Pređi na sadržaj

Vlasi (Romani)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Vlaški pastir u Banatu, oko 1837. godine

Pojam Vlasi (grč. Βλάχοι, lat. Valachi) predstavlja naziv za romanizovano stanovništvo na prostorima jugoistočne Evrope.[1]

Tokom srednjovekovno i ranog novovekovnog razdoblja, isti pojam je dobio i druga značenja, prvenstveno kao oznaka za posebnu društvenu klasu pod nazivom vlasi (piše se malim slovom). Stoga etnonim Vlasi ne treba mešati sa pojmom vlasi, pošto je reč o pojmovima sa različitim značenjima.

U poljskom i mađarskom jeziku, termini izvedeni iz etnonima Vlasi odnose se na Italijane. Etnonim Vlasi u današnje vrijeme označava narode koji govore istočnoromanskim jezikom i žive južno od Dunava, na područje današnje istočne Srbije, južne Albanije, sjeverne Grčke, Severne Makedonije i jugozapadne Bugarske, kao autohtone etničke grupe, a to su etnički Vlasi u Srbiji, Cincari, Meglenski Vlasi i Istarski Vlasi.[2]

Termin je na Balkanskom poluostrvu postao sinonim za društvenu kategoriju stočara, a bio je korišten i za neromanofone narode, u skorašnje vreme sa negativnim značanjem na zapadnom Balkanu. Postoji vlaška dijaspora i u drugim evropskim zemljama, naročito u Rumuniji, kao i u Severnoj Americi i Australiji.[2]

Etnički Vlasi su prvobitno identifikovani i opisani od strane Georgija Kedrina tokom 11. veka. Prema jednoj teoriji o poreklu, savremeni Rumuni, Moldavci i Cincari poreklom vode od romanizovanih Dačana.[3] Prema pojedinim lingvističarima i drugim naučnicima, istočnoromanski jezici potvrđuju opstanak Dako-romana u donjem toku Dunava tokom Seobe naroda[4] i zapadnobalkanskog stanovništva poznatog pod nazivom Vlasi, koje je poreklom vodilo od romanizovanih Ilira.[5]

Danas, istočnoromanske govorne zajednice se procjenjuju na 26—30 miliona govornika širom svijeta (uključujući rumunsku i moldavsku dijasporu).[6] Sve balkanske zemlje imaju autohtone romanske manjine.

Etimologija i nazivi[uredi | uredi izvor]

Riječ Vlah/Vlasi etimološki je izvedena iz etnonima keltskog plemena,[7] a u pragermanskom je usvojena kao *Walhaz, što znači „stranac”, od *Wolkā-[8] (lat. Volcae, grč. Ouolkai).[9] Preko latinskog, u gotski kao *walhs, etnonim je preuzneo značenje „stranac” ili „romanski govornik”,[9] a u grčkom je usvojen kao Βλάχοι, u slovenskim jezicima kao Vlah, u mađarskom kao oláh/olasz itd.[10][11] Korijen riječi je u njemačkom usvojen za nazive Velsa i Valonije, na švajcarskom njemačkom za govornike romanša (Welsch), dok je u poljskom (Włochy) i mađarskom (olasz) postao egzonim za Italijane.[12][9]

Istorijski gledano, termin se koristio prije svega za istočnoromanske narode, među kojima su najbrojniji Rumuni.[13][2] Svjedočenja iz 13—14. vijeka pokazuju da, iako se na evropskom (čak i šire) prostoru oni zovu Vlasi, Rumuni za sebe koristi endonim Rumân/Român, od latinskog Romanus (u sjećanje na Rim).[12]

Preko njemačkog i latinskog, termin je počeo da označava „stranca” i na prostoru Balkana, gdje je u ranom obliku korišten za romanske govornike, ali je termin na kraju preuzeo značenje „stočar, nomad”.[7] Romanske govorne zajednice za sebe koriste endonim Romani (Rimljani).[14]

Tokom rane istorije Osmanskog carstva na Balkanskom poluostrvu, postojala je društvena klasa vlasi na prostoru Srbije i Makedonije, sačinjena od hrišćana koji su služili kao pomoćne vojne snage.[15] U Hrvatskoj, termin je dobio negativno značenje i koristio je se za Srbe koji, iako su bili slovenskog porijekla, a dobili su taj naziv zbog pravoslavne vjere koju dijele sa Vlasima.[7]

Pojedini rumunski naučnici pretpostavljaju da se pojam Vlasi prvi put javio u Istočnom rimsko carstvu i da je kasnije proširen kroz germanski i slovenski svijet preko Nordijaca (naročito Varjaga), koji su bili u trgovačkoj i vojnoj vezi sa Vizantijom tokom ranog srednjeg vijeka (vidjeti Blakumen).[16][17]

Danas, termin Vlasi se u nauci koristi za romanske govorne zajednice na Balkanu, naročito one u Grčkoj, Albaniji i Makedoniji.[18][19] U Srbiji termin Vlasi se takođe odnosi na romanske govornike, naročito one koji žive u istočnoj Srbiji.[2] Cincari koriste endonim Armani ili Ramani, koji etimološki vodi porijeklo od latinskog Romanus. Meglenski Vlasi kao endonim koriste makedonski oblik Vla.[2]

Upotreba tokom srednjeg vijeka[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Istorija Rumuna i Cincari
Jirečekova linija između sfera uticaja latinskog i grčkog jezika do 4. vijeka

Vizantijski istoričari koristili su termin Vlasi za govornike latinskog jezika.[11][20][21]

Teofilakt Simokata, vizantijski istoriograf iz 7. vijeka, pisao je o Blachernae u vezi sa nekim istorijskim podacim iz 6. vijeka, tokom vladavine vizantijskog cara Mavrikija.[22]

Prvi precizni podaci o Vlasima bili su o vezi Vlaha sa rijekom Rinhos; izvorni dokument koji sadrži informacije nalazi se u manastiru Konstamonit.[23]

Krajem 9. vijeka Ugari su izvršili invaziju na Karpatski basen, gdje se nalazila rimska provincija Panonija koju su naseljavali „Sloveni, Bugari i Vlasi i pastiri Rimljana” (lat. sclauij, Bulgarij et Blachij, ac pastores romanorum); prema Ljetopisu Mađara, koju je oko 1200. godine napisao anonimni pisar ugarskog kralja Bele III).[24]

Georgije Kedrin je Vlahe pomenuo povodom zbivanja iz 976. godine. Vlasi su bili vodiči i stražari rimskih karavana na Balkanu. Između Prespe i Kastriota susreli su se i borili sa bugarskim pobunjenikom po imenu David. Vlasi su ubili Davida u svojoj prvoj dokumentovanoj borbi.

Prema El Mukadasiju: „Kažu da su turkijskom susjedstvu postoje Hazari, Rusi, Sloveni, Vlasi [Waladj], Alani, Grci i mnogi drugi narodi”.[25]

Ibn el Nadim u svom radu Kitab el Fihrist iz 938. godine navodi „Turci, Bugari i Vlasi [Blagha]”.[26][27]

Vizantijski pisac Kekavmen, autor Strategikona (1078), opisuje pobunu protiv cara u sjevernoj Grčkoj 1066. godine koju su predvodili Nikolicas Delfinas i drugi Vlasi.[28]

Imena Blakumen pominju se u nordijskoj sagi iz perioda 11—13. vijeka, s obzirom na događaje koji su se dogodili u 1018. ili 1019. godini negdje na sjeverozapadnom dijelu Crnog mora i vjerovali su da se neki povezani sa Vlasima.[29][30]

Upotreba tokom 18. i 19. vijeka[uredi | uredi izvor]

Gašpar Petar Vinjalić je naveo podatak da se razlikuju Vlasi od pravih Vlaha, Karavlaha, čiji jezik nije slovenski. Turci su taj naziv koristili kao verski termin za pravoslavce.[31] Pavle Rovinski je zapisao da su Turci svakog hrišćanina zvali Vlahom i smatrali su ga nedostojnim da bude sa njima ravnopravan.[32] Pod Turcima tu misli i na muslimane koji su bili na prostoru današnje Crne Gore, Srbije, Hercegovine... Rudolf Horvat u knjizi o Sremu, pišući o selu Pačetin, navodi izveštaj kraljevske Komore (latinski pisan) iz 1697, u kojem piše da u tom selu stanuju čisti Vlasi. Horvat u zagradi pojašnjava da su tada pod imenom Vlasi nazivani i Srbi, a ne samo oni Kucovlasi, koje su u Sremu naselili Turci.[33]

Primorski i gorski Vlasi[uredi | uredi izvor]

U periodu seobe naroda na prostorima jugoistočne Evrope, od 4. do 10. veka, lokalno romanizovano stanovništvo se iz ugroženih provincija u unutrašnjosti povlačilo prema primorskim oblastima, u kojima se carska vlast duže održala (prvenstveno u tamošnjim gradovima i na ostravima) ili se sklanjalo u gorske krajeve u dubljoj unutrašnjosti, koji su ostali izvan prvih talasa doseljavanja drugih naroda.[34][35][36]

Time su tokom ranog srednjovekovnog razdoblja nastale dve specifične grupacije romanizovanog stanovništva. Prvu su činili primorski Vlasi, odnosno istočnojadranski Romani u primorskim gradovima i na ostravima, od obala Istre na severozapadu, preko Dalmacije i Prevalitane, do obala Epira na jugu. Drugu grupu su činili gorski Vlasi, odnosno Romani u planinskim oblastima, od Epira i Tesalije na jugu, preko Makedonije i Mezije, do podunavskih oblasti na severu. Vremenom je način života te dve grupe postao veoma različit: primorski Vlasi su se u svojim gradovima i na ostrvima bavili pomorskom trgovinom i privredom koja se razvijala u uslovima gradskog života, dok su se gorski Vlasi bavili prvenstveno stočarstvom, usvojivši transhumaciju kao oblik života (godišnji migratorni ciklus uslovljen stočarskim potrebama). Iako je deo romanizovanog stanovništva zadržao svoj romanski identitet, postepenim mešanjem sa susednim Slovenima ili Grcima vremenom je došlo i do pojave slovenizacije, odnosno helenizacije, što je dovelo do daljeg sužavanja romanskog korpusa, kako u unutrašnjosti, tako i u primorskim oblastima.[37][38][39][40]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. V-Đ. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 67. ISBN 86-331-2112-3. 
  2. ^ a b v g d Vlach na sajtu Enciklopedija Britanika
  3. ^ Fine 1991, str. 10.
  4. ^ Bodea 1996, str. 50.
  5. ^ Winnifrith 2002, str. 44.
  6. ^ „PACE - Recommendation 1333 (1997) - Aromanian culture and language”. assembly.coe.int (na jeziku: engleski). 1997. Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  7. ^ a b v Tanner 2004, str. 203.
  8. ^ Ringe, Don (13. 1. 2009). „Inheritance versus lexical borrowing: a case with decisive sound-change evidence”. Language Log (na jeziku: engleski). Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  9. ^ a b v Nuorluoto, Leiwo & Halla-aho 2001.
  10. ^ Daskalov & Marinov 2013, str. 42—.
  11. ^ a b Ross, Kelley L. (2003). „The Vlach Connection and Further Reflections on Roman History”. www.friesian.com (na jeziku: engleski). The Proceedings of the Friesian School. Pristupljeno 10. 12. 2018. 
  12. ^ a b Pop 2009.
  13. ^ lPop 2009.
  14. ^ Darby 1956, str. 34.
  15. ^ Sugar 1996, str. 39.
  16. ^ Gherghel 1920, str. 4—8.
  17. ^ Popa-Lisseanu 1944, str. 78.
  18. ^ Demirtaş-Coşkun 2001.
  19. ^ Tanner 2004.
  20. ^ Armbruster, Adolf (1974). „Romanitatea Românilor: Istoria unei idei” (PDF) (na jeziku: rumunski). Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  21. ^ „NL26_1: Misunderstood History”. www.farsarotul.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  22. ^ Simocatta, Theophylact (1972). 8.4.11-8.5.4 (na jeziku: engleski). C. de Boer. 
  23. ^ Brezeanu 1981, str. 126.
  24. ^ Lazic, Mladen (1999). Gesta Hungarorum (na jeziku: engleski). Central European University Press. ISBN 9789639116450. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  25. ^ Decei, A.; Ciocîltan, V. (1974). „La mention des Roumains (Walah) chez Al-Maqdisi”. Romano-arabica I (na jeziku: rumunski). Bucharest. str. 49—54. 
  26. ^ al-Nadīm, Muḥammad ibn Isḥāq Ibn (1970). Dodge, Bayard, ur. The Fihrist of a Al-Nadim: A Tenth-century Survey of Muslim Culture (na jeziku: engleski). Columbia University Press. str. 37 with n.82. ISBN 9780231029254. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  27. ^ Spinei 2009, str. 83.
  28. ^ Murnu, G. (XXX). „Când si unde se ivesc românii întâia dată în istorie”. Convorbiri Literare (na jeziku: rumunski). str. 97—112.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |date= (pomoć)
  29. ^ Spinei 2009, str. 106.
  30. ^ Lagerholm, Å., ur. (1909). Drei lygisogur: Egils saga Einhenda ok Ásmundar Berserkjabana, Ála Flekks saga, Flóres saga konungs ok sona hans (na jeziku: nemački). Halle/Saale: Max Niemeyer. str. 29. Pristupljeno 11. 12. 2018. 
  31. ^ Vinjalić, Gašpar (2010). Kratki povijesni i kronološki pregled zbivanja koja su se dogodila Slavenima u Dalmaciji, Hrvatskoj i Bosni 1514—1769.. str. 54., 213., 214. Split: Književni krug. 
  32. ^ Rovinski 1998, str. 76.
  33. ^ Horvat, Rudolf. Srijem - naselja i stanovništvo. Slavonski Brod: Hrvatski institut za povijest - Podružnica za povijest Slavonije, Srijema i Baranje. str. 173, 174. ISBN 953-6659-04-2. 
  34. ^ Ferjančić 1959.
  35. ^ Moravcsik 1967.
  36. ^ Kovačević 1981, str. 109-124.
  37. ^ Jireček 1962.
  38. ^ Ivić 1982, str. 529-531.
  39. ^ Fine 1991.
  40. ^ Živković 2000.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vlasi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Власи_(Романи)&oldid=27817733”