Vranjska kotlina
Vranjska kotlina je prvo proširenje u okviru kompozitne doline Južne Morave. Prostire se od Bujanovca do Vladičinog Hana na dužini od 30 kilometara. Preševska povija na 460 metara nadmorske visine, razdvaja ovu kotlinu od susedne Kumanovske na jugu. Širina Vranjske kotline je oko šest kilometara i obod joj je izgrađen od starijih stena, dok je dno prekriveno neogenim sedimentima. Ime je dobila po gradu Vranju koje je smešteno u samoj kotlini. Nastavlja se na Grdeličku klisuru.
Hidrografija
[uredi | uredi izvor]Najveći tok u ovoj oblasti je Južna Morava, u koju se ulivaju sve vode Vranjske kotline. Od svog ulaska u Vranjsku kotlinu na jugozapadu pa do izlaska kod Vladičinog Hana na severoistoku, Južna Morava je dugačka oko 40 kilometara. Ulazna tačka ima nadmorsku visinu od 407, a izlazna 328 metara. Prema tome, ukupan pad Južne Morave iznosi 79 metara, ili približno 2 metra po kilometru. Posledica ovakvog pada je stvaranje meandra, mrtvaja i obalskih brežuljaka.
Značajnu karakteristiku Južne Morave predstavlja izvesna asimetrija njenog sliva. Ona potiče od osobina reljefa. U svom glavnom pravcu jugozapad-severoistok, Južna Morava prima znatno više pritoka s desne, jugoistočne strane, a manje s leve, severozapadne. S desne strane Južne Morave dižu se visoke planine na kojima se izlivaju veće količine taloga. Ove reke imaju i prostraniju sabirnu oblast, pa su zbog toga jugoistočne pritoke znatnije. S leve, severozapadne strane, Južna Morava je ograničena nižim razvođem, pa je ovaj hidrografski centar manji. U pritoke Južne Morave, koje prima sa desne strane, spadaju Klenička, Preobraženjska, Trebešinjska, Tibuška, Banjska, Korbevačka, Jelašnička reka i Vrla, dok se sa desne strane ulivaju Trnovačka, Vrtogoška, Vranjska ili Gradska, Moštanička, Jovačka, Lepenička i Kalimanska reka.
Glavna pritoka Južne Morave u ovoj oblasti je Vrla. Ona dolazi iz dubljeg zaleđa sa grebena Vardenika. Najpre Vrla protiče dugačkom klisurom, zatim ulazi u Masuričko polje, gde prima Romanovsku i Masuričku reku, pa se probija kroz Prekodolsku klisuricu i uliva se u Južnu Moravu pri njenom izlazu iz Vranjske kotline.
Pritoke Južne Morave uglavnom imaju odlike planinskih reka. Duge su 10—25 kilometara i spuštaju se sa zemljišta visokog od 1.000 do 1.900 metara u izvorišnim delovima na zemljište visoko 400—330 metara kod ušća. Zbog velikog pada pritoka, brzina vode je i erozivno-mehanička snaga je jaka. Ove velike razlike u padu utiču na proticanje vode i poplave. Posle kiše stvaraju se tokovi velike erozivne moći, sva voda i nanos naglo se sruče u glavnu reku i zasipaju njenu aluvijalnu ravan.
Količina vode u rekama i potocima Vranjske kotline zavisi od rasporeda atmosferskih taloga i od biljnog pokrivača. Maksimalne kiše padaju u maju i oktobru, dok period jul—avgust spada u najsuvlj doba Vranjske kotline. Kada su kišne sezone tokovi nabujaju. Takođe, kada se u proleće sneg topi, potoci opet imaju dovoljno vode. Ipak, nekada je jesenji vodostaj veći nego prolećni. Kod tokova čiji su slivovi ogoleli, kolebanje vode je češće i izrazitije. Moštanička reka, na primer, posle svake kiše nabuja i plavi njive u niziji. Pored nje, takvu osobinu imaju i Preobraženjska, Buštranjska, Trnovačka i Klenička reka. Pojedine manje pritoke u julu i avgustu pri ušću su potpuno suve (Klenička, Vrtogoška reka), čemu doprinose i obilna navodnjavanja.
U Vranjskoj kotlini se često javljaju poplave u niziji. Poplave nastupaju kada pritoke nanosima kod ušća zajažuju Južnu Moravu. Čim se pojavi zapreka u oticanju vode, zbog jake kiše ili naglog topljenja snega, javlja se zastoj u oticanju vode iz Vranjske kotline i dolazi do poplava. Ponekad je zajaživanje Južne Morave znatno i tada se štete od poplava protežu na veliko područje: aluvijalna ravan se pretvara u dugačko jezero.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Literatura
[uredi | uredi izvor]- Rodić, D, Pavlović M, (1998): Geografija Jugoslavije, Geografski fakultet, Beograd
- Trifunoski, Jovan F. Vranjska kotlina - antropogeografska ispitivanja (12 izd.). Prirodno-matematički fakultet na univerzitetot Skopje.
