Vodoprivreda i vodoprivredna infrastruktura Republike Srpske

Geografski položaj Republike Srpske, i njegni rečni tokovi

Vodoprivreda i vodoprivredna infrastruktura Republike Srpske složen je sistem vodoprivrednih objekata za vodosnabdevanja stanovništva i industrije, odvodnjavanja površinskih vode i navodnjavanje, rečni saobraćaj, turizam itd. Svi realizovani vodoprivredni objekti u Republici Srpskoj projektno su tretirani kao deo integralnih višenamenskih sistema višeg reda, ali su zbog materijalnih i drugih problema unutar Bosne i Hercegovine realizovani samo oni njihovi delovi koji su bili najneophodniji u nekim fazama razvoja.

Opšte informacije

Ako se izdvoje četiri ključna problema čovečanstva – voda, hrana, energija i životna sredina – uočava se da rešenja i u ostala tri krizna kompleksa odlučujuće zavise od vode, jer proizvodnja hrana i energije zavisi od vode, a i zaštita životne sredine je najosetljivija upravo u vodenim ekosistemima. Zbog ovih saznanja voda je postala resurs 21. veka, na Dablinskoj konferenciji o razvoju i u Agendi 21 (glava 1.3.2.) definisan je stav:

...održivost je postala bazni princip svih razvojnih strategija, naročito u domenu razvoja vodnih resursa..

Specifičan geografski položaj i nasleđeni problemi tokom kriznih godina negativno se odražavaju na korišćenje, funkcionisanje i razvijanje vodoprivrednih sistema u Republici Srpskoj zbog nedostatak pravne i ekonomske regulative koja otežava odnose sa Federacijom BiH i susednim državama za tranzitne (zajedničke) vodotokove i slivove.

Tokom period privredne i ratne krize s kraja 20. i s početka 21. veka marginalizovao je značaj, korišćenje i zaštitu reke Save sa južnim pritokama i reke Drine.

Zapuštenost i starost sistema za odbranu od poplava i erozije ugrožava plavna, bujična i erozivna područja. Slični problemi se javljaju i kod melioracionih sistema, zbog smanjene mogućnosti i efikasnosti navodnjavanja i odvodnjavanja poljoprivrednog i ostalog zemljišta.

Nedostatak kanalizacionih sistema i objekata na mnogim lokacijama u Republici Srpskoj direktno utiče na zagađivanje i korištenje površinskih i podzemnih voda.

Kao glavni problemi navode se: Opšte stanje vodoprivrede Republike Srpske sa privrednog aspekta karakterišu sljedeće činjenice:

• Potcenjenost vode kao resursa i mali stepen iskorištenja vodnih snaga;
• Nedovoljno korišćenje voda i termalnih voda u poljoprivredi.
• Neekonomski odnosi;
• Slaba zaštita voda;
• Slaba zaštita od voda, erozije i dr.;
• Nedovoljna uređenost slivova i vodotoka.

Gubici vode u vodovodnim sistemima

Prosečni gubici vode u vodovodnim sistemima su oko 48% od ukupnih količina, što ukazuje na loše stanje tih sistema. Svako smanjenje i sanacije gubitaka u njima. predstavlja najznačajniju rezervu vode za snabdevanje naselja.

Kapaciteti i pouzdanost

Na pouzdanost funkcionisanja sistema još nepovoljno utiču:

• nedovoljni kapaciteti izvorišta (posebno kod aluvijalnih izvorišta u malovodnim periodima),

• nedovoljni kapaciteti rezervoarskih prostora, dotrajali sistemi napajanja energijom zbog čega dolazi do ispada pumpnih stanica.

Zbog svega toga se procenjuje da oko ¾ vodovoda može da snabdeva naselja dnevno oko 22 sata. Ta pouzdanost od oko 90% nije zadovoljavajuća pouzdanost vodosnabdevanja, jer se u savremenim sistemima traži pouzdanost od preko 98%.

Vodosnabdevanja stanovništva

Reka Una (levo) kod ušća u Savu (desno) kod Donje Gradine

Vodosnabdijevanje stanovništva Republike Srpske organizovano je na teritorijalno principu preko 63 opštine, koje se organizovano snabdevaju vodom preko 61 centralnog opštinskog vodovodnog sistema i velikog broja vodovodnih sistema mesnih zajednica, malih seoskih, grupnih i individualnih sistema.

Javnim vodovodima je obuhvaćeno oko 48% stanovništva, dok se oko 52% populacije oslanja na seoske sisteme vodosnabdevanja, sopstvene bunare, vrela ili izvore površinskih voda (procena je da ima oko 9.800 lokalnih ili seoskih sistema vodosnabdevanja).

Pokrivenost javnim servisom vodosnabdevanja u urbanim sredinama je oko 87% stanovništva.

Od ukupno 1.550.000 stanovnika u Republici Srpskoj:

• oko 741.400 (48%) je priključeno na vodovodne sisteme opštinskih centara,
• 183.700 (12%) je priključeno na vodovodne sisteme mesnih zajednica,
• 624.900 (40%) stanovništva snabeva se vodom iz individualnih bunara ili izvora.

Prema navedenim podacima može se zaključiti da se vodom u Republici Srpskoj na organizovan način snabeva 925.100 stanovnika (60%).

Prema podacima iz 2000. godine, ukupna dužina vodovodne mreže sa dovodnim i odvodnim cjevovodima je iznosila oko 2.760 km (ili oko 1,71 m po stanovniku), dok je kanalizaciona mreža dugačka oko 1.260 km (0,78 m po stanovniku).

Za vodosnabdevanje svojim planskim aktivnostima Republika Srpska nastoji da sačuva i zaštititi najveća izvorišta u aluvijalnim ravnima reka:

• Drine na području Semberije,
• Bosne severno od Modriče,
• Vrbasa severno od Laktaša,
• Une severno od Dubice,
• Save na području Orašja i Brčkog,
• Željeznice i Bosne u Sarajevskom polju,
• karstna vrela u Hercegovini.

Za manja izvorišta radi se na formiranju sanitarne zone zaštite, a brojnim vodoprivrednim aktivnostima u okviru sliva i aktivnostima na samom izvorištu nastoji se da se sačuva njihov kapacitet i kvalitet.

Trenutno se sprovode brojne aktivnosti za sanaciju ugroženih vodoizvorišta Luka i Rudanka (za grad Doboj), u priobalju Bosne (Modriče), donji tok Vrbasa, aluvion Semberije, aluvion Željeznice i Bosne (u Sarajevskom polju) i izrađuju studije za sprovođenje mere njihove efikasne zaštite.

Gradski kanalizacioni sistemi

Gradskim kanalizacionim sistemima obuhvaćeno je 67% stanovništva. Prema podacima iz 2000. godine, ukupna dužina kanalizaciona mreža dugačka oko 1.260 km (0,78 m po stanovniku). Iskoristivost hidropotencijala vodotoka od 33% je odišnja proizvodnja oko 2.600 GWh.

U Republici Srpskoj je izgrađeno oko 1.500 km kanalizacione mreže za kanalisanje otpadnih i oborinskih voda. Preko 50% naselja imaju mešoviti tip kanalizacije, koja su većinom zastarela, slabo održavana i nedovoljnog kapaciteta.

Na osnovu prikupljenih podataka iz anketnih upitnika za 2011. godinu, koje su dostavile lokalne zajednice Agencijama za vode, može se konstatovati da 81% opštinskih centara u Republici Srpskoj ima izgrađen kanalizacioni sistem, sa različitim stepenom obuhvata, dok procenat prosečne priključenosti stanovništva na kanalizacione sisteme u Republici Srpskoj iznosi oko 36%.

Veći broj naselja koristi kolektore otpadnih voda za kanalisanje kišnih voda, koji u većini slučajeva nisu dovoljnog kapaciteta, pa zbog toga u periodima intezivnih padavina dolazi do izlivanja sadržaja na putne komunikacije i zelene površine, što može imati negativan uticaj na zdravlje ljudi.

U Republici Srpskoj ispod 5% priključenog stanovništva na kanalizacione sisteme ima tretman otpadnih voda, dok procenat opštinskih centara koji imaju određenu vrstu tretmana iznosi 18%. Takođe ako se ima u vidu da na celom prostoru Republike Srpske postoje samo dva uređaja za potpuno prečišćavanje otpadnih voda – u Trebinju i Bileći, to ukazuje na stepen ugroženosti reka kolektorskim otpadnim vodama.

Opštine koje imaju organizovano prikupljanje otpadnih voda, obično ispuštaju netretirane otpadne vode u najbliži recipijent, najčešće su to obližnji vodotok ili podzemlje. Manje od 15% naselja u Republici Srpskoj ima neki vid prečišćavanja, najčešće je to samo mehaničko prečišćavanje i taloženje.
Samo Bileća koja ima tercijarni tretman i Trebinje koje ima sekundarni tretman otpadne vode poseduju zadovoljavajuće kriterijume.

Sistemi za odvodnjavanje

Područje Hercegovine u Nevesinjskom, Gatačkom, Dabarskom i Popovom polju, površine preko 20.000 ha obuhvaćeno je odvodnjavanjem

Odvodnjavanjem u Republici Srpskoj su obuhvaćeni:

• srednja Posavina (Brod, Šamac, Modriča i Brčko), površine oko 36.500 ha,
• priobalni pojas duž rieke Drine, između rieke Janje i obodnog kanala Selište, površine oko 3.000 ha,
• donji tok reke Vrbas od Laktaša do Save, oko 45.200 ha,
• područje Lijevča polja, Srbačko-nožička ravan, Dubička ravan, Prnjavor i Prijedor u zoni ušća rijeke Une i Sane, oko 6.200 ha,
• područje Hercegovine u Nevesinjskom, Gatačkom, Dabarskom i Popovom polju, površine preko 20.000 ha.

Strategija razvoja sistema za zaštitu od unutrašnjih voda svodi se na poboljšanje performansi i obnovu postojećih sistema za odvodnjavanje, kao i neophodno redovno održavanje postojeće kanalske mreže i objekata. Neophodno je preduzeti mere i za sprečavanja dugotrajnih i obimnih poplava u Dabarskom i delom Gatačkom i Nevesinjskom polju.

Sistem Trebišnjice, nakon njegovog planiranog proširenja na Gornje horizonte, postaće jedan od najvažnijih integralnih razvojnih projekata u ovom delu Evrope. Nove akumulacije Nevesinje i Zalomka, kanalske i tunelske derivacije omogućavaju poboljšanje vodnih režima (smanjenje velikih i povećanje malih voda), odbranu od poplava, odvodnjavanje i uređenje vodnih režima u karstnim poljima, obezbjeđenje vode za snabdijevanje vodom, navodnjavanje, kao i prostorno uređenje i valorizaciju tog dijela Istočne Hercegovine.

Sistemi za navodnjavanje

Navodnjavanje u Republici Srpskoj zaostaje u odnosu na potrebe i mogućnosti, jer se pod sistemima za navodnjavanje nalazi se oko 4.430 hektara, što iznosi 2,8% ukupnog pogodnog zemljišta za navodnjavanje (od toga je u funkciji oko 1.100 hektara).

Navodnjavanje u Republici Srpskoj bi trebalo anulirati manjak vode za poljoprivrednu proizvodnju, prosečno 100–200 mm godišnje u područjima Savskog sliva, u centralnim područjima 50–100 mm, a u području sliva Jadranskog mora taj manjak je 300–400 mm. Takođe je bilans potreba različit od zapada – severa prema istoku. Istočna područja Republike Srpske imaju potrebu korišćenja većih količina vode za navodnjavanje.

Poljoprivredne površine sa detaljnim odvodnjavanjem u Republici Srpskoj su na sledećim lokacijama:

• Lijevče polje,
• Srbačko-nožička ravan,
• Dubička ravan,
• Prnjavor,
• Prijedor.

Na području Republike Srpske (računajući i sisteme koji su u okruženju, ali su u funkcionalnom jedinstvu sa onim koji su u Republici Srpskoj) ima 11 većih melioracionih područja (sedam u slivu Save, četiri u kraškim poljima Jadranskog sliva), u okviru kojih funkcioniše 21 melioracioni sistem, kojima se štiti od suvišnih voda oko 90.000 ha zemljišta najviših bonitetnih klasa.

Vode i vodotoci, kao multifunkcionalni resursi

Bilećko jezero

Akumulacija Bajina Bašta

Hranjenje šarana, u cilju obogaćivanja biodiverziteta i ambijentalnih vrednosti u Republici Srpskoj

Vode i vodotoci, kao multifunkcionalni resursi, koriste se i za druge namene, što zahteva usklađivanje sa drugim korisnicima voda, zaštitu voda i uređenja vodnih režima:

• termalne i termomineralne vode koje se koriste u manjem obimu;
• eksploatacija građevinskih materijala (pijeska i šljunka);
• uzgajanje akvakultura, za ribarstvo i ribničarstvo na prirodnim vodotocima,
• akumulacijama i veštačkim hladnovodnim i toplovodnim ribnjacima; za rekreaciju i turizam; za obogaćivanje biodiverziteta; za potenciranje ambijentalnih vrednosti.

Postojeće i planirane akumulacije imaće značajnu višenamensku ulogu u upravljanju vodama, vodnim režimima u slivovima. Iako je najveći broj akumulacija izgrađen u sklopu termoenergetskih i hidroenergetskih objekata, neke od njih imaju i vrlo značajnu vodoprivrednu funkciju (npr Bilećko jezero, koje kao višenamenski objekat, pored hidroenergetike, ima i značajne funkcije u uređenju vodnih režima, odbrani od poplava, ribničarstvu itd.). Ako se izuzmu akumulacije za vodosnabdevanje, većina se može koristiti, osim primarne namene, za sprečavanje negativnih uticaja poplavnog talasa i obezbeđivanje minimalnog biološkog protoka u donjem delu vodotoka, kao i za rekreaciju, turizam, uzgoj ribe, obogaćivanje biodiverziteta i ambijentalnih vrednosti.

U tom smislu korisnik ribarskog područja radi očuvanja ribljeg fonda kao prirodnog resursa, izdaje broj godišnjih dozvola za privredni ribolov utvrđen programom gazdovanja ribarskim područjem. Dok ribar obavlja privredni ribolov mrežarskim, udičarskim i samolovnim alatima koji ne ugrožavaju jedinke riba u periodu razvića između završetka metamorfoze larvi i sticanja polne zrelosti i životinje kojima se ribe hrane. Radi zaštite ribljeg fonda, korisnik ribarskog područja može, uz saglasnost ministra poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede privremeno, a najduže na period od godinu dana, zabraniti privredni ribolov na određenom delu ribarskog područja.

Na hidrografskom području kompletne Republike Srpske proizvede se oko 4.500 tona konzumne ribe, što preračunato po glavi stanovnika (1.300.000) predstavlja potrošnju od oko 3 kg godišnje po glavi stanovnika.

Veći šaranski ribnjaci, uglavnom su locirani u hidrografskom regionu grada Banjaluke (Saničani – Prijedor, Bardača – Srbac, Sijekovac – Brod i Prnjavor – Prnjavor). Od klasičnih hladnovodnih ribnjaka, veću proizvodnju ostvaruju ribnjaci u Konjicu, Blagaju – Mostaru, Prozoru, Bugojnu, Jezeru – Jajcu i Ribniku – Ključu. Klasična uzgajališta ribe podrazumevaju realizaciju svih segmenata proizvodnje, od reprodukcije polno zrelih jedinki do proizvodnje predkonzumne i konzumne ribe.

Neke akumulacije su u sprezi sa Federacijom Bosne i Hercegovine, Crnom Gorom i Srbijom u regulaciji vodnog režima, poput onih na: reci:

• Drini (akumulacije Piva, Bajina Bašta i Zvornik);
• Spreči i donjem toku Bosne (akumulacija Modrac).
• Neretve u FBiH (akumulacije sa godišnjim regulisanjem Rama i Jablanica, ali i kaskada akumulacija sa dnevnim regulisanjem na hidroelektranama Grabovica, Salakovac i Mostar).

Hidroenergetsko korišćenje voda

Hidrocentrala Višegrad

Hidroelektrana Zvornik

Hidroenergetsko korišćenje voda u Republici Srpskoj je Odlukom Vlade Republike Srpske od 30. decembra 2005. godine, u cilju organizovanja mešovitog holdinga u oblasti elektroprivrede, određeno da Republika Srpska kao akcionar u tadašnjoj Elektroprivredi Republike Srpske a. d. Trebinje unosi ulog u pravima u osnovni kapital koji čine paketi akcija državnog kapitala u osnovnom kapitalu akcionarskih društava proizvodnje, akcionarskih društava distribucije električne energije i akcionarskom društvu Istraživačko-razvojni centar elektroenergetike (IRCE). Na osnovu izvršenog uloga u osnovni kapital akcionarskih društava tadašnja Elektroprivreda Republike Srpske a. d. Trebinje postala je matično preduzeće, a akcionarska društva su postala zavisna preduzeća. Matično preduzeće i zavisna preduzeća su povezana u sistem Mešovitog holdinga.

Kao obnovljiv izvor energije i ekološki najpovoljniji vid energije, hidroenergetsko korišćenje voda ima perspektivu u Republici Srpskoj jer je neiskorišćeno skoro 70% potencijala. U tom smislu predviđa se realizacija delova integralnih vodoprivrednih, energetskih, privrednih i prostornih sistema, uz uvažavanja principa održivog razvoja i usaglašavanja suočenih interesa zainteresovanih subjekata (snabdevanje vodom, turizam, rekreacija, navodnjavanje i dr.), javnih preduzeća, ministarstava i jedinica lokalne samouprave.

Za realizaciju HE na graničnim rekama i zajedničkim slivovima neophodna je međuentitetska i međudržavna saradnja i dogovor. Za slivove Vrbasa, Bosne, Drine, Ukrine i vodotoke u jugoistočnom delu Republike Srpske (od Višegrada do Trebinja), gde se planira izgradnja najvećeg broja HE, potrebno je doneti adekvatan planski dokument i studiju ekonomsko-ekološke opravdanosti izgradnje.

Izgradnja male hidroelektrane u Republici Srpskoj definisane su odgovarajućom planskom dokumentacijom lokalne samouprave, uz uvažavanje svih ekoloških načela i načela multifunkcionalnosti reka.

Rečni saobraćaj

Brodovi na reci Savi

Perspektiva razvoja rečnog saobraćaja nameće potrebu vraćanje u funkciju reke Save kako je i definisana sporazumom AGN, kao plovni put E80-12 i svrstan u IV kategoriju. Poboljšanje plovidbenih uslova mora se ostvariti prevashodno kanalisanjem reke i planskim održavanjem rečnog toka, korišćenjem peska i šljunka iz njenog plovidbenog dela korita – kinete plovnog puta.

Desne pritoke Save – reke Drine, Bosne, Vrbas i Una sa Sanom, predviđene su kao plovni putevi po planovima i prioritetima razvoja rečnog saobraćaja i izgradnje saobraćajnih terminala (luka i pristaništa).

Razvoj rečnog saobraćaja nameće i potrebu za snivanje efikasne službe održavanja plovnih puteva i objekata u njihovom sistemu.

Turizam i rekreacija

Ribolovni turizam na Savi i Drini

Na rečnim tokovima uz različite vidove aktivnosti na njima od turizam i rekreacija u Republici Srpskoj se sve više očekuje. Pored primene načela zaštite voda od zagađenja, organizacija rekreativnih i turističkih aktivnosti regulisana je u koordinaciji i harmonizaciji sa drugim oblicima korišćenja rečnih tokova. Ovo se posebno odnosi na reke koje imaju izuzetne predeone karakteristike, koje treba čuvati posebnim merama zaštite prirode.

Koncepcija u vodoprivredi RS

Koncepcija korišćenja, uređenja i zaštite vodnih resursa na složenom vodoprivrednom prostoru Republike Srpske zasniva se na dosljednom sprovođenju i unapređivanju aktuelnih pravnih i planskih dokumenata, i to:

• Zakona o vodama RS , direktiva i pravilnika o vodama;
• Strategije integralnog upravljanja vodama RepublikeSrpske do 2024. godine – Nacrt (Prva iteracija);
• Strategije integralnog upravljanja vodama Republike Srpske do 2024. godine – Aneks 2 „Zaštita od vodaʺ (2012);
• Strategije integralnog upravljanja vodama Republike Srpske do 2024. godine – Aneks 5 „Kanalisanje i prečišćavanje otpadnih vodaʺ (2012);
• Strategije integralnog upravljanja vodama Republike Srpske do 2024. godine – Aneks 8 „Unutrašnji plovni puteviʺ (2012);
• Akcionog plana Vodoprivrede Republike Srpske, planski period 2006–2017, (2007);
• „Informacija o ugroženosti područja Republike Srpske od poplava, stanju zaštitnog sistema, prognozi mogućih poplava sa prijedlogom mjera za umanjenje rizika“ (2012);
• Integralne vodno-energetske studije razvoja sliva rijeke Vrbas (2012).

Spoljašnje veze

• CILJ KVALITETNA VODOPRIVREDNA INFRASTRUKTURA Milovanović: Voda najveći resurs Srpske za budućnost - srpskainfo.com