturala se krajem avgusta (Velika Gospođa) odnosno do Mitrovdana (Gornjane), a negde je trajala do polovine septembra. Karakteristično je da se organizuje pre svega radi proizvodnje mleka, a ne radi njegove prerade. Za bačije u ovim selima zajedničko je to što su organizovane i za ovce i za koze.^[4]

Na Dubašnici i Maliniku 2001. godine je bilo 27 bačija, a 2017 u Boljetinu kod Majdanpeka ih je bilo samo 8, na Brezovici 2019. godine, na Kučajskim planinama ja organizovana bačija sa 160 ovaca iz 15 porodica iz Podgorca, Bogovine i Zlota.

Bačije u drugim krajevima Srbije

Zabeleženo je da su u vreme turskog gospodarstva bačije najčešće bile svojina turskih paša, begova ili aga koji su bili vlasnici najboljih, najuglednijih i najbogatijih pašnjaka i suvata. Za potrebe bačijanja oni su podizali na pasištima čitave naseobine sa svim potrebnim i udobnostima. To su bila stalna bačila, čiji su tragovi ovde-onde i kasnije vide na padinama Šare, što je imalo karakteristike katunskog stočarstva.

Zabeleženi su primeri da su u to vreme zajedno bačijali Srbi i Turci. Nakon osobođenja ovaj posao se razvija nešto življe kod Srba, mada je zapažena i pojava, da su Turci, posle oslobođenja Južne Srbije, naročito želeli i tražili zajedničko bačijanje sa Srbima. Da bačijanje bude dobro pripremljeno, bačijari ili ortaci imali su dobro osoblje za preradu mleka, bez kojega je ovaj posao potpuno nemoguć. Osim gospodara bačiju su sastavljali još: ćaja, bač, fičor, kotardžija, sulakdžija, odadžija, redari i čobani.^[5]

U Dinarskoj oblasti je karakteristična organizacija stočarstva na katunu. Katun je organizacija letnjeg pasišta odnosno zajednica staništa i radionica (bačija) na tom pasistu u vezi sa radom oko stoke i stočarske proizvodnje.

Osnovna razlika između bačijskog i katunskog stočarenja je da na katunima stočari zajedno izgone stoku na planinske ispaše ali je individualno čuvaju i svako domaćinstvo posebno prerađuje mleko, zatim da se katuni grade kao trajnije građevine za stanovanje (katuni) i karakteristično je više za planinske krajeve južne Srbije, Makedonije, Šar-planine i Dinarsku oblast, dok se u planinama severoistočne Srbije koristila najčešće privremena staništa za bačijanje i specifična organizacija čuvanja ovaca i prerade mleka.^[6]

I pored smanjivanja broja bačija i ovaca, može se zaključiti da se u severoistočnoj Srbiji ipak sporadično zadržalo organizovanje bačija, koje karakteriše niz tradicionalnih elemenata:

zadržao se način podele mleka na osnovu količine dobijene prvog dana merenja (masurata) kao i verovanje da je količina mleka pomuzeno na Đurđevdan (odnosno na početnom danu) identična nadalje ovoj na masuratu.
podela rada na bačije ista je i u prošlosti i danas, muškarci čuvaju stado, žene preradjuju mleko
kolektivni obredi prvog dana se tradicionalno izvode za život i zdravlje ovaca
poštuju se i dalje strogi seksualni tabui
u upotrebi su i dalje primitivan oblik staništa i pokućstva
tradicionalna tehnika prerade mleka se i dalje koristi
običajno pravo je i dalje važeće pravo
elementi savremenih inovacija javljaju se samo sporadično i ne utiču na društvenu i ekonomskou organizaciju bačije
na većini bačija nema ključeva a ni krađe, ovce ne vole nepravdu neka viša sila kažnjava svakog ko pokuša da naruši davno uspostavljeni red i poverenje.

Reference

^ Stanojević, Tihomir (1980). Negotin i Krajina, knjiga druga, od 1859 do 1940. godine. Negotin: Istorijski arhiv Krajine, Ključa i Poreča uz pomoć SO Negotin, SIZ kulture Negotin i SIZ nauke regiona Zaječar.
^ Grbić, Savatije (2012). Srpski narodni običaji iz sreza Boljevačkog, Crna reka: naselja, poreklo stanovništva, običaji, priredio Borislav Čeliković. Beograd: SANU. str. str 339/921. ISBN 978-86-519-1458-7.
^ Mijić, Suzana (2001). Bačija arhaična ustanova stočarenja na Dubašnici i Maliniku. Bor: Muzej rudarstva i metalurgije Bor. str. 4.
^ Tomić, Persida (1975). „Stočarstvo” (PDF). Glasnik etnografskog muzeja. 38: 37—39.
^ Milosavljević, Sava M. (1928). „, Bačijanje na Šar-planini, Skoplje, 1928. godine”. Glasnik skopskog naučnog društva, Odeljenje društvenih nauka. knjiga III.
^ Đurđev, Branislav (1963). "Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka", Simpozijum o srednjovjekovnom katunu. Sarajevo: Naučno društvo SR Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knjiga II, Odjeljenje Istorijsko-filoloških nauka I, urednik Milenko Filipović. str. 143—169.

Spoljašnje veze

Nedeljnik Timočke Krajine, Bačije boljevačkih stočara, pristupljeno 17.5.2022.
Bačije u pirotskom kraju, pristupljeno 17.5.2022.
Čuvanje ovaca i proizvodnja sira na bačijama u okolini Boljevca (VIDEO), pristupljeno 17.5.2022.
Za Medija, Poslednja bačija u Boljetinu (VIDEO), pristupljeno 17.5.2022.
RTV Bor, reportaža,Pašnjaci na Brezovici 2017. god, pristupljeno 17.5.2022.
Bačijanje na Šar-planini - Glasnik skopskog naučnog društva 1928.god, pristupljeno 17.5.2022.
Pirotske vesti, Dojkinci: Skupljanje ovaca u bačiju, kao vekovima unazad, pristupljeno 17.5.2022.
MANIFESTACIJE, Bačijada Stamnica, 10 januara, 2022, pristupljeno 17.5.2022.

[1] Stanojević, Tihomir (1980). Negotin i Krajina, knjiga druga, od 1859 do 1940. godine. Negotin: Istorijski arhiv Krajine, Ključa i Poreča uz pomoć SO Negotin, SIZ kulture Negotin i SIZ nauke regiona Zaječar.

[2] Grbić, Savatije (2012). Srpski narodni običaji iz sreza Boljevačkog, Crna reka: naselja, poreklo stanovništva, običaji, priredio Borislav Čeliković. Beograd: SANU. str. str 339/921. ISBN 978-86-519-1458-7.

[3] Mijić, Suzana (2001). Bačija arhaična ustanova stočarenja na Dubašnici i Maliniku. Bor: Muzej rudarstva i metalurgije Bor. str. 4.

[4] Tomić, Persida (1975). „Stočarstvo” (PDF). Glasnik etnografskog muzeja. 38: 37—39.

[5] Milosavljević, Sava M. (1928). „, Bačijanje na Šar-planini, Skoplje, 1928. godine”. Glasnik skopskog naučnog društva, Odeljenje društvenih nauka. knjiga III.

[6] Đurđev, Branislav (1963). "Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka", Simpozijum o srednjovjekovnom katunu. Sarajevo: Naučno društvo SR Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knjiga II, Odjeljenje Istorijsko-filoloških nauka I, urednik Milenko Filipović. str. 143—169.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]