Epitafi u Rtarima
| Dragačevski epitafi | |
|---|---|
 Spomenik Mikailu Radosavljeviću na groblju Rajkovača | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Rtari |
| Opština | Opština Lučani |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 19. vek-20. vek |
Epitafi u Rtarima predstavljaju značajna epigrafska, istorijska i familijarna svedočanstva prepisana sa starih nadgrobnih spomenika i krajputaša u donjodragačevskom selu Rtari, Opština Lučani.[1][2]
Rtari[uredi | uredi izvor]
Atar sela Rtari prostire se na južnim padinama planine Jelice. Sa istoka i severa graniči se sa čačanskim selima Riđage, Parmenac, Pridvorica i Pakovraće, dok su sa zapada i juga lučanska sela Dučalovići, Markovica i Zeoke.[3]
Rtari se prvi put pominju u turskim katastarskim popisima 1476. godine kao selo Hrtar. Selo ovo ime nosi i tokom 16. veka.[3] Kao Rtari selo se pominje 1818. godine, kada je pripadalo srezu virovskom u požeškoj nahiji.[3] Od 1834. godine, kada je selo pripadalo Dragačevskoj kapetaniji, definitivno se ustalio naziv Rtari.[3]
Prema Popisu stanovništva Kneževine Srbije) iz 1863. godine, Rtari su pripadali dučalovićkoj opštini, a krajem 1895. godine brojili 499 stanovnika, od kojih 59 pismenih (2 žene).[3]
O starom naselju svedoče temelji neke građevine, po narodnom predanju crkve na brdu Mramor, po čemu se ovaj potes naziva „Crkvine”.[4]. Sadašnji stanovnici Rtara potomci su doseljenika iz vremena pre Prvog i posle Drugog srpskog ustanka. Jovan Erdeljanović je 1898/99. godine zabeležio da se za najstarije porodice u Rtarima smatraju Nedovići, Jelesijevići, Đunisijevići i Vranići.[4]
Kameni letopis Rtara[uredi | uredi izvor]
U knjizi „Kameni letopis Rtara” autora Radisava Nedovića[5] objavljeni su prepisi sa svih nadgrobnika u Rtarima - od najstarijih, pa sve do polovine 1990-ih, kada je knjiga objavljena. Autor, koji je analizirao sadržaj nadgrobnih natpisa, navodi da oni sadrže dosta biografskih podataka, uz često navođenje društvenog položaja pokojnika i njihove lične vrline.[5] Na izvesnom broju nadgrobnika kamenoresci i rodbina pokojnika ispisivali su pesnički intonirane epitafe, posebno mladima i deci.[5]
Groblja u Rtarima[uredi | uredi izvor]
U Rtarima postoje tri aktivna groblja, kao i izvestan broj napuštenih familijarnih grobalja i pojedinačnih mesta sahranjivanja koji se nalaze na Kliku; pored puta ka Vranića kućama; u Makiševini; na imanjima porodica Krunić i Nedović; na Mramoru (gde je po predanju nekada postojala crkva); na Višnjicama; u Klisuri; na Glogu, na Rtarskom polju („Veljov grob”) itd.[5]
Po predanju, na potesu Grobovi iznad Vranića kuća i kao više drugih lokacija širom Rtarskog polja sahranjeni su Turci izginuli u borbama sa ustanicima u maju 1815. godine, nakon bitke na Ljubiću.[5]
Tri aktivna rtarska groblja su Rajkovača, Bukovac i Vranjača.
Groblje Rajkovača[uredi | uredi izvor]
Rajkovača je najveće groblje u Rtarima. Nalazi se kraj puta koji vodi iz Čačka preko Tijanja za Guču. Ovde su sahranjivani članovi familija Petrović, Bojović, Đunisijević, Sretenović, Krlović, Niketić, Tomovići (iz Klisure), Nedovići, Vranići, Miloševići, Obradovići, Vasilijevići, Radosavljevići, Radenkovići, Mićovići, Stojanoviči, Mirkovići i drugi koji gravitiraju ovom zaselku. Na groblju Rajkovača sačuvan je znatan broj starih nadgrobnika iz 19. i prve polovine 20. veka. Najstariji datirani spomenik podignut je Marku Obrenoviću (†1843), ali nije isključeno da je ovde bilo i starijih spomenika.[5] Uočljivo je da groblje je dobro održavano, s pijetetom prema precima.
Groblje Bukovac[uredi | uredi izvor]
Groblje Bukovac nalazi se u centru Rtara, ispod kuća Nedovića i Krunića, kraj puta koji se od Jelice spušta ka rtarskom polju. Tu su nekada bili objekti zemljoradničke zadruge i škole. U odnosu na Rajkovaču, Bukovac je znatno manje groblje. Ovde se sahranjuju članovi familija Nedović, Tomović, Krunić, Skelić, Todorović, deo familije Marinković i drugih koje ovde gravitiraju.[5] Na groblju je očuvan relativno veliki broj starijih nadgrobnika. Najstariji datirani spomenici podignuti su Vučiću Nedoviću, Tomaniji Ivanović i Mitru Pavloviću (iz familije Krunić) 1838. godine. Petnaestak starijih spomenika je bez natpisa.[5]
Groblje Vranjača[uredi | uredi izvor]
Groblje Vranjača nalazi se na planini Jelici, u zapadnom delu sela, na samoj granici Rtara i Pakovraća. U neposrednoj je blizini „Lokve”, kuda prolazi put Čačak-Markovica-Lučani. Na Vranjači su sahranjivani članovi rodova Jelisijević, Paunović, Milutinović, Tomović i Gavrilović, kao i članovi današnjih familija koji gravitiraju ka ovom zaselku. Najstariji datirani spomenici podignuti su Milanu Jelisijeviću i Sretenu Gavriloviću, obojici preminulim 1842. godine.[5]
Groblje na Miloševića Kliku[uredi | uredi izvor]
Ostaci starog, napuštenog groblja nalaze se na Kliku iznad kuća Miloševića, prema Vranićima. Smatra se da je poslednje sahranjivanje ovde obavljeno 1862. godine.[5] Očuvana su samo četiri spomenika, a na osnovu velikog broja ulomaka može se zaključiti da je groblje nekada bilo znatno veće.[5]
Usamljeni nadgrobnici[uredi | uredi izvor]
Toponim „Veljov grob” odnosi se na mesto stradanja Velisava Jelisijevića koji je prema arhivskim izveštajima sačuvanim Međuopštinskom istorijskom arhivu u Čačku ovde 1845. godine nesrećnim slučajem poginuo, a verovatno i sahranjen.[5] U Rtarima postoji još usamljenih nadgrobnika ili sećanja na njih, uglavnom vezanih za period Prvog i Drugog svetskog rata.[5]
Krajputaši u Rtarima[uredi | uredi izvor]
Običaj postavljanja krajputaša u Rtarima je započeo posle Prvog svetskog rata. Osim na raskrsnicama i kraj puteva, vojnicima čija su tela ostala na dalekim ratištima pomeni su pisani i na spomenicima članova najuže familije. Pojedini krajputaši su naknadno prenošeni na groblja.[5] Spomenici trojici braće Mirkovića na Kalemima[2] i krajputaš Zdravku Miloševiću u Mravi na putu Čačak-Tijanje u potpunosti su uništeni, tako da ih je 1995. godine u Rtarima bilo ukupno 12.[5]
Spomen-obeležja[uredi | uredi izvor]
U Rtarima postoji više spomen-obeležja podignutih izginulim ratnicima i stradalnicima iz Prvog i Drugog svetskog rata. Spomenik u znak sećanja na boj u Rtarima u Drugom srpskom ustanku[2] podignut je 2007. godine.
Kamenoresci iz Rtara[uredi | uredi izvor]
Veliki broj spomenika na rtarskim grobljima klesali su najbolji Dragačevski kamenoresci, na čelu sa čuvenim Radosavom Čikirizom iz sela Rti.[6] U prvim decenijama 20. veka kamenorezačkim poslovima - ručnom izradom i ukrašavanjem nadgrobnih spomenika, kao i izradom mlinskog kamenja bavili su se Ljubomir Nedović (1853-1920) i Đurđe Tomović (1862-1920).[6][7]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Stojić, Nikola Nika (2011). Dragačevski epitafi : zapisi sa nadgrobnika i krajputaša (2. dopunjeno izd.). Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv. ISBN 978-86-80609-45-4.
- ^ a b v Nedović, Radisav (1983). Rtari. Rtari: Mesna zajednica.
- ^ a b v g d Slavković, Joviša M. (2017). Stanovništvo Dragačeva. Guča: Biblioteka opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-29-8.
- ^ a b Dragačevo : naselja, poreklo stanovništva, običaji. Beograd: Službeni glasnik : SANU. 2010. ISBN 978-86-519-0718-3.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Nedović, Radisav (1995). Kameni letopis Rtara : groblja, nadgrobnici, krajputaši i spomen-obeležja. Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv.
- ^ a b Nikolić, Radojko (1998). Kamenopisci narodnog obraza : kamenorezaštvo i kamenoresci zapadne Srbije. Čačak: Litopapir.
- ^ Marinković, Radovan M.; Marinković, Zoran (2010). Pisci iz Dragačeva : [leksikon]. Guča: Biblioteka Opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-01-4.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Nedović, Radisav (1983). Rtari. Rtari: Mesna zajednica.
- Marinković, Radovan M (1985). Dragačevski zanati i zanimanja. Čačak: Litopapir.
- Dudić, Nikola (1995). Stara groblja i nadgrobni belezi u Srbiji. Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture; Prosveta. ISBN 978-86-80879-07-9.
- Nedović, Radisav (1995). Kameni letopis Rtara : groblja, nadgrobnici, krajputaši i spomen-obeležja. Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv.
- Nikolić, Radojko (1998). Kamenopisci narodnog obraza : kamenorezaštvo i kamenoresci zapadne Srbije. Čačak: Litopapir.
- Nedović, Radisav (1998). Rtarski rodovi. Čačak: Štamparija "Bajić".
- Nedović, Radisav (1998). Rtarske čitulje. Čačak: Štamparija "Bajić".
- Dragačevo : naselja, poreklo stanovništva, običaji. Beograd: Službeni glasnik : SANU. 2010. ISBN 978-86-519-0718-3.
- Marinković, Radovan M.; Marinković, Zoran (2010). Pisci iz Dragačeva : [leksikon]. Guča: Biblioteka Opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-01-4.
- Stojić, Nikola Nika (2011). Dragačevski epitafi : zapisi sa nadgrobnika i krajputaša (2. dopunjeno izd.). Čačak: Međuopštinski istorijski arhiv. ISBN 978-86-80609-45-4.
- Slavković, Joviša M. (2017). Stanovništvo Dragačeva. Guča: Biblioteka opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-29-8.
- Marinković, Radovan M.; Marinković, Zoran (2010). Pisci iz Dragačeva : [leksikon]. Guča: Biblioteka Opštine Lučani. ISBN 978-86-88197-01-4.
- Nikolić, Radojko (2018). Kamena knjiga predaka: o natpisima sa nadgrobnih spomenika zapadne Srbije (PDF) (2. dopunjeno izd.). Čačak: Narodni muzej. ISBN 978-86-84067-63-2.
