Bitka za Novu Varoš 1941.

Bitka za Novu Varoš 1941.
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Nova Varoš — poprište bitke
Vreme 4 — 5. septembar 1941. Mesto Nova Varoš, Okupirana Jugoslavija Uzrok ponašanja ustaških vlasti na području Novovaroškog kotara Ishod poraz ustaničkih snaga
Sukobljene strane
Jugoslovenska vojska u otadžbini	Kraljevina Italija
Jačina
više od 1000 boraca	962 (26 oficira, 39 podoficira i 887 vojnika).

Bitka za Novu Varoš 1941. godine bila je nesuspešni pokušaj, s obzirom na jačinu italijanske posade u Novoj Varoši (oko 1.000 ljudi), mešovitih ustaničkih snaga u Drugom svetskom ratu da oslobode Novu Varoš, početkom septembra 1941. godine. Bitka je nastala kao direktna posledica ponašanja ustaških vlasti na području Novovaroškog kotara u prethodnom periodu. Vođena je između italijanske posade u Novoj Varoši i grupa od oko 1.000 ustanika, seljaka i četnika koje su vodili u akciju četničke vojvode Radomir Đekić i Boža Javorski. Krajnji cilj napada bio je da se kod crnogorskog naroda koji je trenutno bio miran, ponovo probude želja za borbom protiv okupatora.

Bitka se završila porazom ustanika i njihovim razlazom. Seljaci su se vratili kućama, a četnički odred Radomira Đekića i Bože Javorskog se uz konstantne napade italijanske avijacije, povukao na Mučanj i Čemernicu. Manji deo odreda se povukao prema Priboju. Tamo je pod okriljem mraka 6. septembra izvršio prepad na jednu oružničku patrolu, razoružavši dvojicu njenih pripadnika. Posle poraza kod Nove Varoši 5. septembra 1941. godine, utihnuli su poslednji odjeci Julskog ustanka u Starom Rasu.

Preduslovi

Koristeći oprečne interese sila Osovine na prostoru razorene Jugoslavije, Vlada NDH je uspela da se kroz očigledne političke pukotine u odnosima Nemačke i Italije, „probije“ u dolinu Lima. Krajnji cilj bio joj je, međutim, okupacija celog Starog Rasa, odnosno teritorije koja se delimično poklapala sa granicama nekadašnjeg Novopazarskog sandžaka. Ovaj nikada dovršeni proces je imao i očigledan antisrpski karakter.

Organi ustaške uprave se u radu oslanjaju na rasističke zakone koji su bili na snazi širom Pavelićeve države, i u zajednici sa muslimanima vrše represije isključivo na srpsko stanovništvo. Pravoslavci su masovno šikanirani, prebijani, zatvarani i ubijani bez jasnih razloga, tako da su staroraški Srbi opet osetili istu ugroženost kao tokom poslednjih decenija osmanske okupacije.

Kada je izbila antifašistička buna u Starom Rasu, Nemci su ustaškim vlastima dali odrešene ruke po pitanju njenog gušenja. Od polovine jula do septembra 1941. godine vode ogorčene borbe između snaga NDH i ustanika (u ogromnoj većini Srba) u Prijepoljskom, Novovaroškom i Sjeničkom kotaru, te Bjelopolj- skom srezu. Iako je NDH izašla kao pobednik u sukobu sa antifašističkim ustaniicima, doživela je potpuni fijasko na diplomatskom planu, jer je Vlada u Rimu je bila neumoljiva i NDH je morala da se tokom prvih dana septembra 1941. godine zauvek povuče iz Starog Rasa.

U napred navedenim istorijskim uslovima treba sagledati pozadinu napada ustanika na Novu Varoš, septembra 1941. godine, koji su želeli da iskoriste s jedne strane odlazak zloglasnih pripadnika NDH, a sa druge ulazak Italijana u zonu odgovornosti NDH i zauzmanje poslednjih delove njihove okupacione zone u Starom Rasu.

U tom procesu smene vlasti Italijani su težili da što duže zadrže hrvatske jedinice na položajima, gurajući ih tako i dalje ispred svojih trupa u borbu protiv ustanika. Prepoznajući ovu zamku, vlasti NDH su želele da što pre izvuku jedinice iz Starog Rasa, i to sa što je moguće većim plenom. Loša koordinacija između hrvatskih i italijanskih trupa, dovela je do pojave praznina na frontovima...čime se u Novovaroškom kotaru, otvori prostor za dolazak većih ustaničkih jedinica iz Zlatiborskog i Moravičkog sreza na područje Nove varoši i Sjenice.

Krajnji cilj dolaska ovih snaga bio je prema mišljenju italijanskog general Espozita da kod „crnogorskog naroda koji je trenutno miran“, ponovo probude želju za borbom protiv okupatora.

Ova ustanička grupa koju su vodili su četnički komandati, bila je ista ona koja se krajem avgusta 1941. godine sukobila sa hrvatskim snagama na liniji Kokin Brod – Štitkovo. Ona je došla iz Moravičkog sreza, a predvodili su je četovođe Radomir Đekić, Boža Javorski i Đura Smederevac. Njihov odred nije učestvovao u prvom napadu na Novu Varoš koji su vodili komunisti, jer je svoje aktivnosti na nekoliko dana preneo u okolinu Ivanjice. Posle toga se vraća u Novovaroški kotar. Pridružuje im se ubrzo, kao i komunistima, veći broj rodoljuba iz sela novovaroškog i sjeničkog kraja. Prema informa cijama sa kojima su raspolagali Italijani, „masa četnika“ imala je više od 1000 boraca.

Nakon što su 1. septembra 1941. godine vodeći funkcioneri civilne uprave NDH napustili područja Prijepoljskog, Novovaroškog, Sjeničkog i Pribojskog kotara, prvih dana septembra 1941. godine ustanici su ostili da je trenutak za napad na Novu Varoš povoljan. Na odluku za napad uticala je i činjenice da se...

povlačenje trupa NDH iz Nove Varoši, odvijalo stihijskikao i da su Italijanske vlasti, s druge strane, imale velikih problema prilikom reokupacije napuštenog Novovaroškog kotara.

Odnos snaga

Italijanski bataljon „Bolcano“

Borbeno stanje bataljona „Bolcano“, koji je 4. septembra, na dan početka bitke, u popodnevnim časovima okupirao Novu Varoš, bilo je 952 borca:

• 26 oficira,
• 39 podoficira i
• 887 vojnika.

Komandant bataljona major Neni i njegova jedinica raspolagala je i sa jednom baterijom minobacača kalibra 81 mm, oružja izvanrednih performansi za blisku borbu.

Ustaničke snage

Prema različitim izvorima brojno stanje ustanika je različito

• Italijani navoda da je, „masa četnika“ imala više od 1.000 boraca. Drugi izvori iste provenijencije potvrđuju ovu brojku i dopunjuju je informacijom da je među ustanicima bilo dosta onih sa „kaki uniformama ili crnim odelima sa crnim kapama“.
• Potpukovnik Jakovljević navodi „da na frontu prema Novoj Varoši ima 1.500 ustanika, sa još 3.000 u rezervi”.

Tok bitke

Napad na Novu Varoš, koji je iznenadio italijansku posadu, počeo je u toku noći 4. septembra 1941. godine, kada se pod okriljem noći deo ustanika sakrio u nekoliko kuća na istočnim rubovima grada. Ujutru 5. septembra u 8 časova, iz ovih kuća odjeknula su tri pucnja, čime je otpočela bitka za Novu Varoš, koja se prema opisu istoričara Milutina Živkovića odvijala ovako:

Položaje na severnim prilazima gradu koji su držala dva italijanska voda napala je grupa od 300 ljudi. Major Nani je odmah na taj deo fronta prebacio još dva voda iz čete koja je čuvala južni deo grada, što je oslabilo napad ustanika na tom sektoru. Predvođeni Đekićem i Javorcem ustanici su oko 9 časova ponovo stupili u borbu. Međutim jakom minobacač kom vatrom, kalibra 45 i 81 mm, kao i većim brojem ručnih bombi, Italijani su uspeli da odbrane svoje položaje. Oko 10 časova, nastavljen je pritisak ustanika na okupatorsku posadu u Novoj Varoši. Proboj koji je pokušan sa zapadne strane grada iznenadio je Italijane upotrebom dumdum municije. Iako su uspeli da ostvare prodor, oni su ipak i na ovom pravcu uskoro bili zaustavljeni.

Sledilo je novo razmeštanje, koje je trajalo oko 60 minuta.

Zbog nedostatka snaga Italijani su se okrenuli muslimanskom življu. Njih je u posebnu jedinicu organizovao i poveo u borbu kapelan bataljona „Bolcano“ Askanio de Luka. Posle prvih okršaja sa ustanicima međutim, muslimani su se rasuli i pobegli sa položaja.

Oko 11 časova i 30 minuta usledio je četvrti pokušaj prodora ustanika u Novu Varoš, koji su ovoga puta napali istovremeno sa istočne, severne i južne strane grada.

Uprkos „velikim gubicima“ koje su trpeli od italijanskih minobacača kalibra 81 mm, čija je paljba poljuljala njihov moral, jedan odred je uspeo da se probije kroz italijansku odbranu i uđe u centar Nove Varoši.

Italijanski kontranapad je ubrzo izbacio ustanike iz grada...

Pa su sukobi još jednom obustavljeni na sat vremena, što su italijanske trupe iskoristile da učvrste fortifikacije, što je u narednom ataku ustanika sa više strana, koji je počeo sat vremena posle 12 časova 5. septembra, dao rezultate — napad ustanika je propao.

Nakon ovog napada šanse izmorenih antifašističkih snaga da oslobode Novu Varoš značajno su opale, pa se deo ustanika zbog bezizlaznosti situacije povukao.

Poslednji napad na italijanski garnizon izveden je oko 14 časova, kada je na frontu preostalo samo 200 boraca, uglavnom četnika iz Đekićeve i Ćosovićeve pratnje.

Nakon što su ustaniici minobacačkom vatrom relativno lako odbijeni, 5. septembra u 15 časova komandant bataljona major Nani mogao je da konstatuje da je situacija mirna i Nova Varoš odbranjena...i da hrabrosti i želje za pobedom ustanicima nije pomogla bitka se završila njihovim teškim porazom.

Gubici

U porti crkve u Novoj Varoši na spomeniku palim italijanskim vojnicima nalaze se njihova imena

Ustanika

Svuda su se mogli Prema podacima koje je potpukovnik Jakovljević dobio od doušnika iz Nove Varoši među ustanicima je bilo 120 mrtvih i 200 ranjenih. Italijani nisu potvrdili, ali ni odbacili ove podatke.

Stoga se može zaključiti da gubici ustanika nisu bili manji od nekoliko desetina boraca, mada istoričar Vojislav Subotić tvrdi da je poginulo samo sedam ustanika.

Italijanskog bataljona

Gubici Italijana su bili znatno manji, poginulo im je pet, a ranjeno 14 vojnika. Imena poginulih vojnika danas se nalaze na spomeniku palim italijanskim vojnicima u zadnjem delu porte pravoslavne crkve u Novoj Varoši.

Literatura

• Velimir Terzić, Slom Kraljevine Jugoslavije 1941. Uzroci i posledice poraza, II, Beograd, 1982, 548–549
• Milutin Živković, NDH u Srbiji, Ustaški režim u Priboju, Prijepolju, Novoj Varoši i Sjenici (april–septembar 1941), Društvo istoričara Srbije, Beograd 2017.
• Jauković Danilo, Sandžak u Narodnooslobodilačkoj borbi 1941–1942., magistarska teza, Filozofski fakultet Beograd, Istorijsko odeljenje.
• Jelić-Butić Fikreta, Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska: 1941–1945, Zagreb, 1977.

Spoljašnje veze

• Nova Varoš u oslobodilačkom ratu