Belopalanačka kotlina

Belopalanačka kotlina
Panorama Balopalanačke kotline
Dužina	22 km
Širina	4 km
Površina	361,1 km2
Dubina	200−800 m
Oblasti	Jugoistočna Srbija
Vodotok	Nišave

Belopalanačka kotlina je prostrano ulegnuće u zemljinoj kori i specifičan geoprostor na jugoistoku Srbije u tektonskom rovu kompozitne doline-potoline srednjeg Ponišavlja, koje pored Belopalanačke i Koritničke kotline čini i izvorišni obluk Crvene reke. Uzvodno je od Đurđevopoljske kotline (koja je dugačka 8 km) odvojena kratkom (1,5 km) suteskom Svetog Oca, a nizvodno od Ostrovičke kotline relativno dugačkom i velikom Sićevačkom klisurom (17 km). Od Lužničke kotline je odvojena Bežiškim ždrelom.

Kao deo Nišavske doline istog morfološkog tipa, Belopalanačka kotlina međutim predstavlja individualnu celinu i odvojen geografski predeo, koji počinje na istoku od Svetog Oca, i na zapadu srasta sa Sićevačkom klisurom, čineći kotlinu koja po površini (361,1 km²) i broju stanovnika (13.361) spada među srednje geografske prostore ove vrste u Jugoistočnoj Srbiji. Belopalanačka kotlina je okružena planinskim vencima i to: sa severa Svrljiškim planinama, juga Šljivovičkim vencem i u donjem delu severnim grebenom Suve planine. Epigenetskom suteskom Skokanjćinog kamena i Belanovačko — crvenorečkim suženjem, Skokanjćinog kamena i Belanovačko — crvenorečkim suženjem, Belopalanačka kotlina je morfološki podeljena na tri dela: gornji, srednji i donji.

Na osnovu fizičko-geografskih, društveno-geografskih i demografskih karakteristika, ona je složeni razvojni sistem, u kome centralno mesto zauzimaju grad Bela Palanka i 34 seoska naselja sa svojom infrastrukturom i najvećim resursima u plodnom zemljištu. „Iako je pretežno uokvirena visokim brdsko-planiniskim obodom, Belopalanačka kotlina je u povoljnoj komunikativnoj vezi sa susednim kotlinama, zahvaljujući najviše dolinama Nišave, Crvene reke i Koritničke reke“. Danas se Belopalanačka kotlina nalazi na važnom interkontinentalnom putu koji spaja srednju Evropu i Malu Aziju, a njena preteča i najveće naselje Remezijana (Bela Palanka) se nalazilana glavnom rimskom vojničkom putu - Via Militaris — od Singidunuma za Vizant, u podnožju Velikog i Malog kurila u okuci leve obale Koritničke reke, koja se uliva u Nišavu severozapadno od grada.

Položaj i prostranstvo

Belopalanačka kotlina se nalazi u Regionu južne i istočne Srbije u Pirotskoj oblasti, okružena gradovima: Niška Banja, Svrljig, Knjaževac, Pirot, Babušnica i Gadžin Han. Prosečna nadmorska visina je 394 m, i varira od niske belopalanačke doline (reke Nišave) do visoke Suve planine i Svrljiških planina. Belopalanačka kotlina predstavlja udolinu reke Nišave koja teče između južnih padina Svrljiških planina i Suve planine. Ova kompozitna, poligenetska dolina predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane potoline Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.

Za postanak i današnji izgled Belopalanačke kotline od velikog značaja su i najmlađa ubiranja, nastalih kao posledica, „najmlađih tektonskih procesa tokom kojih se Nišava usecala, a okolni planinski venci izdizali, i omeđili kotlinu kao ascendentnu dolinu“.

Belopalanačka kotlina duga je 22 km, a u najširem delu, široka 4 km. Obuhvata najveći deo prostora srednjeg Ponišavlja, u kome najveći deo teritorije pripada brdsko-planinskom području (76%), sled brežuljkasto-brdski tereni (19%) i ravničarski tereni sa svega 5% površine, oko reke Nišave.

Belopalanačka kotlina se prostire na površini od 346,1 km² (34.610 hektara). Sa slivom Koritničke reke površine 116 km² u najširim geografskim granicama Belopalanačka kotlina se prostire na 462,1 km², a bez tog sliva i sliva Crvene reke ona zahvata 248,1 km².

Na istoku se spaja sa gornjim Ponišavljem, a na zapadu sa Ostrovičkom kotlinom tj. njenim — kanjonskim delom. Dolinski podovi kotline lučno se povijaju dajući joj „oblik ljudskog bubrega“, jer kad iz ovalne forme srednjeg Ponišavlja „ispada“ površina Koritničke kotline, koja se na jugu pruža do centralnog dela Belopalanačke kotline, na njoj nastaje „bubrežasto ulegnuće“.

Belopalanačka kotlina, na zapadu, počinje kod sela Crnče, gde ogranci ovih planina napuštaju Nišavu kod sela Dolac, i odatle se pravcem zapad—istok proteže sve do Svetog Oca. Na istoku, Belopalanačka kotlina se graniči sa donjim Ponišavljem a na zapadu sa gornjim Ponišavljem.

Na prostoru Belopalanačka kotline nalazi se 34 naselja, u kojima je prema popisu iz 1961. godine živelo 17.129, a prema popisu iz 1991. godine 13.361. stanovnika. Naseljenost ovog područja je neujednačena i pokazuje izrazit trend depopulacije. Preko 80% stanovništva je vezano za Belu Palanku sa užom okolinom. Planinski delovi terena su nenastanjeni (Svrljiške planine, Suva planina i Vlaška planina) i na njima je sve manje stočara koji napasaju stada.

Geografski položaj

Položaj Belopalanačke kotline u Nišavskom okrugu na karti Srbije

Belopalanačka kotlina, koja se administaritvno nalazi u okviru Nišavskog okruga, prostire se između:

• 43° 13’ i 43° 15’ severne geografske širine i
• 22° 16’ i 22° 23’ istočno od Griniča

Belopalanačka kotlina kao prostrana i plitka potolina, nepravilnog bubrežastog oblika sa dužom osom od oko 22 km i kraćom od oko 4 km, poprečno utisnutom na meridijanski pravac nišavske udoline leži u srednjem Ponišavlju.

Udaljena je 285 km jugoistočno od Beograda, 42 km istočno od Niša i 285 km, 50 km južno do Svrljaiga i 27 km zapadno od Pirota.

Po svojoj široj pripadnosti Belopalanačka kotlina u širm smslu i mezo-fiziogeografskom položaju pripada intrabalkanskom nizu kotlina, koje počinju; Sofijskom kotlinom na istoku i preko Pirotske i Đurđevopoljske kotline završavaju se Belopalanačkom, kao poslednjom intrabalkanskom kotlinom na zapadu.

Makroceline Belopalančke kotline su: sama Belopalanačka kotlina i obluk Suve planine.

Belopalanačka kotlina leži na geotektonskoj granici kristalaste, rodopske mase i krečnjačkih planina istočne Srbije i spoju velikih udolina Balkanskog poluostrva između Svrljiških na severu i Suve planine (na jugu). Na zapadu počinje od Sićevačke klisure, a završava se na zapadu. Najistaknutiji vrh južnog oboda kotline - Trem (1808 m), koji se uzdiže sa Suve planine, gotovo iznad središnjeg dela kotline, udaljen je od Jadranskog mora 265 km, od Egejskog mora skoro isto kao i od Jadranskog mora, a od Crnog mora je daleko oko 420 km”.

Dolina Nišave preseca belopalanačku kotlinu koje je okružena planinskim vencima i to: sa severa Svrljiškim planinama, sa juga Šljivovičkim vencem i u donjem delu severnim grebenom Suve planine.

Belopalanačka kotlina se graniči na:

• zapadu sa Niškom i Ostovičkom kotlinom i Sićevačkom klisurom
• jugozapadu sa predelom Zaplanja
• severu sa Svrljiškom kotlinom,
• severu i severoistoku sa predelom Belopalanačkog budžaka,
• istoku sa Đurđevopoljskom kotlinom,
• jugoistoku sa Pirotskom kotlinom i planinom Belavom,
• jugu sa Koritničkom kotlinom,

Kroz Belopalanačku kotlinu prolaze i sustiču se i prolaze brojni lokalni, regionalne, državne i međudržavne saobraćajnice svetskog značaja, koje su značajno uticale na ukupan razvoj Bele Palanke u njoj, kao centralnog grada srednjeg Ponišavlja. Današnji saobraćajni put koji prolazi kroz Sićevačku klisuru izgrađen je 1968. čime je belopalanačka saobraćajnica postala jedna saobraćajnica velikog značaja za srednje i donje Ponišavlje. Ova saobraćajnica vekovima je davala vitalnost kotlini kroz koju je prolazla, jer su u određenoj meri, zavisila usmerenja i drugi, manji putevi kao i vrsta saobraćaja.

U periodu od 1887. do 1888. godine izgrađena je železnička pruga dolinom Nišave (kao sastavni deo velike svetske magistrale koja vezuje zapad i istok), što je imalo veliki značaj i uticaj na srednje Ponišavlje i belopalanačku kotlinu u njemu.

Geološka prošlost

U gornjem paleozoiku (perm), Belopalanačka kotlina ležala je na dnu okeana (Tetisa)

Belopalanačka kotlina, kao deo nišavska dolina predstavlja sastavni deo markantne Nišavsko-maričke udoline. Reka Nišava koja protiče terenom koji sadrži mineralne materijale različitih fizičkih svojstava (prvenstveno čvrstoće), obrazovana je kao složena ili kompozitna dolina.

Tako je u njenom toku nastala i belopalanačka dolina, radom sila rečne erozije, kao i tektonskim pokretima. Otud je ona i poligenetska. Janković posebno ističe u „Istoriji razvitka nišavske doline” da Nišavska dolina predstavlja, najbolji primer poligenetske doline u složenoj dolini Nišave, sa geomorfološkim odlikama posebne oblasti.

Po svojoj široj pripadnosti i mezo-fiziogeografskom položaju Belopalanačka kotlina pripada intrabalkanskom nizu kotlina. Taj niz kotlina počinje Sofijskom kotlinom na istoku i nastavljajući se preko Pirotske i Đurđevopoljske kotline i završava Belopalanačkom, kao poslednjom intrabalkanskom kotlinom na Zapadu.

Osnovni oblik šire oblasti u kojoj centralno mesto zauzima Belopalanačka kotlina stvoren tektonskim procesima koji su generalno uticali i na fizionomiju reljefa. Na današnji izgled su uticali i naknadni procesi jezerske abrazije i akumulacije, fluvijalni procesi i kraške erozije. U Vetanskoj korutini su prisutni i fluvio — denudacioni procesi i mehaničko raspadanje stena, a postoje pretpostavke i o uticaju glacijalnog fenomena.

Faze jezerskog perioda razvoja belopalanačke doline
Jezerske faze	Karakteristike jezerskih faza
Prva	U najstarijoj jezerskoj fazi površina jezera dostigla je visinu od 830 metara u odnosu na današnju nadmorsku visinu. U prvoj fazi Nišavsko jezero je veoma širokim komunikacijama povezano sa moravskim, zaplanjskim i svrljiškim bazenom. Iz vode kao ostrva štrče dominantni vrhovi Suve planine (Trem, Golaš i deo Valožja), zatim Šljivovički vrh, Rinjske planine (sa Plešom) i Orljanski kamen. Posle dužeg mirovanja pri kraju faze nastupilo je doba intenzivnih tektonskih pokreta, koji su izmenili konfiguraciju jezerskog dna i izazvali relativno brzo spuštanje novog nivoa sa 830 na 610 metara.
Druga	Ovu jezersku fazu karakteriše smirivanjem pokreta, i pad visine vode, što je povećalo kopnene površine. Pri samom kraju faze ponovo je došlo do velikih pokreta, pa je nivo jezera sišao na 500 metara. U ovoj fazi došlo je i do glavnog izdizanja prečaga između basena, tako da se (u prvoj fazi pomenuta) ostrva, povećavaju i povezuju sa Belavom, a Svrljiške planine sa Paješkim kamenom, a Šljivovički vrh sa zaleđem ka Stolu. Time su obeležene konture današnjih kotlina na prostoru Jugoistočne Srbije.
Treća	U poslednjoj jezerskoj fazi nekada veliko jezero raspalo se u četiri manja, koja su ispunila Nišku i susedne kotline. Niško jezero izgledalo je tada kao zaliv većeg jezera, koje je zauzimalo leskovačko-aleksinačko pomoravlje. Jaki tektonski pokreti javili su se i na kraju ove faze, koja pripada gornjem pliocenu. Ovi tektonski pokreti izazvali su promene u visinama zemljišta, zbog čega je nastupilo brzo oticanje jezera i formiranje pliocenske Nišave. Planinski masivi dobijaju svoje konture, a jezera se zadržavaju i čini današnji prostor Belopalanačke kotline.

Pogled na Suvu planinu, Belopalanačku kotlinu i Svrljiške planine sa Koritnjaka
Kako su se površi i okolne planine, pomaljala kao ostrva iz neogenog Nišavskog jezera, nastale su kotline srednjeg Ponišavlja, kao znatno niže predeone celine od Suve planine i drugih planina, koja su se oko ovih kotlina jasno izdvojile i istakle.

Jezerski oblici U Belopalančkoj kotlini sačuvani su samo mestimično u tragovima, u njenim obodnim delovima. Da bi se posle povlačenja jezera na novonastalom prostoru formirala drenažna mreža, tako da su fluvijalni proces preuzeli glavnu ulogu u morfološkom oblikovanju Belpalanačke kotline kao jednog od napuštenih jezerskih basena.

U toku morfološke evoluvije reljefa, od početka neogena do danas, razvoj geomorfoloških procesa na prostoru Belopalanačke kotline kontrolisan je klimatskim promenama i neotektonskim pokretima. Kako se teren u Belopalanačkoj kotlini danas nalazi, uglavnom, pod uticajem umereno-kontinetalne klime, čije su glavne karakteristike topla leta i hladne zime sa dovoljnim i relativno pravilinm rasporednom padavina tokom godine, fluvijalni proces sa, jačim ili slabijim intenzitetom, konstantno odvija, sa pojačanom erozijom u višim delovima terena, odnosno akumulacijom u nižim.

Geomorfološke osobenosti

Geomorfološki odnosi Belopalanačke kotline i njenih obodnih delova, kao i razvoj egzogenih procesa formiranje oblika, uslovljeni su geološom građom terena. Sastavom terena uslovljeno je postojanje većih morfostruktura, dok je različit litološki sastav imao uticaj na morfometrijske karakteristike morfoloških jedinica. „Neotektonika“, kao najmlađi tektonski pokreti, svojom aktivnošću uticala je na intenzitet razvoja geomorfoloških procesa. Tako da su; najmlađi tektonski pokreti sa vertikalnim diferencijalnim kretanjem blokova, imali veliki uticaj na izgled današnjeg reljefa...dok je položaj neotektonskih struktura utslovljen odrazom tih pokreta na morfologiju terena.

Spuštanjem pojedinih delova terena nastale su tektonske potoline — rovovi, a izdizanjem horstovi. Tako su spuštanjem terena, nastali ogeni baseni (kotline), među kojima je i belopalanački. Ovaj basen je, zapravo, tektonski rov ograničen rasedima duž kojih je izvršeno spuštanje.

Za razliku od tektonskih potolina — rovova, okolne planine koje okružuju Belopalanačku kotlinu predstavljaju tektonski izdignute blokove — horstove, među kojima su najznačajniji: sa severa Svrljiške planine, na jugu Šljivovički venac i u donjem delu severni greben Suve planine.

Severoistone padine Suve planine

Suva planina

Suva planina je najizrazitija pozitivna morfološka jedinica. Predstavlja tektonski izdignut antiklinalni blok sa osom spuštanja ka jugoistoku. Ograničavaju je rasedi pravca pružanja sverozapad-jugoistok, duž kojih je obavljeno istovremeno njeno izdizanje i spuštanje okolnih kotlina. Ona je najviša planina u ovom pojasu, sa strmenitim karstnim terenom, kakav se na Balkanu može videti još samo u Istri i Crnoj Gori. Kao tektonska celina, ona je izdvojena i sa svih strana ograničena rasedima. Na jugozapadu je to deo Moravsko — zaplanjske dislokacije, na severu Sićevski, Ostrovički i Belopalanački rased, a na severoistoku Koritničko — lužnički rased.

Svrljiške planine

Svrljiške planine predstavljaju složenu, delimično razorenu, antiklinalu. Venci ovih planina pružaju se od doline Južne Morave do doline Temske. One, na dužini od oko 30 km, okružuju Belopalanačku kotlinu sa severa od Sićevačke klisure do suteske Svetog Oca.

Šljivovički venac

Šljivovički venac, koji ima izgle horsta, sa jedne strane ograničen je Belopalanačkom a sa druge Lužničkom tektonskom zonom. Ispresecan je poprečnim rasedima (stupnjevitim stepenicama), od najnižeg Malog kurila, preko Velikog kurila i Popovog vrha do najvišeg Šljivovičkog vrha.

Zajednička osobina svih pomenutih morfoloških jedinica (horstova i rovova) je specifičan razvoj geomorfoloških procesa, uslovljen litološkim sastavom terena. U terenima izgrađenim od nekarbonatnih stena, u zavisnosti od litološkog sastava, razvijaju se različiti procesi. Na dolinskim stranama i brdsko-planinaskim padinama dominiraju deluvijalni i proluvijalni procesi, a na glinovitim padinama koluvijalni (klizišta). Karbonatne stene uslovljavaju razvoj kraškog procesa, koji je imao i ima značajan uticaj u formiranju kraških oblika i kraškog reljefa u celini. Litološke razlike, uopšte, imale su bitan uticaj na vrstu i intenzitet razvoja geomorfoloških procesa. Na litološki heterogenom terenu, izloženom dejstvu istog agensa, razvijali su se različiti procesi i stvarali različiti oblici.

Belopalanačka kotlina je morfološki podeljena epigenetskom suteskom Skokanjćinog kamena i Belanovačko — crvenorečkim suženjem, na tri dela:

• Gornji deo kotline, koji je dug 4 km i pruža se u pravcu toka Nišave. Proteže od rtaste epigenije Svetog Oca do epigenije Skokanjćinog kamena.
• Srednji deo kotline, koji je dug 10 km, a pruža se od epigenije Skokanjćinog kamena do Belanovačko — crvenorečkog suženja.
• Donji deo kotline, koji počinje od Belanovačko — crvenorečkog suženja i prostire se sve do Sićevačke klisure.

Belopalanačku kotlinu, u užem smislu, sa njenom sekundarnom morfotektonskom celinom — Vetanskom korutinom, vezuje mala probojnica Crvene reke, klisura Ždrelo. Ona je dugačka 1,5 km.

Oligoceni sedimenti se uz severoistični obod Belopalanačke kotline penju do visine 800 m. Visina im opada idući niz reku, tako da je najdublje spuštena, preko 200 m, u srednjem delu Belopalanačke kotline, dok se gornji i donji delovi kotline nalaze na dubinama od 10 – 30 m.

Suteske i klisure

Belopalanačka kotlina počinje i završava se pet od šest epigenetskih klisura i suteski srednjeg Ponišavlja, čija su osnovana svojstva:

Pregled dela klisura i suteski u srednjem Ponišavlju

Red. br.	Naziv	Rečni tok	Dužina/dubina	Lokacija	Opis
1	Sićevačka klisura	Nišava	Dužina 17 km Dubina 360 m	Spoj Belopalanačke i Niške kotline	Ova kompozitna klisura predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je njen pravac usecanja, najpre jezerskom otokom, kasnije, nasleđenom dolinom i Nišave.
2	Epigenetska suteska Svetog Oca	Nišava	Dužina 1,5 km Dubina 85-185 m	Spoj Đurđevpoljske i Belopalanačke kotline	Ova rtasta epigenija Nišave, preovlađujućeg pravca istok-zapad, spaja Đurđevopoljsku kotlinu (gorei deo srednjeg Nišavlja) na istoku, sa Belopalanačkom kotlinom (središnji deo Ponišavlja) na zapadu. Usečena je u severni obod planine Belave, u bankovitim i slojevitim kretacejskim krečnjacima, sa strmim stranama i bez aluvijalnih ravni.
3	Suteska Skokanjćin kamen	Nišava	Dužina 700 m	Spoj gornjeg i srednjeg sela Belopalanačke kotline	Ovom suteskom je Belopalanačka kotlina morfološki podeljena na gornji i srednji deo. Gornji deo (4 km) proteže se od rtaste epigenije Sv. Oca do rtaste epigenije Skokanjćin kamen. Srednji deo kotline (10 km), proteže se od rtaste epigenije Skokanjćin kamen do Belanovačko-crvenorečkog suženja.
4	Klisura Ždrelo	Crvena reka	Dužina 1,5 Dubina 130 m	Spoj Vetanske korutnine i Belopalanačke kotline	Ova korutina je mala probojnica Crvene reke u njenom donjem toku i delu toka pri ušću. Vezuje Vetansku korutinu u obluku Crvene reke, sa severnom podgorinom Suve planine na jugu, sa donjim-zapadnim, i ostalim delom uže Belopalanačke kotline - na severu (tj spaja primarnu i sekundarnu tvorevinu Belopalanačke kotline)
5	Suteska Mokranjsko ždrelo	Koritnička reka	Dužina 1,8 km Dubina 180 m	Spoj Koritničke i Belopalanačke kotline	Ovo je mala probojnica Crvene reke u njenom donjem toku i delu toka pri ušću, koja povezuje Vetansku korutinu u obluku Crvene reke, iz severne podgorine Suve planinene na jugu, sa donjim-zapadnim, a samim tim i ostalim delom uže Belopalanačke kotline - na severu (tj spaja primarnu i sekundarnu tvorevinu Belopalanačke kotline).

Hidrologija

Glavna hidrološka osobenost Belopalanačke kotlina je ta, da je ona istovremeno bogata i siromašna vodama. Ovakvo hidrološko stanje posledica je, u prvom redu, geološkog sastava kotline. Naime dok je dno Belopalanačke kotline bogato vodom, jer je ispunjeno vododrživim stenama, glinovitog i laporovitog sastava, neogene starosti, dotle su krečnjačke planine, po obodu kotline potpuno bezvodne. Bezvodnost planinskog dela Belopalanačke kotline posledica je geološkog, krečnjačkog sastava i kraškog reljefa, sa ubiranim, rasedanim, više puta navlačenim i lomljeni krečnjacima koji su duboko skaršćeni na Suvoj i Svrljiškim planinama i posebnom vencu Šljivovičkog vrhu, na kojima se nalaze najveće bezvodne površi u istočnoj Srbiji.

Reke Nišava i Koritnička (Mokranjska), relativno bogate vodama predstavljaju osnovnu hidrografski mrežu Belopalanačke kotline. U njih se ulivaju i kratke ali vodom bogate reke Vrelska (Belopalanačka) i Vrelska (Krupačka).

Površinske vode

Hidrografska mreža Belopalanačke kotline je jako razgranata i posredno ili neposredno pripada slivu Južne Morave. Glavni vodeni tok je Nišava, koja drenira najveći deo terena, zajedno sa svojom pritokom Kutinskom rekom. Manji deo površinskih tokova gravitira ka Lužnici a neznatnim delom neposredno Južnoj Moravi, koja samo delimično preseca ovaj teren. Hidrografsku mrežu Belopalanačke kotline čine:

Basen Crvene reke

Ovu reku napajaju mnogi površinski vodotoci stalnog, povremenog ili periodskog karaktera. Glavne pritoke su Toponička, Vetanska i reka Draguša. Zbog obešumljenosti velikih površina ovog područja, za vreme jakih pljuskova, reka se pretvara u veliku bujicu i izaziva poplave u Belopalanačkoj kotlini. Za vreme bujice voda postaje crvena zbog permskih crvenih peščara, po čemu je reka, i naselje kroz koje protiče prozvano - Crvena reka.

Glavni tokovi - Nišave

Nišava je na prostoru Belopalanačke kotline brza i relativno čista reka. Usecajući svoje korito, zatim i dolinu, Nišava je blago meandrirala preko ravnog jezerskog dna Belopalanačke i Đurđevopoljske kotline, probijajući se, zmijoliko, od Bele Palanke prema Sićevačkoj klisuri.

Njena dužina kroz Belopalanačku kotlinu je 29 km. Na tom putu ona primi više vode nego u svim uzvodnim i nizvodnim kotlinama. Njene dve najznačajnije pritoke su Koritnička reka i Crvena reka. Maksimalna količina vode koju Nišava nosi kroz Belopalanačku kotlinu u maju je 45,4 m³/s, a minimalna u septembru 8,8 m³/s. Srednja godišnja količina vode koju Nišava unosi u Beloplanačku kotlinu iznosi 23,9 m³/s.

Dolina Nišave je vekovima i deo prirodnog puta koji je od antičkih vremena (kada je bila plovna) povezivao Evropu i Aziju. A prema pisanju profesor novosadskog Univerziteta, dr Jovan B. Petrović, ona je u Belopalanačkoj i Koritničkoj kotlini, „hranjena“ vodom kraških vrela sačuvala relativnu čistotu reke, tako da su njene vode idealne za život mnogih grabljivica (klena i pastrmke).

Glavni tokovi - Koritnička reka

Koritničkoj reci glavnu vodu daju jaka kraška vrela - Koritničko, Divljansko, Mokranjsko i Belopalanačko. Gornji tok reke usečen je u Bežiškom ždrelu, gde je reka izgradila meandre. Koritnička reka ima najveću izdašnost aprila (15 — 20 m³/s), dok je sporedni maksimum vodostaja u novembru (8 — 10 m³/s). Najmanji vodostaj je avgusta i septembra (manje od 1 m³/s), kao i u zimskim mesecima.

Svrljiški timok

Izvor Svrljiškog Timoka, koji nastaje u Belopalanačkom budžaku, odlikuje se potpuno zatvorenim autonomnim slivom.

Jedna od karakteristika hidrografske mreže je njena nerazvijenost zbog geološkog sastava ovog područja, gde su planine koje okružuju Belopalanačku i Koritničku kotlinu izgrađene od duboko skaršćenih krečnjaka. Tako da se sa padina ovih planina ne spušta ni jedan stalni vodotok.

Podzemne vode

U donjokrednim krečnjacima severoistočnog oboda Suve planine akumulirane su značjne rezerve podzemnih voda Belopalanačke kotline. Vrela Mokra i Divljana dreniraju krečnjački masiv Suve Planine, odnosno njen severoistočni obod. Geološki sastav okoline vrela Mokra i Divljana određen je njihovim položajem u odnosu na dve strukturne jedinice: delove severoistočnog krila antiklinale Suve planine i delove tercijarne flišne sinklinale. U litološkom pogledu celo slivno područje ovih vrela izgrađeno je od slojevitih i bankovitih krečnjaka i dolomita gornje jure i donje krede, koji su tektonski dosta oštećeni i karstifikovani i sa jasno izraženom slojevitošću. Tercijarne naslage u dolini Koritničke reke predstavljene smenom laporaca i peščara čine hidrogeološku barijeru podzemnim vodama iz krečnjaka.

Mokranjsko vrelo

Glavni članak: Mokranjsko vrelo

Mokranjako vrelo nalazi se u ataru sela Mokra u podnožju istočnih padina Suve planine. Ono je u stvari izvorište Mokranjske reke, jedne od levih pritoka Koritničke reke iznad nivoa Bele Palanke.

Vrelo prihranjuje hidrogeološka površina sliva od oko 38 km², koja s nalazi na prostoru između Nišave, Mokranjske reke, Koritničke reke, Kutinske reke i Puste reke. Najviša kota u slivu je 1.800 m visine.

Geološki sastav okoline Mokranjskog vrela određen je njegovim položajem u odnosu na dve krupne tektonske jedinice - antiklinalu Suva planina i tercijerno sinklinalno područje koje se pruža paralelno sa dolinom Koritničke reke. U litološkom pogledu skoro celo slivno područje izgrađeno je od karbonatnih stena - slojevitih i bankovitih krečnjaka i dolomita donje krede i starijih formacija koji su tektonski dosta oštećeni i karstifikovani. Tercijalne naslage doline Koritnice sastoje se od laporovito - glinovitih, klasičnih karbonatnih sedimenata. U hidrogeološkom pogledu glavni rezervoari podzemnih voda su karbonatne naslage (krečnjaci) donje krede iz kojih izbija vrelo Mokra, a oligocenski sedimenti čine vodonepropusnu barijeru. Kota isticanja vode na ovom vrelu je 337 m.

Hidrogeološka svojstva krečnjačkog kompleksa vela Mokra zavisna je od više faktora.

• To su na prvom mestu geomorfološke karakteristike zaleđa vrela, odnosno njegovog slivnog područja ili šireg krečnjačkog masiva Suve planine. To je planinski, ogoljen i veoma intenzivno karstifikovan teren sa visokom infiltracijom.
• Na drugom mseti su to klimatološki i hidrološki faktori koji utiču na hidrogeološke karakteristike terena preko visokih padavina koji jednim delom padaju u vidu snega pa se infiltracija i zadržavanje vode u podzemlju vrši više i duže nego kod nekih drugih karsnih vrela.
• Na trećem mestu je inajmarkantniji prirodni faktor, intenzivna karstifikacija koja je uslovljena i omogućena repturnom tektonikom - brojnim rasedima i prirodom stena tj. njihovom rastvorljivošću. Brojni rasedi, pukotine i prsline su naknadnim fizičkim i mehaničkim dejstvom karstifikovane tako da danas predstavljaju puteve kretanja podzemnih voda.

Izdan je u svom većem delu slobodna, međutim, zapaženo je da se pri visokim nivoima podzemne vode u kanalima nalazi pod pritiskom. Količine vode koje ističu u krečnjacima uslovljavaju ravnomernost pri isticanju pogotovo u periodu srednjih i minimalnih voda. Voda je dobrog kvaliteta i relativno stabilnog ponašanja.

Hemijski sastav i bakteriološki nalazi ovih voda su za duži period vremena zadovoljavajući za piće, ali temperatura vode ovog vrela pokazuje značajne oscilacije koje se kreću od 11,5 do 20 ºS, koja je najverovatnije usloveljena razlikamapromenama u izdašnosti vode. U periodu uvećane i maksimalne izdašnosti temperature vode raste čak do 20 ºS. Ispitivanjima je dokazano da je vrelo Mokra zapravo izvorište u kome se sučeljavaju dva tipa različitih izvora čije se temperature vode razlikuju za 9-10 ºS.

Zamućenja vrela su zapažena samo izuzetno kao veoma retka i kratkotrajna, dok je prosečna višegodišnja izdašnost iznosi 310 l/sec tj. Q = 0,31 m³/sec.

Na vrelu je izgrađena kaptaža, iz koja voda gravitaciono uključena u zajednički cevovodni sistem niškog regionalnog vodovoda. Sem dezinfekcije ne postoji drugi tretman vode sa ovog vrela pre upotrebe. Količina vode koja se eksploatiše i vrela Mokre je, Qmax = 800 l/sec.

Vrelo Divljana

Vrelo Divljana nalazi se u ataru sela Divljana, na levoj obali Koritničke reke, u neposrednoj blizini puta Bela Palanka — Babušnica. Vrelo izbija izbija iz krečnjačkog masiva Suve planine u nivou Koritničke reke Zbog geološkog sastava okoline i slivnog područja, koje zauzima znatno prostranstvo i prehranjuje se padavinama na čitavoj površini sliva, smatra se jednim od prirdnih bogatstava Belopalanačke kotline i šire. Najveći deo slivnog područja vrela čine karbonatne stene, sa rezervoarima od krečnjaka iz kojih i izbija bistra planinska voda, visokogaog kvaliteta.

Izvorište Divljana spada u jedno od stabilnijih vrela na teritoriji niškog regiona i njegov prirodni potencijal u većem delu godine je ujednačen. Protok vode je Q max = 800 l/s vode. Jedna od njegovih karakteristika je i ujednačena temperatura vode, koja je uvek 12 - 13 °C.

Na samom izvorištu, izgrađena je i kaptaža, iz koje se voda gravitaciono odvodi i sakuplja u prekidnu komoru „Divljana“", odakle se eksploatiše za voodosnabdevanje Bele Palanke i dugih nasenja u niškom okrugu.

Belopalanačko vrelo

Belopalanačko vrelo sa ustavom i odvodnim kanalom kojim se višak vode iz vrela odvodi u Mokranjsku reku

Glavni članak: Belopalanačko vrelo

Belopalanačko vrelo izbija na južnom obodu kotline, na visini od 350 m, ispod Velikog kurila (539 m), pri dnu padine u raznovrsnim krečnjacima, slojevitim, bankovitim i masivnim. Pri dnu je pokriveno blokovima i siparskim materijalom. Vrelo je ograđeno zidom visokim oko 3 m, čime je stvoren ujezereni basen dubok oko 2,5 m, prečnika 15 m. Dno vrela pokriveno je siparskim i glinovitim materijalom.

Sabirna zona vrela obuhvata Popov i Šljivovički vrh (1256 m) i Veliko kurilo. Dok izvorišni obluk vrela čine tri vrste krečnjačkih stena, njegovo čelo je izgrađeno od bankovitih krečnjaka, na koje sa istočne strane naležu slojeviti krečnjaci, a na suprotnoj strani masivni krečnjaci.

Kontakti između različitih krečnjačkih stena označeni su rasedima koji se u vrhu izvorišnog obluka, na oko 30 m iznad vrela, presecaju pod uglom od 35º. U ovom tektonskom sklopu je izgrađen pećinski sistem iz koga ističe Belopalanačko vrelo.

Klimatska obeležja

Temperaturna svojstva

Klimu belopalanačke kotline odlikuju ujednačeni godišnji tok temperature, sa najvišim vrednostima temperature vazduha u julu, a najnižim u januaru, sa dnevnim temperaturnim oscilacijama koje su veće za 6 — 8 °C od istih u susednim kotlinama, niškoj i pirotskoj. Jutra su u Beloj Palanci tokom leta hladnija za 2 — 4 °C, čemu su doprinele hladne vode Vrela i Koritničke reke. Najhladniji mesec je januar sa prosečnom tempereturom od - 0,6 °C . Najtopliji je juli mesec i tada su teperature oko 22,8 °C.

Prvi jesenji mrazevi počinju krajem oktobra ili novembra (mada se najraniji mogu javiti već krajem septembra). Njima prethode slane, koje se prvo javljaju u pobrđima, a posle i u donjim delovima kotline. Proleći mrazevi počinju u prvoj trećini aprila i mogu da traju dosta dugo. Najduži zabeleženi mrazni period trajao je oko 200 dana.

Srednje temerature godišnjih doba u Belopalanačkoj kotlini (1950—2009)
Godišnje doba	Zima	Proleće	Leto	Jesen
Srednja temperatura	-0,6 °C	11,87 °C	22,8 °C	12,07 °C

Oblačnost

Belopalanačka kotlina u periodu najveće oblačnosti, koja u decembru pokriva nebo sa 7,8 desetina.

Oblačnost ou belopalančku kotlinu donose zapadni vetrovi. Svi ostali su suvi i nikada ne donose povećanu oblačnost. Najveća oblačnost je tokom zime, sa maksimumom u decembru kada oblačnost dostiže pokrivenost neba od 7,8 desetina Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.

Vetrovi

Najsnažniji vetrovi duvaju sa Suve planine, odakle i potiču najveće promene vazdušnog pritiska. Nakon grmljavinske aktivnosti (deset do dvadeset minuta pre oluje), oluje se završavaju kada glavni pljuskovi prođu. Vetrovi u ovoj kotlini duvaju tokom leta, brzinom koja dostiže 100 km/h.

• Severni vetar je „košava” (severnjak, „svinjomorac“) koji duva iz severoistočnog pravca. Nema veliku čestinu i duva znatnom jačinom u hladnijoj polovini godine.
• Najveću snagu ima vetar „sićevac”, koji duva iz Sićevačke klisure, često ima olujnu snagu.
• „Jug“ je topao, veoma nepogodan vetar za poljoprivredne useve i stoku. On isušuje tlo, useve i voće, tako da se biljke „sparuše“, a stoka mršavi i gine.
• U Belopalanačkoj kotlini javlja se i: „severac” — jak i hladan vetar koji utiče na pad temperature i „piroćanac” („gornjak“) — koji donosi hladan vazduh i snižava temperaturu.

Padavine

Ponišavlje predstavlja najsušniju oblast u jugoistočnoj Srbiji. U Belopalanačkoj kotlini padne, godiše, 551 mm atmosferskih talog, što je za oko 30 mm manje od srednjih vrednosti stepskih krajeva panonskog područja. Najkišovitiji meseci su maj i oktobar (duvaju vlažni zapadni vetrovi), dok su su septembar i februar meseci sa najmanje kiše (duvaju suvi hladni vetrovi).

Pre početka savremenih klimatskih promena snežni pokrivač je često dostizao značajnu visinu da su vozovi ostajali zavejavani na železničkoj pruzi (pedesetih godina 20. veka). Zato su parne lokomotive za zimske uslove rada bile snabdevene specijalnim raonicima. Tada su mnoga naselja u Belopalanačkoj kotlini mesecima bila odsečena od Niša ili Bele Palanke. Jedna od takvih zima bila je 1875, kada je sneg koji je napadao 10. novembra, bio dubok 142 cm i održao se čak do 2. aprila.}}

Danas su u odnosu na snegovite godine, kao u većem delu Srbije, i na ovom prostoru češće godine kad sneg izostane. Takve je i prva i druga decenija 21. veka, kada su zime sa vrlo malo snega, najverovatnije zbog globalnih klimatskih promena na zemljinoj kugli.

Klimatski faktori na koridoru auto-puta E-80, deonica Prosek — Bela Palanka
Metereološke stanice	Srednja godišnja temperatura vazduha	Prosečna vrednost srednjih godišnjih padavina (mm)	Srednji datum prvih snežnih padavina	Srednji datum poslednjih snežnih padavina	Prosečna godišnja oblačnost (n/10)	Trajanje sunčanog vremena (%)	Srednja vrednost godišnjeg vazdušnog pritiska (mb)
Niš (Bela Palanka)	12 °C (11 °C)	586,8	16. decembar	1. mart (16. mart)	5,5	55	1019—1020

Pedologija

S obzirom na veliku vertikalnu rasčlanjenost, pedološke osobine zemljišta Belopalanačke kotline pokazuju znatne razlike. Pojedini tipovi zemljišta sjavljaju se u određenim visinskim zonama, a strane i suteske, klisure i amfiteatralni stenoviti zakloni imaju specifične pedološke osobenosti. Na području formiranih polja u Belopalanačkoj kotlini nalaze se azonalne zemljišne tvorevine (aluvijalna, deluvijalna i aluvijalno-deluvijalnu a iznad njih tipične zonalne (crvenkasto-rudo i crvenica, rudo, planinski podzol i planinska crna buavica.

Sa leve i desne strane Nišave, nalaze se aluvijalna, a u podnožju planinskih padina deluvijalna, a između njih prelazna aluvijalno - deluvijalna zemljišta, „kao rezultat rada geomorfoloških činilaca”.

Aluvijum je reka Nišava staložila za vreme periodičnih poplava, i on je sačuvao osnovne karakteristike rečnog tipa. Ovo zemljište je dosta vodopropustljivo i siromašno humusom. Aluvijalno-deluvijalni nanos nastao je na mestima gde su se sukobljavali aluvijalni i deluvijalni činioci pedogeneze, pa se smatra da se ovo zemljište može smatrati da se ono infiltriralo u međuprostore pomenuta dva osnovna zemljišna tipa.

Dubina zemljišnog pokrivača u Belopalanačkom polju je skoro na celom prostranstvu oko 1 m, a po negde i nešto više. U zemljišta sa boljim proizvodnim osobinama spada karbonatni glinoviti aluvijalno-deluvijalni nanos, ilovasti aluvijum i beskarbonatni deluvijum, dok karbonatni peskovito-ilovasti aluvijum ima slabije ispoljene proizvodne osobine. Na bolje proizvodne osobine zemljišta utiče veći sadržaj glinovite i koloidne frakcije u odnosu na peskovito - ilovasti aluvijum.

Promena sastava zemljišta sa visinom nastale je zbog snižavanja temperature i povećanja atmosferskog taloga, a diferencijacija zemljišta po spratovima zbog zajedničkog delovanja pedoloških procesa i denundacije. Jer se u podnožju vršilo gomilanje ferooksida (što uslovljava intenzivno ocrveničavanja) i redukcija silicijum-oksida, dk se u smeru prema vrhovima planina kretao obrnut proces.

Biljni i životinjski svet

Biljni svet

Vegetacija kraških predela Belopalanačke kotline floristički je vrlo raznovrsna ali je prostorno relativno malo zastupljena. Najvećim delom su ovi predeli obešumljeni ili su šume potpuno devastirane. Tako se prirodni šumski kompleksi, vezani za odrećen tip zemljišta, javljaju samo na ograničenim, teško pristupačnim planinskim prostorima. U južnim predelima kotline, u podnožju planina, najpre je zastupljen mediteranski florni element sa znatnim brojem vrsta prtežno niske vegetacije, kojima crvenica odgovara kao tip zemljišta.

Kako je dno Belopalanačke kotline još krajem 20. veka obešumljeno i privedeno poljoprivrednim i drugim kulturama. Žitarica i povrtarske kulture su u aluvijalnoj ravni i na nižim terasama, a voćnjaci i vinogradi u višim delovima, i glavno su fitogeografko obeležje Belopalanačke kotline.

Naime središni deo kotline, koji je u zadnjih pedeset godina namenjen izgradnji stambenih objekata i prateće infrastrukturom, značajno je osiromašen prirodnom vegetacijom koja je jedino očuvana na veoma malim površinama pored reka. U prvoj polovini 20. veka, na tom potesu uglavnom je gajen kukuruz i bile su bašte, mestimično šljivari. Sačuvanu prirodnu vegetaciju čine zaostale asocijacija u ravni kotline, poput mestimičnih livada i osamljenog drveća; topole, vrbe, cera, graba, jasena, trepetlike, bresta (veoma retko), lipe, divlje kruške, drena, gloga, trnjine, leske, zove, šipka, kiselog drveta, divlji jorgovan. Od strane Šumskog gazdinstva i Pokreta Gorana zasađen je na pojedinim prostorima bor, ariš, smrča.

Životinjski svet

U šumskim prostranstvima Belopalanačke kotline sreću se zec, pokoji vuk i šakal, divlja svinja, srndać, jazavac, lisica, miš, jež, kornjača, krtica, gušter zelenbać i gušter slepić.

• Deo najznačajnije faune Belopalanačke kotline
• 
  Šumski puh
  Dryomys nitedula
• 
  Bela kanja
  (Neophron percnopterus)
• 
  Šumski miš
  (Apodemus sylvaticus)
• 
  Orao zmijar
  (Circaetus gallicus)

Od zmija u Belopalanačkoj kotlini sreću se poskok, šarka, smuk, belouška i blavor.

• Zmije zastupljene na prostoru Belopalanačke kotline
• 
  Smuk
  (Coluber longissimus),
• 
  Poskok
  (Vipera ammodytes)
• 
  Šarka
  (Vipera berus)
• 
  Belouška
  (Natrix natrix)

Među najbrojnijim pticama Belopalanačke kotline su vrapci i senice a tu su još i slavuj, sojka, kos, lasta kukavica, detlić, jarebica, divlji golub, svraka, gavran, jastreb, kobac, poneki orao i naravno sova. Pored vodenih tokova mogu se sresti rode, divlje guske i divlje patke.

Sa krčenjem šuma i intezivnom obradom terena, pojedine životinje su se povukle iz Belopalanačke kotline.

Istorija

Prema podacima iz geografske literature belopalanačka koltlina, kao i Srbija, s kraja 18. i u prvim decenijama 19. veka bila je do te mere geografski nepoznata da su u njoj prema pisanju Radojičića, iz 1927., „bili mogući pronalasci kao u nepoznatim delovima sveta”. Ukoliko se uzme u obzir činjenica da je njen geografski sadržaj uglavnom bio prikazan jedino na starim mapama (nastalim na bazi podataka koji su opisani u putopisnim zabeleškama mnogih izalanika (carskih poslanstava i diplomatskih misija) i putnika iz kasnijeg perioda srednjeg veka i potonjih vremena, ovakvi navodi su u potpunosti shvatljivi. Prema pisanju Cvijića, iz 1896. godine, za niški i belopalanački i pirotski kraj i njihove kotline, znalo se samo duž Carigradskog (Midhat-pašinog) druma — o čemu su se mogli naći dosta tačno prikazani uzajamni položaji i nazivi (naseljenih) mesta prema važećoj nomenklaturi iz tadašnjeg istorijskog perioda.

Belopalanačka kotlina u praistoriji

Belopalanačka kotlina i njena okolina naseljeni su u praistorijsko vreme, o čemu svedoče brojni ostaci materijalne kulture pronađeni u brojnim arheološkim nalazištima. Teritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje kvartarne glacijacije (Virmska glacijacija). U to doba hladne klime pre više od 40.000 godina, večiti led spuštao se do 1.500 metara nadmorske visine. To su potvrdila i nedavno završena arheološka istraživanja dvaju pećina — Velike i Male Balanice (od 2006—2010), u Sićevačkoj klisuri. Prema tvrdnjama prof. dr Dušana Mihailovića, sprovedena istraživanja, na ovom nalazištu omogućila su prikupljanje više hiljada alatki koje je proizveo pračovek-neandertalac koji je živeo na ovom prostoru Srbije u društvenim zajednicama od 10-15 članova, od jedne do tri biološke porodice koje su se uglavnom bavile sakupljanjem plodova i lovom.

Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenske civilizacije. Kelti su pokorili Tribale, zauzeli su deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska koje je obitavalo i na prostoru Belopalanačke kotline.

Belopalanačka kotlina — granica Tribala i Dardanaca

Deo bazilike na forumu Remezijane iz rimskog perioda

U 6. veku p. n. e. Tribali i Dardanci su bili najveća i najmoćnija plemena u srednjem delu Balkanskog poluostrva. Centralna oblast Tribala, „tribalska ravnica“ je išla preko Ponišavlja. Labava etnička granica sa istočnim susedima, Dardancima, najverovatnije se uspostavljala na liniji koja je svojim osobenostima fizičkogeografskog karaktera to unapred određivala. Pretpostavka je da bi to mogli biti teško prohodna zapadna i južne granice Belopalanačke kotline (Sićevačka klisura i masiv Suve planine). Ta granica sigurno nije bila oštra, pa je dolazilo do etničkih mešanja na ovom prostoru između Tribala i Dardanaca.

Tako je na glavnom rimskom putu Via Militaris, od Beograda do Carigrada, koji je prolazio kroz Belopalanačku kotlinu osnovan grad Remezijana, od strane Kelta oko 280. godine pre nove ere (koji je ime dobio po keltskom plemenu Remima). Naime Remezijana se iz prvobitne putne stanice preobrazila u autonomni grad, koji je dobio gradska prava za vreme cara Trajana. U gradu je bilo upravno središte gradskog sreza i gornjo — mezijske skupštine, i administrativno je obuhvatao srednje i gornje Nišavlje, od Ploče i Sićevačke klisure do izvora reke Nišave.

Belopalanačka kotlina u antičko doba

U 3. veku posle Hrista Belopalanačka kotlina bila je u sastavu Dardanije, koja nije činila zasebnu provinciju, već je bila deo provincije Mezije (posle Gornje Mezije). Da bi krajem 3. veka bila u sastavu posebne provincije, Dakije.

Prodor Rimljana na Balkansko poluostrvo počeo je krajem 3. veka p. n. e. U vremenima rimskog nadiranja na Balkan Ponišavlje ima status graničnog područja.

Prabalkanski narodi koji su u to vreme zatečeni na ovim prostorima, u težnji da održe svoj identitet, jednim delom su se sklanjali i na prostor geografski izolovane Sićevačke klisure i Suve planine kako bi se sa tog prostora žestoko suprotstavljali nadirućoj Rimskom carstvu. Zato se veći deo tih sukoba odigravao i na ovim prostorima, u srednjem ponišavlju i Belopalanačkoj kotlini.

Uključivanje današnje teritorije Srbije u Rimsku imperiju i formiranje provincija išlo je postepeno i tek je Marko Licinije Kras 29. i 28. p. n. e. u velikom pohodu iz Makedonije na Meze, Tribale i Dardance i dvogodišnjeg ratovanja pokorio Ponišavalje i definitivno napravio provinciju Meziju u čiji sastav je ušao i prostor Belopalanačke kotline, koja je u granicama velike rimske imperije, u pograničnom području provincije Mezije (ili bliže određeno Gornja Mezija).

Gornja Mezija je zahvatala najveći deo Srbije. Samo jedan mali deo na jugoistoku pripadao je trećoj oblasti, Trakiji. Istočna granica Mezije od Kumanova preko Trna išla je severozapadno između Bele Palanke i Pirota. Na Ploči i Sićevačkoj klisuri nalazila se predeona granica između gradskih srezova (regija) Naisa — Niša (lat. Regio Naisstensis) i Remesijane — Bele Palanke (lat. Regio Remesiannis).

Iz rimskog perioda treba pomenuti i „Vojnički put“ (via militaris) ili „Rimski Vojnički put“ koji je zbog neprohodnosti obilazio Sićevačku klisuru sa južne strane, i iz Niša vodio kroz ravan kotline u dolinu Kunovice, pa je preko platoa Ploče prelazio razvođe Kunovice i Crvene Reke i vodio u Serdiku i dalje u Konstantinopolj. „Jedan natpis pored puta Naissus — Serdica (u mestu Ihtiman kod Sofije) beleži da su za vlade Nerona, 61. godine naše ere, duž puta (via militaris) podignute krčme i prenoćišta (tabernae et preatoria), iz čega se zaključuje da je već u to doba put uglavnom bio završen“ Za nadgledanje ovog puta služila su i mnogobrojna utvrđenja, sagrađena u obliku četvorougla, sa okruglim kulama ili pojedinačne kule, kao i mnogobrojne naseobine rimskih veterana i drugih kolonista.

Arheološka nalazišta iz antičkog perioda na prostoru Belopalanačke kotline, istražena u 21. veku

Belopalanačka kotlina u srednjovekovnom periodu

Posle raspada Rimskog carstva, na dva — istočno i zapadno, oblast belopalanačke kotline pripala je Istočnom rimskom carstvu — Vizantiji. Pretpostavlja se da se u tom periodu dešavaju i pregrupisavanja postojećih plemenskih grupacija na ovim prostorima. Ipak, iz perioda ranog srednjeg veka o tome je veoma malo pomena.

Sve do danas u nauci preovlađuje mišljenje da su slovenske grupe naselile prostor Balkanskog poluostrva tek u 6. i 7. veku, uprkos što je o tom pitanju i ranije i danas bilo drugačijih naučnih stavova. Sa Slovenima se navode i Avari, nomadski narod koji je uz Slovene osvajao balkanske prostore, koji se od kraja 7. veka više ne pominju. U današnje vreme sve su brojnija mišljenja koja se suprotstavljaju pomenutom vremenu doseljavanja Slovena, imajući u vidu ideje nekih i starijih i mlađih istraživača, koji na osnovu antičkih izvora skreću pažnju da je i pre tog perioda, velika teritorija Balkanskog poluostrva u potpunosti bila slovenizirana.

Sredinom 6. veka, kada je po pojedinim pretpostavkama doseljavanje Slovena najvećim delom završeno, u regionalnom prostoru koji danas pripada belopalanačkoj kotlini, pominje se nekoliko plemena koji su deo velikog slovenskog plemena Timočana.

Vizantijski carevi su vladali slovenskim skupinama preko domaćih knezova. Primanjem hrišćanstva Sloveni su prihvataili i cara Romeja kao Hristovog namesnika na zemlji, a život i rešavanje sporova uobličeni su prema hrišćanskim obrascima.

Mirni periodi pomućeni su snaženjem i uspostavom Bugarskog carstva koje u okviru svoje teritorije prisajedinjuje i veliki deo Srbije, oko sredine 10. veka. Bugarska vlast nad srpskim teritorijama nije dugo trajala, te se ubrzo svi vraćaju pod vrhovnu vizantijsku vlast.

Početkom 11. veka u Vizantijskom carstvu pojavljuju se i prvi nagoveštaji o uspostavljanju (obnovi) srpske kneževine. U stranoj (nemačkoj) kartografskoj literaturi objavljenoj s kraja 19. veka vidi se da je cela Nišavska oblast računajući i predele oko Jerme i Ginske (izvorišta Nišave) pripadala srednjovekovnoj srpskoj državi.

Tokom druge polovine 12. veka srpska država otpočela je borbu za osvajanje Pomoravlje i Carigradskog druma. U savezu sa Ugarskom, Stefan Nemanja je uspeo da u borbama od 1182. do 1183. godine, udruženim snagama srpsko—ugarska vojska osvoji oblast Niša, Pirota i prodre do Sofije.

Poreklo većine staroplaninskih naselja najčešće se vezuje za zbegove, privremena naselja koja su osnivana iz predostrožnosti od turskih napada i zuluma. Tako ostaje sve do tridesetih i četrdesetih godina 19. veka kada su uništene krdžalijske horde i kada se moglo pristupiti mirnijem razdoblju s poljoprivrednim delatnostima u ravničarskim delovima morfoloških celina kotline.

Osnivanje naselja Izvor kao preteče Bele Palanke

Srednjovekovno naselje Izvor (nazvano tako po jakom kraškom vrelu u njemu), osnovano je na ruševinama rimske Remezijane i vizantijske Rumizijane, na prostoru današnje Bele Palanke. Ovo naselje u Belopalanačkoj kotlini bilo je drugo važnije srednjovekovno mesto Ponišavlja.

Prvi pomen srednjovekovnog Izvora javlja se u 11. veku, iako se pouzdano zna da je naselje nastalo znatno ranije (u drugoj polovini 8. ili najkasnije u 9 veku). Grad se nalazio na temenu 539 m visokog Velikog kurila a podgrađe u supodini kraj vrela. Tragovi su se do skora poznavali na temenu Velikog kurila. U 15. veku turska osvajačka sila uništila je grad Izvor.

U osmanlijskom dnevniku pohoda od 1521. o vojevanju sultana Sulejmana Veličanstvenog protiv Beograda, kaže se...da je u utorak 20. juna 1521. bio konak carske ordije u Izvoru. U tom dnevniku se pominje konakovanje i u Sićevačćkoj klisuri, što je sasvim normalno za vojsku takve veličine. I u dnevnicima ostalih vojnih pohoda Sulejmana Sjajnog 1526, 1529, 1532, 1542, 1565. na Ugarsku, takođe se govori o naselju Izvor. Ovoliki broj pohoda sa „spremanjem zahira i ostalog što treba“ sigurno nije moglo izdržati mesto takvih potencijala kao što je selo Izvor i ono je u prvoj četvrtini 16. veka potpuno zamrlo.

Belopalanačka kotlina u Osmanskom carstvu

U vreme pod okupacijom Osmanlija Niška i Belopalanačka kotlina pripadala je Sofijskom sandžaku, od vremena osnivanja Osmanskog carstva pa sve do 18. veka. Sofijski sandžak pripadao je Ejaletu Rumelija, a Osmanlije su ga osnovale 1393, odmah posle bitke na Kosovu 1389. nakon što su počeli da učvršćuju svoju vlast na Balkanskom poluostrvu. Veliki Sofijski sandžak, od kraja 14. veka do poslednje decenije 15. veka, obuhvatao je svo Nišavlje i grad Niš.

Skoro u celokupnom periodu Osmanskog carstva, sve do najmlađeg osmanskog doba, belopalanačka oblast je bila upravno vezana za Pirot. Imajući u vidu regionalno-geografski značaj područja, u Pirotu je uspostavljena i administrativna funkcija, još od najstarijih vremena Osmanske vladavine — Pirotski kadiluk Sofijskog sandžaka, što je umanjilo potrebu za kretanjima iz Belopalanačke kotline preko prostora Sićevačke klisure i Suve planine ka Nišu.

Sa uspostavljanjem nove teritorijalne podela pašaluka, kojom je belopalanački predeo u 18. veku potpao pod Niški pašaluk nastaje oživljavanje prostora srednjeg Ponišavlja usled provođenja Carigradskog druma preko Ploča i povezivanja naselja u izvorišnom delu Crvene reke i ostalom delu Belopalanačke kotline. Ovim vezama, južnim obodom Sićevačke klisure, navedeni predeo je saobraćajno-ekonomski bio upućen na Niš kao značajan privredni centar.

Tako je na prostoru nekadašnjeg grada Izvor u središtu kotline, početkom 18. veka najverovatnije po odluci niškog ili pirotskog zapovednik Mehmed-paše podignuto utvrđenje i putna stanica, „Mehmed-pašina Palanku“ Pre Mehmed-pašine Palanke na istom mestu postojala je „Musa-pašina Palanka“, a pred sam kraj turske vladavine „Ak Palanka“.

Na zapadnoj granici Belopalanačke kotline, po obodu Sićevačke klisure i Suvoj planini, od 14. do 18. veka, pa i docnije, postojala je predeona međa etnografskog pojasa tzv. „pirotskog Šopluka, koji je znatno pregrađivala prema zapadu i Binačkom Pomoravlju.

Saobraćaj

Miljokaz u Beloj Palanci

Saobraćaj u periodu Rimskog carstva

Prostranu teritoriju belopalanačke kotline u periodu rimljana, koja je zahvatala centralne oblasti provincije Gornje Mezije, presecali su važni putevi koji su od Naisa, kao sredšnje tačke niške kotline polazili na istok (Naissus—Serdica. Najstariji podaci o izgradnji puteva u ovoj provnnciji otkriveni su i istraženi u miljokazima na deonici Scupi-Ulpiana, koji od sredine III veka sve češći na putevima balkanskog poluostrva, posebno na putu Naissus—Serdica i Viminacium—Naissus.

Prvi pisani tragovi o saobraćaju i gradnji puteva u Belopalančkoj kotlini odnose se na Via Militaris. U rimsko doba saobraćajne magistrale, pod nazivom moravsko — nišavska — marička, koja je bila jedna od glavnih na Balkanskom poluostrvu. Magistrala je od Niša obilazila Sićevačku klisuru, potom išla kroz ravan kotline u dolinu Kunovice, pa preko platoa Ploče preko razvođa Kunovice do Crvene Reke gde je ulazila u Belopalanačku kotlinu, do antičke Remizijane (Bele Palanke). Od Remizijane drum se pružao jugoistočnim obodom kotline.

Uz ovaj magistralni putev čija je izgradnja bila od šireg, pre svega strateškog ali i trgovačkog interesa, koji su bili u upotrebi već od početk 1. veka, ako ne i ranije, postojale su i lokalne saobraćjnice koje su u svim pravcima polazile i završavale se u belopalanačkoj kotlini. Najvažnije su one za Turres (Pirot), Timacum Maius (Knjaževac).

Trasa magistralnih i lokalnih puteva bila je podređena prirodnim uslovima terena. Za put su se koristile doline reka (Nišava, Kutinske reke, Crvene reke), klisure (Sićevačka) i planinski prevoji i sedla (Ploča). Kako su u postrimskom periodu srednjovekovni i moderni putevi građeni uglavnom na istoj trasi, ostaci antičkih puteva jako malo su sačuvani.

Pojtingerova tabla (lat. Tabula Peutingeriane). Na slici je deo table koji pokazuje Naisus (Naissus -Naisso), kao i puteve koji vode do Naisusa. (u čijem središtu je, podvučeno plavo, Sićevačka klisura) sa navođenjem rastojanja od XXIV rimskih milja između Niša (Naissus) i Bele Palanke (Romesiana), najbolje ilustruje strateški položaj belopalanačke kotline na magistralnom pravcu istok—zapad.

Saobraćaj u periodu Osmanlijskog carstva

Sve do oslobođenja od Turaka Srbija nije imala dobrih puteva. Kroz belopalanačku kotlinu u tom periodu vodio je takozvani Carigradski drum, naslednik starog rimskog puta Via militaris, koji je imao međunarodni značaj, uostalom kao i danas, i za ono vreme imao najbolju podlogu i putne oznake (miljokaze). Vodio je od Beograda preko Grocke, kroz Hasanpašinu Palanku (Smederevska Palanka), Jagodinu, Ćupriju, Paraćin, i Nišku kotlinu. Od Niške kotline jedan je krak išao za Skoplje i Solun, a drugi za Sofiju i Carigrad kroz belopalanačku kotlinu. Od Niša put je išao dolinom Kutinske reke kroz Zaplanje. Suvu planinu prelazio je preko njene najniže presedline Zmijine livade iznad Jagličja, da bi severnom supodinom Suve planine i razvođem između Crvene i Jelašničke reke i dolinom Crvene reke dolazio do Belopalanačke kotline i Bele Palanake. Iz Bele Palanke drum je prolazio kroz selo Klisuru, potom peo na jedan izdanak Belave, prolazio kroz Suvodol, išao podnožjem Belave i Asarluke i ulazio u Pirot na Bistricu. Ovim putem su se kretali tovarni i kolski saobraćaj, putnici pešaci itd.

Ostali putevi u Belopalanačkoj kotlini sve do pedesetih godina 20. veka bili su „krčanici“, prilagođeni pešačkom i karavanskom saobraćaju. Zbog toga su tokom jeseni, zime i proleća bili skoro neupotrebljivi sa kolski saobraćaj, zbog visokih, strmina i činjenice da su pratile prirodni tok rečnih korita, te su bile pod stalnim delovanjem atmosferskih voda. Nabujale bujice u sezoni kiša, kao i snežni nanosi do današnjih dana povremeno čine ove saobraćajnice neprohodnim putevima. Prema priči stanovnika belopalanačkih sela, do Bele Palanke se najčešće išlo peške, prečicom ili putem, što je uticala na visok stepen zatvorenosti sela kao privredno zaokružene celine. Dok je roba (drva, voda, mleko, seno) prenošena, okačena na dva samara, na izdržljivim tovarnim konjima i magaraca. Jahaći saobraćaj u belopalanačkj kotlini bio je zastupljen u malom obimu, jer su skupocenu konjsku opremu mogli da priuštite retki pojedinci.

Saobraćaj s kraja 19. veka i u 20. veku

Zaprežni saobraćaj u belopalanačkom kraju u ovom periodu počivao je na snazi goveda: volova i krava. U svakom od sela bilo ih je prosečno oko 500. Najveći značaj u lokalnom zaprežnom saobraćaju i u tradicionalnom privređivanju, sve do uvođenja savremenijih prevoznih sredstava imali su volovi. Period izobičavanja volova u belopalanačkom kraju započeo je u periodu od 1955 do 1960. godine, postepenim uprezanjem krava za obavljanje istih poslova, koje su istovremeno donosile i prihod. U isto vreme u ova sela počeli su stizati i prvi traktori 1960. godine.

Deset godina nakon oslobođenja juga Srbije od Osmanlijskog carstva, kroz belopalanačku kotlinu, 1888. godine puštena je u saobraćaj međunarodna železnička pruga Niš — Carigrad. Ona je zbog složenih istorijskih okolnosti, naglo je „ugasila“ ulogu Carigradskog druma za ovaj kraj. Veći utjecaj pruge kao saobraćajnice kod domaćeg stanovništva zabeležen je među mnogi stanovnici belopalanačke okoline koji su odlaze u pečalbu, a kasnije i na školovanje uglavnom u Niš i Beograd. Takođe sa razvojem privrede posle Drugog svetskog rata ovom prugom transportovane su i sve veće količine raznih proizvoda.

Saobraćaj u 21. veku

U 21. veku mrežu puteva i pruga Belopalanačke kotline čine: magistralni, regionalni i lokalnih saobraćani pravci. Glavne saobracajnice su;

• Put E80 Nišavski saobraćajni pravac– deonica (Bosna i Hercegovina) - Kotroman - Požega - Pojate - Niš - Gradina - (Bugarska). Ovaj drumski saobraćajani pravac, pokriven je i mrežom železničkog saobraćaja.
• Državni put I reda br. 223 Bela Palanka-Babušnica
• Državni put II reda br. 134 Bela Palanka-Bonjince
• Državni put II reda br. 39 Bonjince-Babušnica.

Pored ovih glavnih komunikacija postoji i veći broj puteva lokalnog značaja, od kojih su mnogi teže prohodni za motorna vozila. Tako je npr. deo Suve planine teško prohodan

Vazdušni saobraćaj se odvija preko aerodroma „Konstantin Veliki“, lociranog na oko 40 km od centra beleopalanačke kotline.

S kraja 2011. započela je izgradnja savremenog auto-puta Niš—Dimitrovgrad, čija trasa ide kroz centralni deo Belopalanačke kotline. Njegovom izgradnjom ne samo da će prestati dalja „erozija“ ekosistema i prirodnih lepota Sićevačke klisure, već i unaprediti turizam i ekonomski razvoj regiona koji okružuje koridor 10, kao i saobraćaj i ekonomske veze Republike Srbije sa susednim zemljama.

U 21. veku nagli razvoj železničkog saobraćaja i turizma, praćen zastarelošću i lošim održavanjem železničke infrastrukture, prevazišao je mogućnosti želežničke pruge Niš-Dimitrovgrad. Zato ona sve više usporava saobraćaj i postaje ne samo usko grlo u sistemu panevropskih železničkih koridora, već i ozbiljan ekološki problem, jer pruga nije modernizovana (elektrificirana).

Vidi još

• Kraški reljef Belopalanačke kotline
• Malo i Veliko Kurilo
• Belopalanački budžak

Literatura

• Marko Dabić, Sveti Nikita Remezijanski i rano hrišćanstvo u Ponišavlju, Pirotski zbornik, 2013, br. 37-38.
• Života Jocić, Episkopija Remezijanska (366—614), Niketa iz Remezijane, Niš 1998. str. 216.

Spoljašnje veze

• Mape, aerodromi i vremenska situacija lokacija (Fallingrain)
• Gugl satelitska mapa (Maplandia)
• Plan naselja na mapi (Mapquest)
• Kraški predeli Istočne Srbije
• Zvanični sajt Bele Palanke
• Osnovna geološka karta, tumač za list Bela Palanka K 34-33
• Opština Bela Palanka, zvanična prezentacija