Zdravstvene prilike u Zemunu tokom 18. veka
Zdravstvene prilike u Zemunu tokom 18. veka karakterišu se pojovam školovanih lekara i prenošenjem i razvojem zdravstvenih ustanova kao organizovanog oblika zdravstvene zaštite iz Habzburške monarhije u ovo pogranično naselje sa statusom slobodnog vojnog komuniteta u okviru carevine. Ratovi Habzburškog i Osmanskog carstva krajem 17. i početkom 18. veka doneli su mnoge promene, najviše u etničkom i geografskom pogledu, jer su se granica između ova dva carstva tih godina često menjala, sve dok Beogradskim mirom 1739. godine ona konačno nije utvrđena za duži period, što je Zemunu donelo, bolje ustrojstvo novih institucija i ustanova koje su se razvijale i koje su poklanjale više pažnje sanitarno-medicinskim prilikama.[1]
Zdravstvene prilike u drugoj polovini 18. veka
[uredi | uredi izvor]Iako je Zemun u sastav Habzburške monarhije ušao 1717. godine, što je potvrđeno i mirom u Požarevcu 1718. godine, tek Beogradskim mirom, koji je potipsan 1739. godine, Zemun je stekao status pograničnog grada Habzburške monarhije. Započeo je mirniji i stabilniji život, što je rezultovalo i značajnom ulogom njegovih stanovnika u političkom i ekonomskom životu. Kako je Zemun predstavljao „glavna vrata“ za ulazak u Austriju već i Zapadnu Evropu od 1746. godine ušao je u sastav Vojne granice, i dobio status vojnog komuniteta.
Nagla ekspanzija grada pimorala je novoustrojenu vlast, da sa sve većim prometom putnika i robe spreči pojavu (importovanje) epidemija zaraznih bolesti koje bi mogle da se prošire s teritorije Osmanskog carstva, ne samo u Zemun već i u Habzburške monarhiju.
Kada je Zemun dobio status slobodnog kraljevskog grada 1749, odnosno status slobod nog vojnog komuniteta s uređenom upravom – magistratom, njegova uprava dobila je i prava da neka pitanja iz oblasti zdravstva samostalno reguliše i organizuje. U okviru vojnog komunitata, Zemun je bio naseljen pretežno srpskim stanovništvom. Prema popisu iz 1777. godine, imao je 3.918 stanovnika, od toga 3.114 (77,48%) Srba, 756 (19,29%) Nemaca i 47 (1,1%) Jevreja. Posle ulaska Zemuna u granice Habzburške monarhije, priliv nemačkog stanovništva je bio sve brži.[2]
Prema bolnički izveštajima koji su podnošeni mesečno, dijagnoze bolesti su pisane na nemačkom, uglavnom prema simptomima, a broj bolničkih bolesnikaje bio do 25. Među bolestima najčešće su pominjane: malarija, trbušni tifus, pegavac, difterija, sušica, reumatske bolesti, dizenterija, crveni vetar, kožne bolesti, čirevi, vodena bolest, skleroza, zapaljenje plućne maramice, otoci, kaplja, veliki kašalj, zapaljenje pluća, rane, opekotine, duševne bolesti. Od veneričnih bolesti pominju se sifilis i gonoreja. Od zaraznih bolesti česti su bili i šarlah, rubeole i male boginje. Ponekad su se javljale i velike boginje.
Medicinsko osoblje
[uredi | uredi izvor]Lečenjem ljudi u Zemunu prvo su se bavili berberi, koji su puštali krv kupicama i pijavicama, vadili zube, lečili rane i ozlede, nameštali iščašenja i lomove. Prema Regu lativu od 1787. godine, školovani lekari su bili:
- Hirurzi - magistri hirurgije
Oni su bilii prvi školovani lekari u Zemunu. Posle osnovne škole, tri razreda latinske škole i praktičnog rada kod nekog uglednijeg hirurga, išli su na univerzitete ili u Jozefinsku akademiju u Beču, gde su se školovali još dve godine.
U Zemunu su hirurga zvali opštinskim lekarom (nem. Kommunitätsarzt) i on je bio asistent medika. Prvi opštinski hirurg u Zemunu postavljen je 1768. godine, kad je pokrenuto i pitanje postavljanja prve stručne babice.
- Medici
Medik je lečio bolesne i nabavljao potrebna sredstva u vreme epidemija. On je nadgledao rad hirurga i apotekare, pisao obdukcione protokole i podnosio izveštaje magistratu. Siromašne bolesnike i hospitalce lečio je besplatno (jer je medik za taj svoj rad dobijao godišnju platu od 400 forinti, stan i 12 hvati drva). Od imućnijih bolesnika medik je naplaćiva za prvu posetu 20, a za ostale 10 krajcara.
Zdravstvene i sanitarne ustanove
[uredi | uredi izvor]Prve bolnice (hospitali) u Zemunu osnivaju se u verskim opštinama. Rimokatolička župa formirala je bolnicu 1758. godine, a Zemunci Srpske nacionalnosti osnovali su bolnicu u neposrednoj blizini Nikolajevske crkve. Obe bolnice izdržavale su se od opštinske pomoć od opštine.
Sanitarnu ustanovu (kontumac) osnovala je zemunska opština 1740. godine, u skladu sa novim „Zakonskim propisima o sanitarnoj odbrani Habzburškog carstva”, kojim se regulisoa sanitarni nadzor u graničnim područjima, i zaokružena „Naredbe o kontumacu i raskužbi“ (nem. Contumaz – und respective Reinigungsordunung) od 3. oktobra 1730. godine.
Bolnice
[uredi | uredi izvor]U drugoj polovini 18. veka u Zemunu su postojale dve veće (srpska i katolička) i dve manje (vojna i jevrejska) bolnica:
- Srpska bolnica
Srpska bolnica se pominje kao Greci ritus non uniti Spital ili Raitzisches Lazaret i das illyirische Spital. Tačan datum osnivanja ove bolnice nije poznat, a prvi dokument u kojem se pominje potiče iz 1769. godine. Nakon osnivanja ona nije bila bolnica u pravom smiuslu te reči već više sklonište za ostarele i siromašne građane pravoslavne vere...u kome su...lečeni i zbri-njavani najsiromašniji stanovnici Zemuna, dok su imućnije i dalje lečili privatni lekari kod kuće.[3]
Prvi sačuvani dokument o ovoj bolnici je sudski zapisnik od 18. septembra 1769. godine, u kojem se kao staratelji bolnice pominju Dimčo Miloš i Mitar Zamfirović.[4]
Srpska bolnica je (i pored objedinjavanja sa Nemačkom ili katoličkom bolnicom 1784. godine) opstajala u sopstvenoj zasebnoj zgradi sve do odluke o njenom ukidanju 23. marta 1799. godine.[5] U odluci o ukidanju bolnice je navedeno:
da prostorije više ne odgovaraju svrsi i da je, i pored prepravki izvedenih sedamdesetih godina 18. veka, sklona urušavanju. Zgrada je naredne godine prodata zemunskom trgovcu Lazaru Petroviću, a novac je ušao u Bolnički fond magistrata iz kojeg se izdržavalaGradska bolnica.[6]
- Nemačka ili katolička bolnica
Ova bolnica (nem. Deutsches Spital или Katholisches Spital) osnovana je 1758. godine.
- Vojna bolnica i Jevrejska bolnica
Pored ovih u Zemunu su jedno vreme postojale i Vojna bolnica (od 1788) i Jevrejska bolnica (od 1814).[7][8][9]
Objedinjavanje bolnica u jednu — Gradsku bolniicu
[uredi | uredi izvor]Kako je zemunska valst uvidela da su troškovi za održavanje više bolnica preveliki, kako bi smanjila troškove ukinula je dvostruki obračun, a Generalna komanda je potom 25. februara 1784. godine naredila spajanje srpske i katoličke bolnice u jednu. Naredbom je propisano da se od tog dana kase ove dve bolnice spoje u jednu i da se pristupi izradi projekata o izgradnji nove zgrade bolnice. Tekst naredbe je glasio:
Carsko-kraljevskom Slobodnom vojnom komunitetu Zemun
(službeno primljeno 3. marta 1784. bolnički stan)
Sledstveno naredbi Generalne vojne komande od 25. februara tekuće godine trebalo bi značajno smanjiti nepotrebne troškove za dve odvojene bolnice, kao i ukinuti obračunavanje preko različitih bolničkih blagajni. Isto tako, u svim ostalim komunitetima ubuduće bi trebalo da postoji bolnička zgrada, koja mora raspolagati dovoljnim prostorom za smeštaj bolesnika svih dozvoljenih religija. Takođe bi trebalo da postoji samo jedna bolnička blagajna pod nadzorom Magistrata. Što se tiče poslednjeg, počevši od 1. novembra 1783. godine da se vodi samo jedan račun. Ovo se otpravlja Magistratu radi saznanja i pri državanja, s tim da nakon prijema preduzme polaganje bolničkih računa i spajanje obe bolničke blagajne. Odmah da se izvrši prodaja obe zasebne bolnice i, prema tome, da se za buduću bolnicu kupi druga zgrada, koja će odgovarati visokom propisu. Zemun, 3. mart 1784. austrijski major J. Majzner.[10]
Na osnovu publikovanog dokumenta u kojem se govori o načinu finansiranja i budućoj organizaciji bolnice u Zemunu zaključeno je da se kao datum osnivanja Gradska bolnica u Zemunu (nem. Bürgerliches Spital) može uzeti 25. februar 1784.godine, kada je počev od ubožnice i skloništa za siromašne, pa preko nekoliko bolnica, koje su u svojoj istoriji prolazila kroz različite faze, ukidanja ili daljeg razvoja, nastala, za ono vreme moderna bolnica, od čiju tradiciju nakon brojnih transformacija nastavlja današnji moderan kliničko-bolnički centar.
Sanitarne ustanove
[uredi | uredi izvor]
Kako su velike epidemije, posebno kuge 1738–1739. i 1763. godine i poznatija iriška kuga 1795. godine, zatim epidemije pegavog tifusa 1764. i 1780. godine, samo su neke od epidemija koje su kosile stanovništvo Zemuna i Vojvodine. Ovakva situacija nametnula je u Zemunu pored vojnih medicinskih službi, posebno i razvoj službi za kontrolu putnika i robe koji su stizali iz Osmanskog carstva u Zemun, u skladu sa naredbom cara Jozefa I (1705–1711) od 25. juna 1710. godine, i prvim propisom kojim je vojni, granični kordon obaveziao i na sanitarnu ulogu. Reč je o „Patentu o kugi”, kojim je propisano da se na granici spreči sav promet tokom trajanja zaraze.
Kako se ova mera pokazala nedovoljnom, Karlo VI (1711–1740) doneo je niz novih odredbi od 1713. godine o trajnoj organizaciji „kužnog kordona“. U skladu sa ovim propisima u Zemunu je prvo organizovano „kužno redarstvo“ (nem. Pestopolizey), koje je činilo osoblje za higijensku službu protiv kuge i ostalih zaraza, da bi potom „Patentom” od 22. oktobra 1728. naređeno da se granični Zemun postane stalna brana protiv kuge.
Novim „Zakonskim propisima o sanitarnoj odbrani Habzburškog carstva” sanitarni nadzor u graničnim područjima, zaokružen je donošenjem „Naredbe o kontumacu i raskužbi“ (nem. Contumaz – und respective Reinigungsordunung) od 3. oktobra 1730. godine. U skladu sa ovim zakonom u Zemunu je te godine, zbog njegovog značaja, osnovana prva sanitarna ustanova kontumac (karantin), u kome je propisano kako se postupa sa „sumnjivim licima”. Koliki je značaj kontumac imao za Habzburško carstvo najbolje ilustruje činjenica da je Zemunski kontumac otvoren 1730, dok su ostali karantini sistemski otvarani tek od 1740. godine. Zemunski kontumac je radio do 1872, čitave 142 godine.[11][12][13]
Kontumac
[uredi | uredi izvor]Kontumac se nalazio na porstoru današnjeg Gradskog parku u jugozapadnom delu Starog jezgra Zemuna, i bio je poput kakvog zatvora u celini opasan visokim, jakim zidom od opeke i kamena, palisadama i gradskim jarkom (nem. Stadtgraben или Schanzen), oko 6 metara dubine i 8 metara širine, koji je uvek bio ispunjen vodom. Dugogodišnje postojanje Kontumaca koristilo je tadašnjoj državi dvostruko, ne samo kao zaštita od epidemija zaraznih bolesti već i kao pokretač višestrukog ekonomskog razvoja Zemuna, stimulisan prometom znatne količine raznovrsne robe, koje su prolazile preko Zemuna, i upućivane drugim, rečnim i pomorskim putem.
Prostrano zemljište kontumaca bilo je podeljeno na spoljni (eksponirani) i unutrašnji deo.
- Spoljni deo
U spoljnom delu nalazili su se ovi objekti: šest manjih kuća, takozvanih koliba (Kolliven), sa po četiri sobe za smeštaj kontumacista (putnika s Orijenta, koji izdržavaju propisani karantin),
- zgrada sa četiri sobe za lica od položaja,
- lazaret (bolnica),
- zatvor za austrijske podanike prekršioce koje su turske vlasti vraćale u Austriju,
- dva velika magacina za robu i njeno čišćenje,
- odeljenje za kađenje pisama i manjih pošiljki,
- parlatorija (ograđeni prostor za razgovor pod nadzorom),
- grede za provetravanje robe,
- mrtvačnica...
- Unutrašnji deo
U unutrašnjem delu nalazio se niz zgrada:
- zgrada za administraciju i smeštaj službenika i njihovih porodica,
- jednospratnica za lekara, njegovog pomoćnika,
- pravoslavna i rimokatolička crkvica,
- zgrade za smeštaj kola i konja, hrane i
- druge neophodne zgrade za smeštaj i funkcionisanje ove ustanove.[14]
Organizacija rada
[uredi | uredi izvor]U kontumacu se primljena roba čistila i provetravala po posebnoj proceduri, pa tek onda puštala u promet, a svi putnici sa teritorije ondašnjeg Osmanlijskog carstvae su na licu mesta bili podvrgavani lekarskim pregledima. Oni kod kojih bi se manifestovali simptomi zaraznih bolesti, vraćani su ili su bivali izmešteni u jednu izolovanu baraku na Dunavu. Ostali zdravi putnici su zadržavani izvesno vreme u Kontumacu koji je zidom bio ograđen od ostalog dela varoši. S obzirom na to da je njihov boravak ovde mogao da traje i duže od sedam nedelja, javila se potreba za podizanjem bogomolje u sklopu ovog karantina. Podignute su prva i na njenom mestu i druga, današnja, crkva posvećene Svetom Arhangelu Gavrilu, kao i Rimokatolička crkva nedaleko od nje.
Rad kontumaca treba shvatiti kao značajnu instituciju za zdravstvene prilike u Evropi, koja u 19. veku nije više strahovala od najopasnije zarazne bolesti (kuge), jer su u kontumacu sprovođene mere koje su sprečavale širenje epidemija sprovođenjem sve savršenijijih mera: stalni zdravstveni nadzor i moderan način suzbijanja zaraza (dezinfekcija, dezinsekcija, deratizacija) i lečenja.
Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ JEREMIĆ, Risto, Medicinske mogućnosti u Zemunu: 1750-1900: Doprinos istoriji zdravstvene kulture Jugoslavije i Balkanskog poluostrva, Beograd: Press Madžarevićev život, 1937. Biblioteka Centralnog instituta za higijenu
- ^ Ilić, T. (1956), Zemun kroz dokumenta u doba Vojne granice 1749– 1881, Zemun: Narodni muzej: Beograd: IAB: 12.
- ^ Milanović J. i sar. Osnivanje Zemunske bolnice, Srp Arh Celok Lek. 2014 Jul-Aug;142(7-8):505-510
- ^ Jeremić R. Zdravstvene prilike u Jugoslovenskim zemljama do kraja devetnaestog veka. Zagreb: Škola narodnog zdravlja; 1935
- ^ Katić R. O prošlosti Srpske bolnice u Zemunu i razlozima austrijskihvlasti za njeno ukidanje. Acta Historica medicinae pharmaciae,veterinae. 4 (1-2): 128—32. 1964. Nedostaje ili je prazan parametar
|title=(pomoć) - ^ Jeremić R. Medicinske prilike u Zemunu 1750-1900. Beograd:Biblioteka Centralnog higijenskog zavoda; 1937
- ^ Dabižić M. Zavičajni muzej – pregled prošlosti Zemuna. Beograd:Muzej grada Beograda; 1973.
- ^ Zemun u doba Vojne granice kroz dokumenta (1749-1881).Beograd: Narodni muzej Zemun – Istorijski arhiv Beograd;1956.
- ^ Marković P. Zemun od najstariji vremena pa do danas. Zemun;1896.
- ^ Dabižić, M. (1985), Prvi hospitali i rad Gradske bolnice u Ze- munu od 1784. do 1941. godine : Spomenica 200 godina Zemunske bolnice 1784–1984. (Beograd): 15.
- ^ Jeremić R. Medicinske prilike u Zemunu 1750-1900. Beograd:Biblioteka Centralnog higijenskog zavoda; 1937.
- ^ Bazala V. Dokumenti o zdravstvu u Vojnoj krajini, naročitoo takozvanom kužnom kordonu. „Acta Historica medicinaepharmaciae”. veterinae. 1 (2): 64—82. 1961..
- ^ Dabižić M, Ostojić D, Hadžagić U, Gril D, Janjatović T, Ninković R,Jocić Z. Dvesta godina Zemunske bolnice 1748-1984. Beograd: KBC„Zemun“; 1985.
- ^ Miodrag A. Dabižić, PRILOG PROŠLOSTI GRADSKOG PARKA U ZEMUNU OD SEDAMDESETIH GODINA XIX VEKA DO 1914. GODINE, Beograd, UDK 712.253(497.11)"1871/1914"
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Marković P. (1896), Zemun od najstariji vremena pa do danas (Zemun). Čelebija E. (1957), Putopis, (Sarajevo).
- Škalamera Ž. (1967), Staro jezgro Zemuna II, ZZSKGB, (Beograd).
- Škalamera Ž. (1966), Staro jezgro Zemuna I, ZZSKGB, (Beograd).