Veliki Komluš
| Veliki Komluš rum. Comloşu Mare | |
|---|---|
| Naselje | |
 Veliki Komluš | |
  Veliki Komluš Lokacija u Rumuniji | |
| Koordinate: 45° 53′ 26″ N 20° 37′ 37″ E / 45.89056° S; 20.62694° I | |
| Zemlja |  Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Veliki Komluš |
| Nadmorska visina | 82 m (269 ft) |
| Stanovništvo (2021) | |
| • Ukupno | 3,453 |
| Vremenska zona | Istočnoevropsko vreme (UTC+2) |
| • Leti (DST) | Istočnoevropsko letnje vreme (UTC+3) |
| Geokod | 680992 |
Veliki Komluš (rum. Comloşu Mare) je selo i sedište istoimene opštine, koja pripada okrugu Timiš u Rumuniji.
Položaj naselja
[uredi | uredi izvor]Selo Veliki Komluš se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na nekoliko kilometara udaljenosti od Srbije (preko granice se nalazi srpsko selo Nakovo). Od Temišvara selo je udaljeno oko 70 km, a od Kikinde svega 14 kilometara. Seoski atar je u ravničarskom delu Banata.
U 19. veku Komloš je bio raskrsnica drumova prema Temišvaru, Kikindi, Mokrinu.[1]
Prošlost
[uredi | uredi izvor]Po "Rumunskoj enciklopediji" mesto se prvi put pominje 1453. godine, kao posed Janka Hunjadija. Nakon 1690. godine osnovaće ga iznova Srbi stočari. Tu je 1717. godine popisano 20 kuća. Kolonizacija Rumuna iz Oltenije počelo je 1743. godine. Mesto je kao spahiluk kupio 1781. godine Cincarin, Hristifor Nako. Novi vlasnik je kolonizovao Slovake i Nemce. Među znamenitim ljudima iz mesta nalazi se Meletije Dragić.
Austrijski carski revizor Erler je 1774. godine konstatovao da se mesto Komloš nalazi u Modoškom okrugu, Čanadskog distrikta. Tu se nalazi poštanska stanica (od 1774. za Bečkerek) a stanovništvo je bilo izmešano, srpsko i vlaško.[2] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir tu su bila tri sveštenika. Parosi, pop Jovan Šerban (rukop. 1782), pop Georgije Grujić (1786) i Nikolaje Popović (1788) znaju samo srpski jezik.[3]
Tokom austrijsko-turskog rata Komloš se našao u stecištu zbivanja. Godine 1789. u Komlošu je tokom zime bila stacionirana Regimenta kirasira (oklopnih konjanika) Nadvojvode Franca.[4]
Marijenfeldski spahiluk plemića Nake
[uredi | uredi izvor]Tu se u 19. veku nalazio Marijenfeldski spahiluk. Spahija je bio zemljovlasnik plemić Jovan Nako "ot Komloša" sa suprugom Anastazijom, Tršćankom od porodice Vučetić. Jedina naslednica im je bila kćerka Mileva. Baron Jovan se (1843) najčešće potpisivao sa predikatom "ot Velikog Sent Mikloša" - u Komlošu.
Iz spiska prenumeranata jedne srpske knjige 1843. godine, nazire se kulturni angažman porodice Nako. Svo troje članova te plemićke porodice je u "prenumerantskom punktu" pri čemu gospodar Jovan i njegova supruga Anastazija kupuju po 30 egzemlara, ponaosob; sa kćerkom ukupno 61 primerak. Ostali pretplatnici su službenici spahiluka: Isidor Riđički ot Skribešća viši županiski sudija i kontrolor spahiluka, Jovan Šiskaj pravobranitelj tog i drugih spahiluka, Prokopije Đaković tog spahiluka sredotočni rentmajstor, Hristifor Šifman zemljomer spahiluka, Matej Matić sredotočni kastner, Teokar Lazarini zakleti advokat i fiškaladjukt spahiluka, Konstantin Komnenović išpan spahiluka i drugi učeni meštani komloški.
Gospodar Jovan je 1860. godine pomogao sa prilogom od 10 f. da se podigne spomenik srpskom novinaru i književniku Teodoru Pavloviću.[5] Na spahiluku su živeli poznati Srbi činovnici, poput Hristifora Šifmana (zemljomera) i Isidora Riđičkog "ot Skribešće" (inspektora).[6] Baron Jovan Nako je u svom dvorcu u Komlošu podigao veliku pozorišnu salu gde je obezbeđivao brojne pozorišne predstave. Nako je držao godinama svoj teatar u kojem je pozorišne predstave i opere pratio iz svoje lične raskošne lože.[7] Dobavljali su njegovi saradnici glumce sa svih strana, kao i kostime i kulise. Pored njegovog sastava muzičara, diletanata (glumaca) ali i profesionalnih izvođača, izvodile su svoj program za barona i njegove prijatelje, brojna putujuća pozorišna društva.
Plemenita spahinica Anastazija (rodom Tršćanka, iz bogate porodice Vučetić) je skretala na sebe pažnju javnosti svojim plemenitim delima. Ona je tako 1857. godine u Komlošu o svom trošku i staranjem otvorila "Devojačku školu", za koju je obezbedila lepu zgradu. Pored školskog zdanja tu se nalazio i veliki vrt, a brigu o svemu vodio je jedan kućepazitelj koji je u zdanju imao i stan.[8] Dve nastavnice je dovela iz Beča, da devojke uče ženskim poslovima i da ih vaspitaju, za šta ih je sama plaćala. Oktobra 1857. pravoslavni sveštenik je osveštao novu školu, u koju se do tada upisalo 114 devojčica. Školu je dve godine kasnije, krajem 1859. godine pohađalo 170 siromašnih učenica raznih nacija i vere.[9] O pravoslavnom prazniku "Materice" spahinica je upriličila svečanost na koju je pozivala sve učenice u dvorsku "teatarsku salu", u kojoj se nalazilo božićno drvce. Na velikim stolovima sa obe strane bilo je poređano (1858) 1151 božićni poklon namenjen deci. Poklonjeni su odeća, obuća, knjige, ikone, marame i drugi korisni i lični predmeti.
Duhovni i društveni život Komloša
[uredi | uredi izvor]U Komlošu su 1858. godine bila dva hrama; rimokatolički i pravoslavni. Spahinica Anastazija Nako je oba darovala u nekoliko prilika. Za pravoslavnu bogomolju je tako priložila 1835. godine jedan srebrni putir pozlaćen, sa diskosom, zvezdicom i kašičicom za pričest. A 1844. godine dala je tri svilene odežde sa zlatnim porubom, da bi 1857. godine opet poklonila tri iste odežde, sedam stihara sa čipkama i još sitnijih stvari.[10]
Pravoslavni hram Sv. Nikole sagradila je plemićka porodica iz mesta Nako, tokom 1794-1796. godine. Ikonostas te crkve u Velikom Komlošu je oslikao 1818. godine Arsa Teodorović.[11] Pojedine celivajuće ikone radili su Nikola Aleksić, Pavle Simić i Georgije Petrović. Slikar Zajko je neke ikone na pevnicama preslikao 1890. godine.
Banatski Komloš je sredinom 19. veka (1828-1858) imao tri puta godišnje vašar. Bilo je to upriličeno: 5. marta, 15. juna i 1. septembra.[12] Kupac Pavel Popović javlja se 1809. godine kao prenumerant jedne srpske knjige.
Pominju se 1843. godine obrazovani meštani Komloša: Gavrilo Okanović išpan fabrike, Aleksandar Miočević dijurnista, Pavel Peić veinrihter (opštinski knez?).
Najznamenitiji stanovnik komloškog spahiluka bio je Hristifor Šifman. Sa vremenom je napredovao od zemljomera (geometra) do upravitelja komloškog vlastelinstva.[13] A to će biti do svoje smrti u 70. godini krajem 1885. godine. Šifman se isticao u javnosti svojom požrtvovanošću i plemenitim nastojanjima. On je 1864. godine postao član Matice srpske u Pešti kada je uplatio 10 f. članarine. Iste godine je članom slavne Matice postao i Matija Matić "rentmajstor" iz Komloša, na spahiluku.[14] Šifman je još za života 1876. godine, osnovao svoju Zakladu[15] (pri Matici srpskoj) za školovanje po dva studenta Srbina. Od kamate na osnivački ulog od 10.000 f. ispaćivane su stipendije[16], a živi osnivač Šifman je mogao sa zadovoljstvom da prati realizaciju. Prvo stipendija od 300 f. godišnje za slušaoca "lepih veština", a druga od 200-250 f. za učiteljske pripravnike. Prvi stipendist Šifmanov bio je student Umetničke akademije u Beču Uroš Predić. Šifman je bio po ocu Nemac a po majci Srbin, ali se sa Srbima sasvim poistovetio. Za krsnu slavu je držao Svetog Savu, koju je redovno proslavljao u lepom maniru. Šifmanova supruga Marija (rođena Bibić iz Melenaca) je takođe sledila svog muža i 1877. godine osnovala je i sama Zakladu (Zadužbinu), i to za "melenačke devojke udavače".[17] Osnovateljica je zamislila da svake godine po dve siromašne devojke iz Melenaca koju se budu udale prime po 300 f. "miraza" iz tog Fonda.[18] Statut zadužbine sastavljen je 1891. godine, sa izmenama povrđen 1894. godine, a njom je rukovodila Matica srpska u Novom Sadu.
Za spomenik srpskom pesniku Lukijanu Mušickom skupilo se u Komlošu početkom 1855. godine prilog od 23 f. 30 krajcara. Za Fond novosadskog "Školskog lista" 1859. godine doprineli su sa 17 f. Komlošani: Hristifor Šifman provizor, Matej Matić rentmajstor, Jovan Teodorović kastnar i Stefan Mihajlović aktuar.
Za saborskog poslanika je 1861. godine u Komlošu izabran Jovan Vidač.
Godine 1843. u Komlošu je formiran pretplatnički punkt za popularno Čokeovo delo "Zlatotvorno selo". Na listi su ugledni meštani i službenici sa spahiluka. Bili su to oba pravoslavna paroha, pop Georgije Šerbanović i pop Melentije Dragić, zatim Svetozar Riđički "ot Skribešće" županijski beležnik, te činovnici spahiluka: Prokopije Đaković "rentmajstor", Hristifor Šifman zemljomer, Matija Matić "kasnar", i drugi iz okoline.[19] Vujićevo "Putešestvije" uzeli su 1845. godine iz Komloša: Stefan Milovac "Fabriks-kastner" i Gavril Okanović "Fabriks-Išpan".[20] Vukov rečnik srpsko-nemačko-latinski nabavio je 1852. godine Jovan Teodorović iz Ban. Komloša. Matić i Šifman su pretplatnici "Srbskog dnevnika" iz Novog Sad (1860-1861). A Radićevo poljoprivredno stručno delo uzela je 1867. godine Marija Šifman iz Ban. Komloša.[21]
Broj Srba je stalno opadao, a umesto srpske crkvene opštine tu je parohijska filijala. Početkom 20. veka u Velikom Komlošu je živelo 35 pravoslavnih Srba.[22]
Stanovništvo
[uredi | uredi izvor]Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Veliki Komluš imalo je 3.351 stanovnika, od čega Rumuni čine 70%, a Romi 25%. Poslednjih decenija broj stanovništva opada.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ "Školski list", Novi Sad 1859.
- ^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 9/2017.
- ^ "Grof Radecki cik Feldmaršal...", prevod, Novi Sad 1854.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1860.
- ^ Nikola Vujinović: "Kratko rukovodstvo k poznanju svešćene istorije...", Karlštadt 1843.
- ^ "Pravda", Beograd 15. april 1933.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1857.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 28. decembar 1859.
- ^ "Srbski dnevnik", Novi Sad 1858.
- ^ Miloš Popović: "Versko-crkveni život Srba u Banatu", Zrenjanin 2001.
- ^ "Zimzelen", kalendar, Segedin 1846.
- ^ "Školski list", Sombor 1885.
- ^ "Pregled stanja Fonda Matice srpske", Novi Sad 1865.
- ^ "Srpska Zora", Beč 1876.
- ^ "Stražilovo", Novi Sad 1885.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1891.
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1894.
- ^ H. Čoke: "Zlatotvorno selo", prevod, Segedin 1843.
- ^ Joakim Vujić: "Putešestvije po Ungariji, Valahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu", Beograd 1845.
- ^ Đorđe Radić: "Vođ pri gazdovanju srpskom narodu", Novi Sad 1867.
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2022) (mađarski jezik)
