Evropska srednjovekovna medicina

Rasprava lekara na stručnom sastanku u srednjovekovnom Parizu

Evropska srednjovekovna medicina, jedan je od istorijskih perioda u razvoju medicine na tlu Evrope od 5. do 15. veka, koji se povezuju sa trajanjem Vizantijskog carstva, od njenog nastanka zbacivanjem Romula Avgustula (odnosno nestanka Zapadnog rimskog carstva), do njenog nestanka padom Carigrada 1453. godine.

U Srednjem veku, bar u većem njegovom periodu; medicinska znanja izgledala su tako kao da je za njih vreme stalo. Naime dok su stari Rimljani, Grci i Egipćani neprestano gurali napred medicinsko znanje, nakon propasti tih civilizacija, zamah započet od strane novih civilizacija imao je tendenciju stagniranja i razvoja u neujednačenom tempu sve do 17. / 18. veka. Tako su, npr. u Velikoj Britaniji, većina znanja vezane za Rimljane uništena - jer su Drevni Britanci verovali da ona u sebi sadrže zle duhove. Ovakvim pristupom, ne iznenađuje činjenica da je skoro sva medicina povezana sa Rimljanima „izbačena“ iz upotrebe u Velikoj Britaniji i mnogim drugim zemljama. Takođe lekari su i dalje bili pod velikim uticajem grčkih lekara, pre sega Galena (skoro 1000 godina nakon njegove smrti), mada su mnoga njegova učenja bila pogrešna i zastarela.

Srednjovekovna medicina bila je potpuno ogrezla u sujeverje, a Rimokatolička crkva efikasno je nametnula svoju dominacije nad celokupnim medicinskim svetom. Bilo koji pogled koji se razlikovao od ustanovljenih stavovova i kanonskih načela Rimokatoličke crkve, smatran je jeresom i povlačio je za sobom drakonske kazne. Kako se nije znalo šta izaziva bolesti, Rimokatolička crkva propagirala je stav da je bolest kazna od Boga, i da su bolesnici, grešnici, koje je Bog kaznio za učinjene grehe u određenom periodu života. Ovi pokušaji zaustavljanja medicinskog znanja nisu učinili su zli ljudi željni sopstvene koristi, već rečligijom zavedeni, za ostvarivanje „svojih zlih ciljeva“ koje su imali na umu. Ovi postupci gušenja napretka medicine, koji su prouzrokovali na hiljade bespotrebnih smrti i neizrecive patnje bolesnika, činili su ljudi od uverenja - ljudi bez ikakve sumnje zavedeni, ali od uverenja uprkos toga - ljudi koji su verovali da obavljaju Božje delo suprotstavljajući se medicinskoj nauci. Ovo „zlo“ Srednjeg veka nije se nalazilo samo u ljudima, nego prvevashosno u teološkom sistemu, koji ih je „oslepeo“ na saosećanje prema patnji, koja ih je vekovim okruživala.

I pored svih poteškoća na koje je medicina Evrope nailazila do 14. veka, razvijali su se i univerziteti u zapadnoj Evropi, ili neke vrste medicinskih škola u kojima su studenti studirali kao master lekari. Univerzitet u Monpeljeu i Salernu bili su takavi univerziteti. Na njima je izučavana i anatomija ljudskog tela (ali bez obdukcije leševa koju nije dozvoljavala crkva), tako da studenti medicine u srednjem veku nisu bili potpuno neupućen činjenica o ljudskom telu. Funkcijama telesnih organa i prirodom fiziološkimh procesa na ovim univerzitetima bavili su se istovremeno filozofi i lekari, ali istraživanje ljudskog tela je osuđivano jer:... nije priličilo gospodi. Augustinus, (354—430) zabranio je obdukciju i anatomsko seciranje leševa, i kao zamenu preporučio ... Galenovu svinjsku anatomiju (kako je kasnije ona pogrdno zvana). Međutim sve više je izučavana anatomija ljudsko tela, a vođene su i javne rasprave koje su ohrabrile mnoge lekare da brojna nejasna medicinska pitanja i sopstvena otkrića suprotstave stavovima Galena i Hipokrat. Kao rezultat sve brojnijih suprotstavljenih stavova Galenu i Hipokratu, postignut je izvestan napredak u medicinskom svetu u ovom periodu.

Opšta istorija

Srednji vek je deo istorije od 5. do 15. veka nove ere, (476—1492). Neki istoričari njegovo trajanje povezuju sa trajanjem Vizantijskog carstva, od njenog nastanka zbacivanjem Romula Avgustula (odnosno nestanka Zapadnog rimskog carstva) do njenog nestanka padom Carigrada 1453.

Nakon smrti cara Teodosija, Rimsko carstvo se 395. godine podelilo na Istočno i Zapadno rimsko carstvo. Zapadno rimsko carstvo je trajalo manje od 100 godina, jer je već 476. godine germanski Vojskovođa Odoakar svrgao s prestola poslednjeg zapadnorimskog cara Romula Avgustula, Nakon ovog događaja u 5. veku prestalo je da postoji Zapadno rimsko carstvo, a sa njim i robovlasnički sistem, Ovaj sistem zamenio je feudalni sistem, nastao u nemirnim vremenima kada su sitni posednici zemlje tražili zaštitu moćnijih, a isto bi se događalo i za nerodnih godina kakve su bile česte u uslovima slabo razvijenog načina zemljoradnje. Predajući se u zaštitu veleposedniku, seljak bi mu predavao svoju zemlju. Odmah bi je i dobijao nazad, ali ne više kao svoje vlasništvo. Tako bi stekao zaštitu, a veleposednik ga je pomagao semenjem, alatom i ostalim potrepštinama. Iako je ostao lično slobodan, srednjovekovni čovek je sve više postao zavisan o gospodaru. Takvi seljaci su nazvani kmetovima. Vremenom su i seljaci zakupnci pretvarali u kmetove, pa je nestalo razlika u njihovom položaju.

Nakon propasti Rimskog carstva, urušila se i njegove viševekovna kultura (koja je bila na visokom nivou i u stalnom usponu), i nastupio hiljadugodišnji period Srednjeg veka koji se karakterisao razvojem novoustanovljene - hrišćanske vere na teritoriji Rimskog carstva i sveukupnim kulturnim padom. Zapravo, još u vreme jedinstvenog Rimskog carstva, car Konstantin je 326. godine proglasio hrišćanstvo za zvaničnu religiju Carstva. Vere koja se zasniva na milosrđu ljubavi prema bližnjem, kao početku potpuno nove brige i pomoći, što je bilo nepoznato u Staroj Grčkoj i Rimu. Car Konstantin je 330. godine premestio prestonicu carstva i sva kulturna zbivanja u mali u tom periodu provincijski gradić Vizantinien, koji je nazvao Konstantinopolj (Carigrad).

U Srednjem veku, često su vođeni ratovi, koji su bili, pljačkaški, uništavajući. Glad je bila njihov redovni pratilac, jer ono što nisu uništili ljudi u ratu, uništavala je priroda, ili nekoliko transmisivnih zaraznih bolesti koje su pravile pomore širom evropskog kontinenta. U toku celog Srednjeg veka smrtnost među stanovništvom bila je velika jer su epidemije kuge harale Evropom i praktično obeležile Srednji vek. Od kuge umrlo više od polovine stanovništva Vizantije, a najviše je stradalo područje Balkana.. Epidemije su prenošene i u druge krajeve Evrope - Veliku Britaniju 664., Rim 690., Dubrovniku 871., 901., 1145, 1292. i 1322. godine, pa su mnogi mislili da je došao kraj sveta, jer je smrt izazvana kugom, zbog njene velike učestalosti smatrana neizbežnom pojavom, pa i nekom vrstom „božje kazne“.

Istorijsko viđenje srednjovekovne medicine

Na evropskom kontinentu Srednji vek se nastavio na period zavidnih dostignuća nauke i kulture, kao i medicine antičkog doba i post-hipokratovskog vremena. Istorijski, srednjovekovna civilizacija profilisala je specifičnosti filozofskih, religijskih i naučnih vrednosti u okviru tada vladajućeg klasnog feudalnog društvenog uređenja. Očekivani razvojni trend dostignutog nivoa ranijih civilizacija na početku drugog milenijuma zamračen je dominacijom dogmatskih učenja. Brojne već postignute vrednosti su suspendovane u utilitarnoj proizvoljnosti tumačenjem moćnika iz aristokratskog društvenog sloja. Medicinska etika se kroz srednji vek razvijala na dogmatskim poimanjima čoveka i njegovog ovozemaljskog života. Međutim, ceo period srednjovekovne ljudske istorije u Evropi, a i na drugim kontinentima utemeljio je sveukupne civilizacijske vrednosti na dogmatizmu i religiji, ali i unošenjem misticizma.

Etičke vrednosti, time i medicina i medicinska etika, u srednjem veku su podređene utilitarnim potrebama nadvlašćene grupe - klase, samoživim potrebama monarha - vladaoca determinisane bogodatošću velikodostojnika Crkve i vlastele.

U žitijima svetih neretko je naglašavano odbacivanje usluga doktora u korist duhovne medicine. Takvi primerisu naročito česti u proslavnim spisima posvećenim svetim vračima iako su obično i oni sami bili lekari. Ti sastavi opisuju kako susveti besrebrnici većinom imali nepomirljiv stav prema doktorima, odnosno da su, pošto su posedovali čudotvorne moći, na obične lekare gledali kao na nedostojne takmace. U pripovestima u žitijima svetih vrača naglašavana je nemoć doktora u borbi protiv bolesti i iskazivana je velika netrpeljivost prema medicini, pa i prema bolnicama. Na primer, Simeon Metafrast je u Žitiju svetog Sampsona opisao kako lekari nisu mogli da izleče cara Justinijana.

Epoha srednjeg veka u suštini je zaustavila razvoj nauke i naučne misli. U njoj je prestalo da se neguje čovekoljublje u pravom smislu te reči. Etičnost, ljudsko dostojanstvo i brojne druge vrednosti kvaliteta i prosperiteta ljudskog življenja, pa i medicine podređeni su dogmatskim stavovima i dogmatskim učenjima.

Srednji vek–najmračniji period za brojne naučne discipline, pa i medicinu

Za Srednji vek mnogi istoričari tvrde da je bio nazadan. Po njima on je to bio pre svega, za brojne naučne discipline pa i medicinu, „najmračniji“ period od njihovog postojanja. Zato je epoha hrišćanstva u srednjem veku nazvana i epohom duha, u kojoj je trebalo da hrišćansko učenje pobedi sva zla na zemlji i među ljudima.

Međutim hrišćanstvo se nije dokazalo u praksi, jer nije potvrdilo sopstveno polazno učenja i svoju proklamovanu humanističkoj ideji, jer je njen kler, sveštenici (monasi), bio više zainteresovan za lečenje duše od tela. Naime mnogi teolozi smatrali su da bolest i/ili povrede nastaju kao rezultat dejstva natprirodnih sila i da je lečenje tih stanja moguće samo upražnjavanjem molitve, što je u suprotnosti sa naučnom medicinom.

Nije ništa tako loše opstajalo u ovom periodu kao nauka. Brojni pokušaji i otkrića su odbacivani. Protiv prirode se nije moglo, a ni smelo boriti, jer se bavljenje naukom smatralo „jeresom“. Bavljenje naukom bilo je jedno od najopasnijih zanimanja, a nova otkrića mnogi naučnici toga doba platili su svojom glavom. Nema novih medicinskih istraživanja i novina u mediciinskoj praksi. Lekari su smeli da primenjuju jedino oblike lečenja koje je odobrila crkva i koji su bili zasnovani na klasičnim tehnikama primenjivanim od strane Galen a i drugih, čija su iskustva sačuvana u bogato ukrašenim, ručno pisanim tekstovima koje su stvarali monasi. Iako je malo činjeno za izlečenje pacijenata oni su obično dobro hranjeni i „tešeni“ od strane monaha zaduženih za njihovu negu.

Funkcijama telesnih organa i prirodom fiziološkimh procesa u Srednjem veku bavili su se istovremeno filozofi i lekari. Međutim istraživanje ljudskog tela je osuđivano:... kao nešto što nije priličilo gospodi. Augustinus, (354—430) zabranio je obdukciju i anatomsko seciranje leševa, i kao zamenu preporučio ... Galenovu svinjsku anatomiju (kako je kasnije ona pogrdno zvana).

Dve su osnovne zamerke hrišćanskoj crkvi toga perioda, za nazadovanje kulture, celokupne nauke, pa i medicine:

• Crkva ne insistira na ostvarenju čovekovih prava (pa i prava na lečenje) na ovom svetu, tokom života, već ga priprema za večni „srećni“ život na nebu posle smrti.
• Crkva tog period nikada se nije zalagala za ukidanje institucije ropstva, što je činilo diskriminaciju u materijalnom, humanom i drugom pravu svakog pojedinca na blagostanje i jednakost u zdravlju, lečenju i životu.

Suprotstavljeni stavovi o Srednjem veku kao najmračnijem periodu za medicinu

Iako se smatra da je „mračni“ Srednji vek bio kočnica svakog napretka čovečanstva u nauci ali i u opštoj evropskoj kulturi, ipak je to na neki način i pogrešno mišljenje, jer je ne neki način Srednji vek predstavljao i osnovu bez koje ne bi bio moguć nagli razvoj medicinske nauke u Novom veku.

Doprinosi srednjovekovne medicine za dalji razvoj medicinske nauke

Prepisivačka delatnost, srednjovekovnih monaha	Tačno da u pogledu razvoja naučne medicine Srednji vek nije dao ništa posebno novo i da je u njemu medicina stagnirala, ali je isto tako istina da su zahvaljujući prepisivačkoj delatnosti, srednjovekovnih monaha, antička medicinska dela Hipokrata, Galena i drugih medicinskih pisaca sačuvana od zaborava.
Prve ideje iz socijalne medicine	Dokazano je da su se prve ideje iz oblasti socijalne medicine nastale u Srednjem veku, upravo pod uticajem Hrišćanske misli (domovi za uboge, sirotišta, starački azili).
Prve bolnice	Prve bolnice takođe osnovane pod okriljem hrišćanskih manastira Istoka i Zapada.

Čitav taj doprinos hrišćanstva evropskoj medicini, bez obzira koliko on delovao nazadno i skromno (za skoro hiljadugodišnji period evropske civilizacije), ipak je on ne neki način predstavljao i osnovu bez koje ne bi bio moguć nagli razvoj medicinske nauke u Novom veku.

U suprotstavljene stavovove spada i ovaj, o poznatoj rečenici „Crkva se gnuša krvi“ (lat. Ecclesia abhorret a sanguine) koja ukazuje na crkvenu zabranu praktikovanja hirurgije i seciranja mrtvih tela. Ona je, po nekim izvorima, pripisana Četvrtom lateranskom saboru održanom 1215. godine, a po nekima saboru u Toursu održanom 1163. godine. Ova rečenica je vrlo kontroverzna, pošto se u stvari prvi put javlja tek 1774. godine u pisanom delu Francoisa Quesnaya „Istraživanje Francuske“ (fr. Recherches de la France), francuskog istoričara sa medicinskog fakulteta u Parizu. Pretpostavlja se da je navedena rečenica istorijski falsifikat iz 18. veka, i da je napisan kao pokušaj savremenika tog doba, da se srednjovekovnu Crkvau prikažu u svetlu neprijatelja nauke. Dokumenti iz navedenih sabora su uistinu obrađivali problematiku prolivanja krvi, ali u smislu ratovanja i smrtnih kazni, i nikako se „prolivanje krvi“ nije odnosilo na hirurgiju i seciranja mrtvih tela.

Pojavni oblici srednjovekovne medicine

Brojni pojavni oblici medicine koji su postojali u Srednjem veku imali su svoje posebne korenove u različitim kulturnim i religijskim tradicijma, evropskih naroda, a bili su usko povezani istim opštim razumevanjem i praktikovanjem medicine. Svaki dostignuti nivo kulturnog i ekonomskog napredka u određenom periodu razvoja srednjovekovnog društva ujedno je stvarao i teorijski sistem medicinskog razmišljanja koji je čoveku omogućavao razumevanje bolesti, i pronalaženje načina njihovog lečenja i prevencije.

Brojni su primeri o razmišljanjima, teorijama i stavovima koju su formirali nastanak i praktikovanje određenih pojavnih oblika medicine. Tako su:

• U magijskoj medicini to shvatanja, da su izazivači oboljenja kod ljudi i životinja zli duhovi koji mogu da se uklone posredstvom dobrih duhova naklonjenih čoveku. U tom cilju, predlagane su mistične radnje kako bi se udaljili zli duhovovi od čoveka jer je tek nakon njihovog odstranjivanja moglo nastati bolesnikovo ozdravljenje.
• U animalna medicini, animistička shvatanja i verovanja da neka nevidljiva duhovna bića, anime (anima – duša, duh), utiču na sudbinu čoveka pa tako i na njegov život, zdravlje i bolest.
• U teurgijskoj mediici to su bili principi, po kojima je bolest vezana uz transcendentalno, a sa druge činjenicom da protiv mnogih bolesti nije bilo efikasnog leka ni lekara da pomogne. Vremenom su tako neki sveci-zaštitnici, postali „specijalisti“ koje je narod prizivao ili usko vezovao uz određene bolesti i njihovo izlečenje.
• U narodnoj ili tradicionaloj medicini to je skup iskustava i njihove praktične primena na očuvanju zdravlja, produženju života, sprečavanju i lečenju bolesti koje je sam narod otkrio. Ova znanja su sticana iskustvom i prenosila su se sa pokolenja na pokolenje, prvo usmenim, a potom i pismenim putem. To je iskustvena, empirijska medicina, do izvesne mere i stručna, ali često prožeta mistikom, sujeverjem, i konzervativnim idejama, što je davalo prostora da se u okviru nje infiltrira magija, nadrilekarstvo, šarlatanstvo koje je ponekad narodu bilo teško odvojiti jedno od drugih.
• U naučnoj medicini to su principi zasnovani na obrazovanju, znanju, nauci i društvenom statusu onih koji praktikuju naučna dostignuća u očuvanju zdravlja, sprečavanju bolesti i njihovom lečenju. Osnovna razlika između naučne i i drugih pojavnih oblika medicine jeste u tome što su u naučnoj medicini osnovni princip procesa lečenja naučno dokazani, efikasni i neškodljiv (ili je bar šteta manja od koristi), što znači da je težište u naučnoj medicini stavljeno na istraživanje, testove i eksperimentalni rad.

Magijska medicina

Budući da svaka kultura ujedno stvara i teorijski sistem koji nam omogućava razumevanje bolesti, antropolozi se zalažu da se i za lečenja u nezapadnjačkim kulturama, koja su se najčešće proučavala u sklopu istraživanja verovanja i magije, koristi termin medicina.

Prve začetke tradicionalne medicine nalazimo u magijskoj medicini. Magijska medicina bila je veoma raširena i u većini zemlja Evrope, a neki njeni elementi zadržali su se sve do današnjih dana. Magijsko u čoveku počiva u verovanju u nešto natprirodno, u sklonosti čoveka da se tome natprirodnom potčini, kao i da izvršava ono što se od njega u ime nadprirodnog traži. Magijsko verovanje podrazumeva da se mislima (ili magijskim radnjama) može uticati na realnost i odnose u njoj. Magijsko mišljenje je po opštem stavu socijalnih antropologa u apstraktno zamišljenom društvenom razvoju prethodilo racionalnom odnosno naučnom mišljenju.

Prema njenim shvatanjima, izazivači oboljenja kod ljudi i životinja su zli duhovi koji mogu da se uklone posredstvom dobrih duhova naklonjenih čoveku. U tom cilju, bile su potrebne mistične radnje kako bi se udaljili zli duhovovi od čoveka jer je tek nakon njihovog odstranjivanja moglo nastati bolesnikovo ozdravljenje. Otuda su magijski obredi, sastavljeni iz mističnih radnji i praćeni izgovaranjem tajanstvenih reči, bili sastavni deo lečenja u apokrifnoj verskoj medicini.

Ovaj oblik lečenja bio je zasnovan na magiji – čaroliji, vradžbinama, veštini potčinjavanja volji tajanstvenih sila prirode, duhova i demona, ili verovanju da čovek svojim rečima i činima može uticati na tok prirodnih događaja, pa tako i na tok bolesti i zaštitu od njih. Za lečenje magijskim obredima, korišćene su mnoge mistične radnje, koje je pratilo izgovaranjem tajanstvenih reči.

„ Tako, na primer, kod lečenja od ujeda zmije najpre je ulivana voda u novi lonac i nad njim je čitana molitva, pa su zatim vršeni pokreti nožem uz petostruko izgovaranje sledećih razumljivih i nerazumljivih reči: „evrisen, evrisen, potiano, ketisera, poroproketi, porometato, savaot, da vskrsnet bog i razidut se vrazi jego i da bežat ot lica jego nenavideštije jego”. Osim reči evropskog porekla, magijske formule sadržavale su, pored razumljivih, i nerazumljive reči istočnog porekla – persijske i jevrejske – dok je njihova sadržina u većini slučajeva bila nelogična. ”

Gatanje koje je imalo magijski karakter, mnogo je korišćeno za ozdravljenje bolesnika, i zaštitu od bolesti. U ovu svrhu služili su spisi kao: Roždanik, Trepetnik, Gromovnik, Lunak, a najstarije poznati spisi npr. na Balkanu potiču iz 13. veka i sadrži uputstva za gatanje. Pored uputstva sadrže i ključ za gatanje u obliku krsta. Gatalo se ponekad i iz pogrešnih pobuda da zdrava osoba oboli ili da se bolesnom pogorša stanje.

Opisani period istorije medicine označavamo kao fazu paganske demonomanije. Nju treba razlikovati od hrišćanske demonomanije Srednjeg veka (iz perioda inkvizicije).

Animistička medicina

Većina malih naroda Evrope kao i Slovenski narodi u srednjovekovnom periodu društvenog razvoja, verovali su da je svaka bolest, od boga, da je tako „suđeno“ ili „zapisano“, te da zarazne i druge teže bolesti dolaze sa „vetrom“ (na slici)

Animizam ima bitnu ulogu u staroj mitologiji slovena, jer gde god bi video nešto što se kreće, pretpostavio bi postojanje svesnog posrednika, pa ja tako mnoge nežive stvari obdarivao razumom, odnosno pripisivao je svestan života prirodnim predmetima ili pojavama.

Takođe, staroslavenska mitologija se odlikovala izuzetnim poštovanjem drveća i životinja, za koje se smatralo da su stariji i mudriji od čoveka, i zato su oni poštovani kao čovekovi preci. Postojali su i tačno određeni nivoi totemskih životinja, a svako slovensko pleme imalo je svog totemskog zaštitnika.

Tesna veza se može pronaći i između stare slovenske mitologije i pogrebnih običaja i obreda, kao i kulta praotaca ili klana. Od najranijih vremena, poseban kult u porodičnoj kolibi slovena, posvećen je duhovima predaka.

Na animističkom shvatanju i verovanju da neka nevidljiva duhovna bića, anime (anima – duša, duh), utiču na sudbinu čoveka pa tako i na njegov život, zdravlje i bolest, zasnivala se animalna medicina. Animizam je u ovom periodu srpske istorije osnova objašnjenja i shvatanja etiopatogeneze mnogih stanja i bolesti u čovekovom organizmu. Istovremeno, njima nisu bili nepoznati ni pojedini racionalni uzročnici bolesti, kao što su, na primer, trovanje, povrede, nepravilna ishrana, meteorološki uzroci. Ipak, Sloveni su bili više naklonjeni verovanju kako su najčešći uzročnici bolesti zapravo magične prirode, i da je osnov životnih pojava duša, odnosno dah, a nosioci životne snage su sokovi, posebno krv.

Animizam (lat. animus), je shvatanje da pored vidljivih oblika, predmeta i bića postoje i nevidljivi, odnosno dobri i zli duhovi, koji mogu da ulaze i izlaze iz njih.

Prema Tejloru (Sir Edward Burnett Tylor, 1832 – 1917), klasičan animizam se sastoji od pripisivanja svesnog života prirodnim predmetima ili pojavama i tradicionalno je pripisutan u malim, primitivnim društvima (kakva su bila i srpska plemena po dolasku na Balkan), ali i u svim glavnim svetskim religijama.

„ Prema Eriku Dirkemu (Elementarni oblici religijskog života), kako su ljudi još od davnina nastojali objasniti pojave i promene tih pojava u njihovoj okolini i time svet oko njih, čije prirodne tokove nisu mogli razumom obuhvatiti niti naučno objasniti barem oni su ih smestili pod okrilje religije koja bi te nejasnoće učinila iole prihvatljivijima za ljude kakvi su bili unutar prvobitnih zajednica. ”

Na osnovu navedenog i potkrepljenog objašnjenjem Dirkea, može se smatrati da je animizam najprostiji oblik religijskog života, koji se ne može objasniti posredstvom drugih religijskih sistema, karakterističnog za prvobitne, primitivne ljudske zajednice.

Srpski narod, kao i većina malih naroda u tom periodu društvenog razvoja, bio je čitavom svojom pshičkom strukturom okrenut ka animističko gledanju i rasuđivanju svih prirodnih pojava oko sebe. U tom i takvom gledanju i rasuđivanju nalazilo najbolji i najprihvatljiviji oslonac za otkrivanje uzorka bolesti i pronaženje metoda uspešnog lečenja. Kako su Srbi u tom periodu bili još potpuno u okovima animistickog svatanja, oni su u tim bolestima gledali nekakve više tajanstvene sile (demone), koji vršljaju po njegovoj unutrašnjosti i prouzrokuju brojne tegobe i bolesti

Kako okovan načelima animizma, čovek nije razlikovao samu bolest i njen uzrok, on je za bolesti smatrao da su one magične prirode, i da je osnov životnih pojava duša, odnosno dah, a nosioci životne snage unutrašnji sokovi, posebno krv (na slici).

Kako okovan načelima animizma, čovek nije razlikovao samu bolest i njen uzrok, on nije mogao da utvrdi ni direktnu povezanost između uzroka (etioloških faktora) i bolesti. Tako su npr. Srbi, u paganskom periodu svoje istorije verovali da se čovek razboli od besnila kada u njega uđe zloduh „Bes“, ili da bolest nastaje kada u čoveka uđe demon, ili Zao duh. Ili kad se na njega okomi vampir veštica, zla vila i rečni duh ili, vukodlak. Potvrdu o takvom shvatanju natprirodnih uzroka bolesti imamo u vrlo raširenom verovanju srpskog naroda da je svaka bolest, od boga, da je tako „suđeno“ ili „zapisano“, te da zarazne i druge teže bolesti dolaze „vetrom“ (kuga, kolera, boginje itd.)

Veoma često je srpski narod je u narodnoj medicini i farmaciji koristio nazive demonskih životinja tj različite nazive za bolesti davao je prema imena izvesnih životinja (žaba, gušter, vuk, jarac, koza,

Za infektivne i druge teže bolesti animistička medicina je smatrala da dolaze sa „vetrom“ (npr kuga prikazana na slici)

rak itd). Ponekad je bolest nosila životinjske ime na osnovu njene sličnosti sa bolnim osećanja bolesnika i izvesnih simpptoma bolesti koje su uočljivo kod imenovanih životinja, npr., izjedanje (crv), glodanje (rak), ujedanje (mravi), ubadanje (pauk), a to je slučaj sa bolestima, koje se zovu: crv, rak, mravi, pauk.

Osnovni principi srpske animističke medicine

Pošto su uzročnici bolesti neke više sile, prirodno je da oni mogu da se uklone takođe samo nekim drugim višim demonskim silama, pa otuda u cilju lečenja srpski narod je pribegavalo vračanju, bajanju, čaranju, kao najuspješnijim metodama za ozdravljenje.

U ovom periodu, a i dosta kasnije u poznom srednjem i novom veku Srbi su smatrali da se rečima i postupcima može uticati na etiološke faltore bolesti (uzročnost u prirodi). Zato su lečenje zasnivali na ritualima i tehnikama čiji je cilj bio da se umilostive duhovi – anime, zli dusi koji ugrožavaju zdravlje i život.

Lečenje bolesnog se po tim načelima zasnivalo na „beloj i crnoj magiji“. Ritualno magijskim radnjama „bele magije“ prizivami su dobri duhovi da pomognu u lečenju bolesti a ritualnim magijskim radnjama - „crne magije“, da isteraju zle duhove iz bolesnika. U tu svrhu najčešće su se koristile molitve protiv đavolje rabote, napasti vilinske, protiv nečastih duhova, protiv zavadljivaca i uroka, kod bolesti srca, protiv mora, čini i veštica, za lučenje mleka, ili protiv ranjavanja strelom ili mačem.

Teurgijska medicina

Glavni članak: Teurgijska medicina

Teurgija (čin, čarolija, sposobnost činjenja čuda, vidovitost), svoje principe lečenja zasnivala je na upražnjavaju molitve pomoću kojih se pokušavalo zaštititi zdravlje ili postići izlečenje bolesti.

Narod je vekovima pridavao značaj sili izlečenja koju su posedovali pojedini sveci (magijskim komuniciranjem sa Bogom) koji su tako postali pomoćnici kojima su se vernici uticali na specifične bolesti ili tegoba. S jedne strane se to se može obijasniti teurgijskim principima, po kojima je bolest vezana uz transcendentalno, a sa druge činjenicom da protiv mnogih bolesti nije bilo efikasnog leka ni lekara da pomogne. Vremenom su tako neki sveci-zaštitnici, postali „specijalisti“ koje je narod prizivao ili usko vezovao uz određene bolesti. Tako se npr. sv. Vid smatrao zaštitnikom od očnih bolesti. Popularnosti svetaca doprinosile su molitve, narodne izreke, ali i zavetne crkve i kapele sa ikonografskim prikazima na njihovim oltarima.

U teurgijskoj medicini posebno je bio cenjen namenski ispisan (prepisan) tekst ili zapis, doteran, ukrašen ili aranžiran prema posebnim pravilima, koji se stalno nosi sa sobom. Zapis ima daleko veću snagu od reči ili molitve koja se izgovori naglas ili usebi. On sa materijalnom podlogom na kojoj se nalazi, zavisno o znanju i veštini autora, često predstavlja i umetničko delo prema kojem vlasnik ima poseban odnos. Delotvorne moći takvih zapisa i verovanje u njihov učinak, sistematizacija znanja o mističnim svojstvima slova koja se štampaju, pojedinačno, u rečima ili celim rečeničnima, predstavljaju jedan od fenomen ili oblik narodne ili teurgijske medicine. Uopšteno gledano može se reći da bilo koji tekst nadahnut odnosom čoveka prema svetom tekstu, ima svoj teurgijski smisao i cilj.

Etnomedicina, tradicionalna ili narodna medicina

Glavni članak: Tradicionalna medicina

„Lekar iz 15. veka“, Warja Honegger-Lavater, 1962.

Članovi monaških redova bili su među najvažnijim izvorima znanja o medicini i lekovima u Srednjem veku. Međutim u brojnim raspravama navodi se da ne priliči da se monasi bave praktikovanjem medicine. Odluka drugog Lateranskog koncila iz 1139. godine savetovala je klericima da izbegavaju bavljenje medicinom jer se radilo o dobro plaćenom poslu koji se sobom nosio i viši društveni status, što se, pak, smatralo nedoličnim za sveštenstvo. Ova službena politika ipak se nije često sprovodila i u praksi, pa su mnogi klerici nastavili praktikovati medicinu.

Pored klerika postojali su i mnogi drugi koji su se bavili medicinom. Akademski obučeni lekari bili su posebno važni u gradovima u kojima su osnivani univerziteti. Profesori medicine na univerzitetima imali su značajnu ulogu u osnivanju profesionalnih udruženja lekara, kao i u definisanju standardnih medicinskih postupaka i kvalifikacijama neophodnih da bi neko stekao zvanje lekara.

Ispod ovih univerzitetsko obrazovanih lekara postojala je čitava hijerarhija praktičara medicine: zanatski obučenih hirurga; hirurga berbera koji su praktikovali ispuštanje krvi i uklanjanje tumoroznih promena s kože i glave; putujući specijalisti kao što su zubari i okulisti; empiričari; babice; klerici koji su davali milosrdne savete i pomoć; te, naposletku, članovi porodice i komšije. Svaka od ovih grupa na svoj način se bavila nekom vrstom medicine i doprinosila opštoj medicinskoj kulturi, Evropskih naroda ponaosob.

Siromašan narod lišen lekara i apotekara, snalazio kako je znao i umeo. Najviše su ga lečili narodni lekari i apotekari, i velika količina raznovrsnog lekovitog bilja koje uspeva u svim krajevima Evrope. To je uslovilo snažan razvoj narodne farmacije koja je uhvatila dubok koren u evropskim narodima. Kao glavni konkurenti crkvenim ili samostanskim lekarima, teo-zofima i teolozima koji su se smatrali čuvarima hrišćanskog morala narodni lekari i apotekari bili su tradicijom "obrazovani" ljudi iz seoskog društva (narodni lekari) koji su prenosili sa kolena na koleno znanje o prirodnim procesima, ljudskoj i životinjskoj anatomiji, starim običajima i ritualima i načinima borbe sa bolešću i drugim problemima, a koje je bilo duboko ukorenjeno u svesti i poštovanju šireg, neukog i nepismenog stanovnistva.

Tako je nastala etnomedicina ili narodna medicina kao skup iskustava i njihove praktične primena na očuvanju zdravlja, produženju života, sprečavanju i lečenju bolesti koje je sam narod otkrio. Ova znanja su sticana iskustvom i prenosila su se sa pokolenja na pokolenje, prvo usmenim, a potom i pismenim putem. To je iskustvena, empirijska medicina, do izvesne mere i stručna, ali često prožeta mistikom, sujeverjem, i konzervativnim idejama, što je davalo prostora da se u okviru nje infiltrira magija, nadrilekarstvo, šarlatanstvo koje je ponekad narodu bilo teško odvojiti jedno od drugih.

Mnogi pojedinci raznih zanimanja bavili su se „lekarskim i apotekarskim“ poslom. Oni su obično stečena znanje čuvali u pojedinim porodicama, i tako ih nasleđivali. U prvo vreme većinom su to bile starije žene, koje su znale da sakupljaju lekovito bilje, da ga kuvaju i od njega pripremaju lek za pojedine bolesti, ili melem za lečenje rana. 

Pošto narod nije imao materijalnih mogućnosti da se leči od stručnih lekara, kojih realno gledajući nije ni bilo, narodna medicina i farmacija odigrala veoma važnu ulogu u svim istorijskim periodima srednjovekovne Evrope.

U narodnoj medicini biljni svet je igrao važnu ulogu ne samo u lečenju bolesti već i u izazivanju „biljne opojnosti“ i „stanja zanosa“, koje su se ne tako često završavala i smrću (trovanjem). Za narodne lekare svaka trava je za nešto dobra (za neku bolest), a biljke su u narodu bile cenjene i zbog njihovih karakteristika ili neposrednog uticaja na život ili smrt, što je kod primitivnih osoba bilo otelotvorenje više sile. Otuda počinje i široko interesovanja i ljubav prema vegetaciji, pripadnika narodne medicine ali prostog čoveka.

Kao kod mnogih drugih naroda tako i kod evropskog naroda postoji verovanje da se duša umrloga smešta u vegetaciju - u drvo i ulaskom duše u drvo, ono ujedno prima izvesne ljudske osobine. Shvatanje o vegetaciji, odnosno drvetu kao sedištu umrlog, stvara u njemu ujedno i predstavu o drvetu, odnosno vegetaciji kao izvoru života.

Obožavanje drveta zauzima značajno poglavlje u mitologiji i istoriji narodne medicine koja je bila u uzajamnoj vezi sa religijom. Tako su nastale bukve, hrastovi i lipe, sa zapisima na ovim drvetima za vreme nošenja krstonoša u određenim praznicima. Zatim kult „badnjaka“, koji se i dodas zadržao u srskom narodu, i drugi slični obredi oko drveta, zapravo su vidne simboli obožavanja vegetacije.

Mnogi paganski praznici (koji su znatno kasnije pretvoreni u hrišćanske), vezani su za kult vegetacije: npr. na Balkanu je to bilo Ivanjsko pletenje venaca od poljskog cveća, Đurđevdanski običaji sa sličnim vencima i branjem trava, duhovni praznici sa kićenjem kuća lisnatim granjem „biljani petak“ i branjem lekovitih trava i drugi praznici vezani za obožavanje vegetacije, ukazuju nam da je psiha čoveka intimno bila vezana za vegetaciju.

Svaka biljka po zapisima i predanju iz nardone medicine može čoveku da donese dobro i zlo, bolest i smrt kao zlo. Božanski duh u bilju može da odbrani čoveka od bolesti i smrti. Treba samo dobro poznavati vrste biljaka i iskoristiti njihovu snagu u zaštiti čoveka od bolesti tj. dobro poznavati kojom se biljkom može lečiti bolesna osoba, a kojom se može zdrav čovek zaštiti od bolesti. Na tom poznavanju stečenom kroz viševekovno iskustvo prenošeno „s kolena na koleno“ zasnivala se i narodna medicina srpskog naroda.

Samostanska/manstirska medicina

Sveti Benedikt smatra se osnivačem monaške medicine

Benediktinski red u manstiru Monte Kasino u kome je osnovano monaška medicina u 6. veku.

Hrišćanska crkva u srednjem veku brzo je potčinila čitav evropski svet, pa i medicinu koja se začela i razvijala u početku u samostanima i manastirima, u kojima su počele da se grade prve bolnice koje su u početku služile za lečenjem sveštenstva, a ksanije i naroda. Takođe prve škole i prvi univerziteti osnivani su u okviru samostana. Medicina je u njima zauzima bitno mesto pored prava, filozofije i teologije. Ona se u početku proučavala, kao teorijska nauka, ali se kasnije uvode i praktična nastava na leševima. Univerziteti su bili potpuno potčinjeni crkvi, što znači da je crkva morala odobriti nastavni plan, a sama diploma bila je dodeljivana od strane biskupa u crkvi na svečan način.

Samostanska/manstirska medicina začeta je u šestom veku u južnoj Italiji (Kalabrija i Sicilija), u kojoj su još iz rimskog perioda bilo najviše lekara, bezbroj grčkih kolonija i čestih medicinski obrazovanih putnika sa Istoka. Jedan od prvih osnivača samostanske medicine bio je Sveti Benedikt (480–543), u jednom od najstarijih samostana Monte Kasinu osnovanom 529. godine.

„ Ovaj samostan bio je kopija rimskog logora, opasanog visokim zidinama, daleko od sveta, a monasi su u njemu imali sve što im je bilo potrebno. Uz manastirsku crkvu bile su kapelice za molitve, ćelije za redovnike, goste i siromahe, radionice za razne zanate, spavaonice, biblioteka, pisarnica za prepisivanje starih tekstova i za ukrašavanje knjiga. Manastir je bio okružen voćnjacima, baštama sa povrćem, kao i vrtovima lekovitog bilja. Posedovanjem sopstvene apoteke, mlina i njiva, bila je obezbeđena ekonomska samostalnost samostana. ”

Drugim istovremenim osnivačem srednjovekovne samostanske medicine bio je Kasiodor (Aurelius Kasiodorus, 480–573), Rimljanin, rođen u Siriji, i prvi doglavnik gotskog kralja Teodorika. Svestrano obrazovan, Kasiodor je rano napustio svetovni život, stupio u benediktinski monaški red i osnovao manastir na južnoj obali Italije, u blizini grada Katancaro, u čijoj okolini su bila mnogobrojna grčka naselja. Nakon što je u samostanu okupio veći broj kaluđera koji su govorili grčki, započeo je sa prepisivanjem i prevođenjem mnogih grčkih meeicinskih i drugih knjiga (Hipokrata, Galena, Oribazija i Celijusa Aurelanijusa) Kasiodor je 511. godine napisao svoje prvo ponajviše medicinsko delo „Institucije božanskih i svetovnih nauka“ (lat. „Institutiones divinarium et saecularium litteram“). Ovo Kasidorovo delo bilo je jako cenjeno, i služilo je u mnogim drugim smostanima (više vekova) kao udžbenik za medicinsku nastavu. Nešto kasnije, proterani grčki lekar iz Vizantije i lični lekar kralja Teodorika, Antimus objavio je drugo, pod naslovom lat. „De observatione ciborum“, iz oblasti dijetetike. I ovaj udžbenik masovno je korišćen u samostanima za edukaciju i često je prepisiva.

Featar meri puls bolesnika

U manastirima se po prvi put osnivaju pribežišta i skloništa za uboge nesretnike i putnike namernike, više kao neke stranoprijemnice, negoli kao bolnice, nazvane „hospitali“, u kojima je bio određen poseban monah za brigu ubogih i bolesnih. Svaki manastir je bio obavezan da obezbedi sopstveno gajenje lekovitog bilja. Medicinsko znanje su se prenosilo prepisivanjem grubih latinskih prevoda fragmenata grčkih tekstova u kojima su dominirale zbirke recepata i kratka uputstva o lečenju. U manstirima je veoma malo pažnje pridavano teoriji medicine i fiziološkim problemima. U tom period, sve do pojave papira i štamparije, smatralo se da je neki manastir bio „duhovno bogat“ i „intelektualno snažan“ ako je u manstirkoj bibloteci imao 5 do 10 knjiga.

Na crkvenom saboru u Ahenu (817) usvojen je novi plan za ustrojstvo manastira Svetog Gala, koji više nema izgle benediktinskog ili rimskog kastruma i uređuje zatvoren manastirski grad. Od početka 9. veka forsira se izgradnja karolinškog tip carskog manastira: centralna crkva, klauzura, konačište za hodočasnike, trpezarije, spavaonice za redovnike, prostorije za zanatlije i radnike, biblioteka, škola, neki vid bolnice, prostorije za smeštaj putnika i značajnijeg plemstva, i kupatila.

Manastirske bolnica u početku su imala samo šest do osam postelja, apoteku, zaseban stan za lekare i spisak lekovitog bilja, utvrđen 820. godine. Kako se predviđao stalni boravak većeg broja ljudi, manstirskim planom obavezno je određeno i: snabdevanje medicinskom opremom i lekovima, postojanje poljoprivrednih zgrada i opreme, držanje stoke, negovanje poljoprivrede (vinogradarstva, vrtlarstva i sopstvene bašte lekovitog bilja). Ovakva organizacija u manstirima u kasnije srednjovekovnom periodu, uticala je na više slojeva društva u celini: književnost, školstvo, zanatstvo, (al)hemiju, filozofiju, lingvistiku, biologiju, botanik, i naravno, medicinu.

Naučna medicina

Razlika između naučne i narodne medicine ogleda se u obrazovanju, znanju i društvenom statusu onih koji praktikuju naučnu i onih koji praktikuju narodnu medicinu, kao i korisnika njihovih usluga. Naravno, postoje i ljudi koji se bave medicinskom praksom i potiču iz naroda, ali to ne znači da se uvek radi o narodnoj medicini, jer se postupci lečenja koji proizlaze iz ličnih uverenja i individualne prakse ne mogu smatrati narodnom medicinom.

Naučna medicina kao posebna oblast prirodnih nauka (začeta na temeljima narodne medicine) razvila se koristeći naučna dostignuća u očuvanju zdravlja, sprečavanju bolesti i njihovom lečenju. Osnovna razlika između naučne i narodne medicine jeste u tome što su u naučnoj medicini osnovni princip procesa lečenja naučno dokazani, efikasni i neškodljiv (ili je bar šteta manja od koristi), što znači da je težište u naučnoj medicini stavljeno na istraživanje, testove i eksperimentalni rad.

U naučnoj medicini bilo je i biće neslaganja, kontroverzi, problema, testiranja, testova, zamene standarnih tretmana novim. Svakako, naučna medicina je će rasti, napredovati, ponekad se i dramatično menjati. Nešto za šta se ispostavi da je štetno, na kraju će biti odbačeno. Naučna medicina ima iste nedostatke kao i svi drugi oblici ljudskog znanja. Greške su moguće, ali ih je moguće ispraviti.

Jedan među pionirima srednjovekovne naučne misli u području anatomije i fiziologije bio je Andreas Vezalijus (1514-1564), koji je načinio najveći i odlučujući korak u bici između crkve i nauke. Uprkos osude od strane crkvenih vlasti, pretnji zatvorom, pa čak i smrću Vezalijus je išao napred i secirao ljudske leševe. Njegov rad, objavljen je 1543. godine u sedam svezaka (lat. De humani corporis fabrica libri septem), kao kratak izvod iz metodoloških ispitivanja i opažanja čovekovog tela. Njegov empirijski rad ukazao je na to da je Galen učinio neke ozbiljne greške u anatomiji (kao npr. da postoji samo jedna čeljusna kost, a ne dve kako je Galen tvrdio).

Ako se slike iz Vezalijusove anatomije stave jedna uz drugu njihove se pozadine spajaju u zajednički pejzaž iz okoline Padove

Rani srednji vek (od 5. do 11. veka)

Rani srednji vek (otprilike do jačanja Svetog rimskog carstva i svetovne moći Crkve), još se naziva i „mračnim periodom Evropske civilizacije“ zbog kontrasta u odnosu na visoko razvijene civilizacije starog Rima, pre njega i renesanse posle njega.

Evropa je pre početka ranog srednjeg veka bila podeljena na dva potpuno različita sveta. Antički svet, u to vreme već hrišćanski, sa visoko razvijenom kulturom, naprednim zanatstvom i uređenim gradovima, naseljenim prvenstveno Grcima i Rimljanima, i drugi, onaj veći, koji su činili „varvari“ sa svojim paganskim običajima i pogledima na svet, bez organizovanog gradskog života i državnosti. Razlike između ova dva sveta bile su ogromne.

U ranom srednjem veku iz korena se promenila ova situaciju. Velika seoba naroda s početka ovog perioda izbrisala je granice između antičkog i varvarskog sveta, usled čega je „varvarima“ pružena mogućnost da upoznaju dostignuća rimsko-vizantijske civilizacije i da postave osnove za novu evropsku kulturu. Tako su u ranom srednjem veku iscrtane nove etnička karta Evrope, i počele da se formiraju etnojezičke zajednice koje su trajale tokom razvijenog i kasnog srednjeg veka, a postoje i dan-danas. Uporedo sa formiranjem zasebnih naroda u većem delu Evrope nastajale su i države. To je takođe bilo vreme pojave i razvoja prvih ranosrednjovekovnih gradova, koji su kao snažan impuls za jačanje državnosti, rast ekonomije, razvoj kulture, medicine, arhitekture, umetnosti i duhovnog života višestruko uticali na dalji tok evropske istorije.

Do kraja 11. veka proces feudalizacije je bio uglavnom dovršen u zapadnoj i velikom delu srednje Evrope, pa se period od 9. do 11. veka naziva periodom klasičnog feudalizma.

Sav napredak koji je medicin postigla u prošlosti vrlo brzo je srušena, kada je hrišćanstvo steklo dominaciju u četvrtom veku nove ere. U ovom istorijskom periodu došlo je do „premeštanja“ medicinske misli iz sveta grčkog racionalizma u Bogom-ispunjene biblijske zapise, što mnogi istoričari medicine upoređuju sa: skokom iz sjajnog vedrog dana u totalnu crnu tamu noć.

A u toj „tamnoj noći“ koja je trajala više vekova. izgubljena je potreba za: opažanjem, eksperimentima pretpostavkama i njihovim demonstracijama. Sve bolesti i njihovo ozdravljenje smatrane su delom natprirodnih bića poput Boga ili Demona. Prema takvom pogledu, Bog je slao bolesti ljudskim bićima kako bi im dokazao Svoje nezadovoljstvo. Evo kako se u Starom zavetu, objašnjava kako je Bog bio taj koji je poslao gubu kralju Uziji:

„ Uzija se rasrdi držeći u ruci kadionicu da kadi; kad se rasrdio na sveštenike, izbi mu guba na čelu pred svećenicima u Domu Gospodnju kraj kadionog žrtvenika. Kad ga sveštenički poglavar Azarja i svi sveštenici izbližega pogledaše, a ono, gle, izbila mu guba na čelu; brže ga oteraše odande, a i on sam pohita da iziđe jer ga Gospod beše udario! Kralj Uzija ostade gubav do smrti i stanovaše u odvojenoj kući, jer beše odstranjen od Doma Jahvina. ”

Mračni deo ranog srednjeg veka (400—800)

Zodiac Chart (ili „Zodijački čovek“), „Très Riches Heures“ du Duc de Berry, (Ms. 65, f.14. v, početak 15. veka).

Period u razvoju ljudskog društva od 400. do 800. godine možda je bio najcrnji period za medicinu....sholastička medicina se ograničila na izučavanje starih dela, nadograđujući na već postojeće još veće greške i još gora tumačenja. Hirurgija je potpuno od medicine, prezrena i proterana sa tek formiranih univerziteta. Slepo se drži Galenovih dogmi i još starijeg Celzusovog stava da je otvaranje ljudskog tela surovo i nepotrebno ...

Gušenje grčkih racionalističkih načela medicine nastalo je kao posledica verovanja da je Bog taj koji je uzrok bolesti i da su čuda i relikvije jedini načini kako da se moli Bog da ih izleči. Unutar ovog konteksta, otac Tertulian (160-225) kao „mesare“ označio je Herofilusa, velikog lekara Aleksandrijske škole, i jednog od najvećih grčkih lekara antike, Hipokrata (koji je preporučivao disekciju koze u cilju utvrđivanja uzroka epilepsije, za koju je tvrdio da nije „božanska ili sveta bolest“). Isti stav vidimo i u protivljenju srednjovekovnih hrišćana seciranju leševa, jer je „skrnavljenje umrlih“ bilo u suprotnosti sa idejom telesnog vaskrsenja i time dovodilo u sumnju verodostojnost nekih biblijskih priča (npr. postanak Eve od Adamovog rebra) To je uticalo na stav hrišćanskog sveštenstva da energično stane iza zabrane seciranja leševa u naučne svrhe.

Verovanje nekih grčki i muslimanske lekara da mesec i planete imaju važnu ulogu na stanje zdrvlja nastavljena su u raniom srednjem veku. Verovalo se da su ljudsko telo i planete sastavljene od ista četiri elementa (zemlja, vatra, vazduh i voda). Da bi telo skladno funkcionisalo potreban je i sklad ili harmonija sva četiri elementa, bez njihove neravnoteža. Verovalo se da Mesec ima najveći uticaj na tečnosti na Zemlji i da Mesec ima sposobnost da utiče pozitivno ili negativno na sva četiri elementa u našem telu. Dobro poznavanje Meseca i planeta i njihove pozicije - smatrano je kao važno za postavljanje dijagnoze i odlučivanja o toku lečenja. Lekari su imali obavezu da znaju kada i kao da počnu lečenje pacijenta, što su oni određivali na osnovu položaja planeta. U tu svrhu izrađivani su grafikoni Zodiac Chart na osnovu kojih se donosila odluka kada treba npr. ispustiti krv, jer se verovalo da položaj Meseca i planete određuje i ovo.

Za brojne bolesti lekovi su i dalje spravljani na osnovu biljnih napitaka ali primenjivani su i drugi drastičniji oblici lečenja. Tako je npr. u vreme kuge bilo ljudi koji su verovali da su oboleli zato što su zgrešili. Oni su verovali da je jedini način za izlečenje da pokažu svoje iskreno pokajanje nanošenjem bola samom sebe. To su bili „flagelanti“ koji su time želeli da pokažu svoju ljubav prema Bogu i da mu pokažu da im je iskreno žao što su grešnici. Svima je odavno jasno, da ovo nije bio niti će ikada bitti lek za kugu.

Glavni konkurenti crkvenim lekarima, teo-zofima i teolozima koji su se smatrali čuvarima hrišćanskog morala bili su tradicijom „obrazovani“ ljudi iz seoskih sredina društva (narodni lekari) koji su prenosili „sa kolena na koleno“ znanje o prirodnim procesima, ljudskoj i životinjskoj anatomiji, starim običajima i ritualima i načinima borbe sa bolešću i drugim problemima, a koje je bilo duboko ukorenjeno u svesti i poštovanju šireg, neukog i nepismenog stanovnistva.

Kako bi se resili te „konkurencije“, crkva je narodne lekare osuđivala i optuživala da su sklopili „pakt sa nečistim silama“ u zamenu za svoje znanje. A kako je kroz vekove takva nauka, većini neobrazovanih masa, različitim postupcima i propovedima usadila strah od Boga i njegovog gneva, onda je postalo prirodno zaštrašivati narod sa onima koji su „potpisali ugovor sa drugom stranom“. U tome se lako može prepoznati i ono što je izazvalo velike žrtve u srednjem i ranom novom veku - ljudska zloba i manipulacija drugima. Jer, smatrala je crkva, zašto nepoželjne protivnike i protivnice iz svakodnevnog svetovnog života ne ukloniti sa „scene“, jednostavnim načinom optuživanja za nečista posla, i zauzimanjem primata u medicini, i sa još više strahopoštovanja prema hrišćanstvu potčiniti vernike.

Razvijeni srednji vek (12 do 14. veka)

Otel Dju u Parizu - pacijenti u relativno dobrom stanju (desno) odvojeni su od teških bolesnika (levo). Gravura iz 15. veka

Bolnica Santa Maria Nuova u Firenci

Kao i prethodnom i u ovom periodu glavni nosilac kulture u feudalnoj Evropi bila je feudalno-katolička crkva, koja u ovom periodu pokreće osnivanje gradskih bolnica. Manastirske bolnice osnivanjem gradskih bolnica polako gube značaj. vom periodu osnovane su sledeće poznate bolnice:

• 1123. — St. Bartholomew's Hospital u Londonu.
• 1215. — St. Thomas’ Hospital u Londonu.
• 1228. — Ospedale di Santo Spirito in Sassia u Rimu.
• 1288. — Santa Maria Nuova u Firenci.

U 12. veku u Engleskoj je već bilo 18 bolnica, u 16. veku u Firenci 30 bolnica sa 1.000 kreveta, a u Avinjonu 16 bolnica, i Parizu 40 bolnica i još toliko leprozorijuma.

Bolnica Otel Dju u Parizu imala je stalno zaposlene medicinske sestre (negovateljice), velike, prostrane prostorije i dugo je bila bolnica za uzor u srednjovekovnoj Evropi.

Osnovni problemi u radu svih ovih srednjovekovnih bolnica bili su materijalne prirode. Često je u krevetima ležalo više pacijenata, pa su bolnice nazivane „stovarište bolesnika“. Pogrdnom nazivu sigurno su doprinosila i nova medicinska znanja i savremeniji načini pružene pomoći, bez ikakvih religioznih opterećenja.

Medicinski tekst iz 13. veka

Međutim, u ovom periodu dolazi do raskola hrišćanske crkve, a u zapadnom delu do razvoja čitavog pokreta za obnavljanje crkvene moći, većom disciplinom i poštovanjem celibata. Monah Hilderbrand (kasnije papa Grgur VII), koji vodi sve poslove Papske stolice, organizuje sabor u Lateranu (papskoj palati u Rimu) 1059. godine, kada crkva proglašava sebe neprikosnovenom i nedodirljivom. Sukob koji je potom usledio između papske i svetovne vlasti okončan je 1122. dogovorom i sporazumom u Vormsu. Iz sukoba crkva je izašla neuporedivo snažnija i spremna da odlučuje o svemu.

„ Na crkvenim saborima u Klermonu, 1130. (Zabrana manastirske medicine) iu Lateranu, 1139. i 1213, ističe se načelo:Ecclesia abhorret a sanguine („Crkva se gnuša krvi“"!) i zabranjuje se duhovnim licima bavljenje hirurgijom i svakojakim lečenjem kojim se proliva ljudska krv. Papa Honorius III organizuje stroge kontrole bolnica čiji rad zamire između 1216—1227, a na episkopskom saboru u Vircburgu, 1228, doneta je i odluka o strogom kažnjavanju neposlušnih. Na ovaj način, nanet je težak udarac samim začecima medicinskog napretka. Za oporavak je trebalo nekoliko vekova. ”

Kasni srednji vek (14 i 15. vek)

„Povratak“ anatomiji

Nastava anatomije u jednoj medicinskoj školi u 14. veku

Reforma medicine u ovom periodu započela je prvo u anatomiji, jer su lekari počeli da uviđaju da bez solidnog znanja anatomije nema daljeg razvoja medicine. I pored postojanja dobrih anatoma, oni su se slepo držali učenja Galena, i kada bi uočili neku promenu koja nije bila u skladu sa Galenovim učenjem, proglašavali su je patološkim stanjem.

Po novijim israšivanjima Crkva, nikad nije posebno zabranjivala seciranje mrtvaca u naučne svrhe, kao ni hirurgiju. Jedine zabrane u tom smislu bile su; zabrana Grgura IX. (koji je branio praktikovanje hirurgije i medicine višem kleru) i papinska bula De sepulturis Bonifacija VIII. iz 1299. godine (poznata i kao Detestandae feritatis), koja je izdata iz sasvim različitih razloga od medicine i hirurgije. U doba krstaških ratova među hrišćanskim plemstvom u Svetoj zemlji proširio se posebno jeziv običaj, po kome je za poginule u boju, postojala obaveza pokopa u porodičnoj grobnici, zajedno sa precima. Iz praktičkih razloga, pošto je bilo nemoguće organizovati prevoz u domovinu, mrtvo telo su komadali i kuvali kako bi se s lakoćom odvojilo meko tkivo od kosti. Kosti su nakon toga smeštali u drvene kutije i prvom prilikom prenosili u domovinu. Dok su neki pripadnici plemstva čak davali nalog svojoj posluzi da im raskomadaju telo nakon smrti i delove tela pokopaju na svetim mestima ili uz grobnice svetaca. Papa Bonifacije VIII. proglasio je takve običaje bezbožnima, nehumana i divljačkim i zabranu komadanje leševa, a kao kaznu odredio izopštenje iz Katoličke crkve. Jasno je da taj crkveni dokument nije imao za svrhu kočenje istraživanja u medicini, ni zabranu praktikovanja hirurgije.

Praksa seciranja mrtvaca u naučne svrhe nije bila prisutna u srednjem veku, prvenstveno iz pijeteta prema mrtvoj osobi, a ne zbog neke drastične zabrane. Prve zabeležene obdukcije vršene su na novoosnovanim univerzitetima tek krajem 13. veka. Prvi pisani dokument koji opisuje obdukciju u naučne svrhe je Cronica italijanskog franjevca Salimbeni de Adama iz 1289. godine. Salimbeni opisuje nekoliko obdukcija koje je jedan lekar vršio nad žrtvama nepoznate epidemije koja je pogodila severnu Italiju, kako bi otkrio uzrok bolesti.

Prva seciranja mrtvih tela isključivo u didaktičke (nastavne) svrhe zabeležena su 1315. u Bolonji, pa 1391. u Španiji. Seciranja mrtvaca u medicinskim školama postaće raširena tek u 16. veku.

Obnovljeno interesovanje za obdukciju razvilo se prvenstveno iz ponovnog otkrića antičkih rukopisa iz oblasti medicine, prevedenih iz arapskih izvora i dostupnosti leševa i često raskomadanh tela tokom krstaških ratova.

Zaslugom medicinske škole u ​​Bolonji uvedena je (kao obavezna) nastave iz anatomije na ljudskim leševima. Početkom 14. vek a predavanja iz anatomije (ital. Mondino de Luzzi) izvodio je na leševima, ali se pri tome strogo držao Galen ovih tumačenja. Prvi anatomski zavod osnovao je (ital. Alessandra Benedetti 1450—1512) u kome su nastala najveća otkrića u istoriji anatomije. Uskoro u praktičnom radu medicinska škola u Padovi nadmašuje Bolonjsku.

Osnivanje hirurgije kao samostalne discipline

Kako je crkva zazirala od krvi ona je svojim lekarima zabranjivala hirurške intervencije kao i seciranje i autopsiju ljudskih tela, hirurzi su regrutovani iz redova poluobrazovanih i neobrazovanih ljudi, koji su kroz praksu stekli iskustva, i počeli da izvode sve složenije operacije. Oni se međusobno udružuju i postepeno oslobađaju od uticaja medicinskog fakulteta što im je pomoglo da se oslobode i od „galenizma“. Tako se u 10. veku hirurgija odvaja od medicine. Sputana od crkve, ali i mnogih lekara koji su „prezire manuelni rad“, i bavljenje hirurgijom sve više je hirurški rad prepuštan „ranarima, berberima, šaronjama“ tj osobama obučenih za lečenje rana, i obavljanje mnogih hirruških intervencija.

Ipak, u pojedinim delovima Evrope postojali su i putujući hirurzi koji su, van naseljenjih mesta, ljudima u nevolji, lečili rane, prelome kostiju ili bušili lobanju i vadili „ludi kamen“ iz glave.

Hiruršku školu u 13. vek u osnovao je ital. Ugo Borgognoni. Značajne rezultate u hirurgiji ostvario je ital. Henry de Mondeville koji se u toku hirurškog rada služio narkozom i izvrsnim znanjem iz anatomije (kojoj je pridavao veliki značaj). Na pariskom medicinskom fakultetu u to vreme, radio je i najslavniji nastavnik hirurgije svih vremena: Lanfranco iz Milana.

Od francuskih škola toga doba najpoznatija je ono u Montpelijeru, koja je bila jak centar arabističke medicine. U ovoj školi radio je ital. Arnaldus de Villanova, koji je ponekad izražavao neslaganje sa delima Galena i Avicene. Arnaldus se u svojoj praksi zalagao za primenu krajnje jednostavnih lekova, mada je na momente u lečenju bio sklon i praznoverju.

Osnivanje farmacije

U kasnom srednjem veku snovane su i prve apoteke u kojima su radili školovani farmaceuti, a ne lekari. Farmaceuti su morali da imaju položen ispit za obavljanje apotekarskog posla. Lekovi su bili poreklom iz Arabije. Među njima je bilo i mnogih besmislenih lekova, zasnovanih na sujeverju.

U 15. veku u medicinske škole toga vremena pored već postojećih magistarski uvode se i doktorske studija. Programe obrazovanja u to vreme određivala je crkva. Popularne metode lečenja bile su i puštanje krv i, dodir kralja itd. U to vreme je postojao mali broj lekara pa je i zdravlje siromašnih na vrlo niskom nivou prepušteno milosrđu bogatih ljudi. Iako je sholastička medicine zanovana na brojnim raspravama i upoređivanjem bez važnih naučnih otkrića, puna mana i nedostataka ona je ipak bila vrhunska medicina u doba feudalizma.

Freske sa prikazom Plesa smrti slikara Vincenta iz Kastva iz Berma

Evropske medicinske škole u srednjem veku

Glavni članak: Evropske medicinske škole u srednjem veku

U srednjem veku evropsko školstvo se razvijalo paralelno u Vizantijskom carstvu i Zapadnoevropskom delu Rimskog carstva. Škola se većim delom Srednjeg veka nalazila u rukama crkve. Doduše, u 12. i 13. veku u gradovima su otvarane škole koje nisu zavisile neposredno od crkve, ali nastava izvođena u njima imala je prvenstveno crkveno-religiski karakter. U početku nastavnici su u svim školama bili sveštenici ili monasi, koji su po pravilu predavali u čisto religiskom duhu.

Carigradski univerzitet

Kada je Konstantinopolj postao prestonica carstva i važno središte hrišćanske vere, ukazala se potreba da on postane i važan intelektualni i kulturni centar Rimskog carstva. U intelektualnom pogledu u tom periodu kao centri, pre svega paganske učenosti, važili su Atina i Aleksandrija. Prestonica je i na ovom polju morala da se izdigne iznad provincijskih gradova slavne prošlosti i demonstrira vrednosti nove pohrišćanjene učenosti. Carica Atenaida je po dolasku u Carigrad sa sobom dovela i sedmoricu paganskih filozofa iz Atine. Intelektualni uticaj učene carice svakako je bio snažan na dvoru i u prestonici. Moguće da je jedno od njegovih posledica bilo i osnivanje univerziteta na carigradskom Kapitolu 425. godine.

Naime univerzitet u Konstantinopolju zvanično osnovao Teodosije II, svojim dekretom od 27. februara 425. godine, Nastava na univerzitetu izvodila se na grčkom i latinskom jeziku. Grčki predavači su ipak bili nešto brojniji što nam ukazuje da je u Carigradu helenski jezik već preuzeo primat kao jezik učenosti i nauke. Nastavu na ustanovljenim katedrama za grčku i latinsku gramatiku i retoriku, pravo i filozofiju izvodio 31 predavač: po deset grčkih i latinskih gramatičara, tri latinska i pet grčkih retora, dva pravnika i jedan filozof. Pored filozofije, aritmetike i geometrije nastava je držana i iz medicine i prava. Prednost je dakle data praktičnim disciplinama, potrebnim budućim vlastodršcima Carstva.

Usled nedostatka izvora, teško je pratiti dalji razvoj i ulogu Teodosijevog univerziteta, naročito u „mračnim vremenima“ 7. i 8. veka. Poznato nam je ipak da je neku vrstu visokoškolske ustanove obnovio na Magnavarskom dvoru sredinom 9. stoleća cezar Varda, ujak cara Mihaila III.

Univerziteti na Zapadu Evrope

Anatomski institut u Bolonje

Krstaški ratovi, razvitak robno-novčane privrede i uspon gradova uticao je na to da škole učine značajan korak napred. Od 12. veka počelo je formiranje viših škola, univerziteta. Čitavo univerzitetsko uređenje, onako kakvo se primenjuje u Evropi do dana današnjeg, nastalo je još u prvim vekovima postojanja univerziteta. Podela univerziteta na fakultete početala je u 13. veku.

Najčešće je na univerzitetima u Evropi postojao pripremni fakultet, artistički (facultas artium) na kome se pohađalo sedam slobodnih veština (artes liberales), ili trivijum i kvadrivijum. Studenti tog fakulteta, „artisti“, bili su mladići, takoreći još deca, od 12—13 godina. Nakon završetka artističkog fakulteta, studenti su mogli da nastave školovanje na bilo kojem starijem fakultetu. „Stariji fakulteti“ bili su teološki, medicinski i pravni, na kojima se učilo ne samo građansko (rimsko) već i kanonsko (crkveno) pravo.

Studenti na praktičnoj nastavi u medicinskoj školi u Salernu

Student nakon okončanja određenog dela kursa mogao je polagati ispit za bakalarijat, tj. za prvi naučni stepen; a po završetku univerzitetskog kursa polagao je ispit za stepen licencijata i dobijao pravo da drži nastavu drugim studentima (licentia docendi). Naredni stepen bio je stepen magistra, zatim najviši stepen doktora.

Univerziteti su osnivani u svim zemljama Evrope, tako da je s početka 16. veka u Evropi bilo preko šezdeset univerziteta:

• U Italiji, pored Bolonjskog univerziteta osnovanog 1088. godine, osnovana je i poznata viša medicinska škola u Salernu (1158), Padovi (1220), Bolonji.
• U francuskoj pored najpoznatijeg Pariskog univerziteta (1200), osnovani su i univerziteti u Monpelijeu (1220), Tuluzu i Orleanu.
• U Engleskoj osnovani su Oksfordski (1167) i Kembrički univerzitet.
• U Španiji, prvi univerzitet osnovan je u Salamanki.
• U 14. veku osnovani su univerziteti u Pragu, Krakovu i Hajdelbergu.

Osim Oksforda i Kembridža koji za medicinu nisu imali veliki značaj, najstarija medicinske škole bile su na univerzitetima Bolonji, Monpeljeu, Parizu, Padovi itd.

Literatura

• Ball, James M. (1910). Andreas Vesalius, the Reformer of Anatomy. St. Louis: Medical Science Press. 
• Wallis, Faith (2010). Medieval Medicine: A Reader. Toronto: University of Toronto Press. 

Spoljašnje veze

• Kultura Zapadne Evrope od XI do XV veka – Vikizvornik