Pređi na sadržaj

Irska

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druga značenja, pogledajte stranicu Irska (višeznačna odrednica).
Irska
Éire  (irski)
Ireland  (engleski)
Himna: Vojnička pesma
(ir. Amhrán na bhFiann)
(engl. The Soldier's Song)
Položaj Republike Irske
Glavni grad 
(i najveći)		Dablin
53° 20.65′ N 6° 16.05′ W / 53.34417° S; 6.26750° Z / 53.34417; -6.26750
Službeni jezik
Vladavina
 — PredsednikMajkl Higins
 — TišohSajmon Haris
 — Potpredsednik VladeMihal Martin
 — Glavni sudijaDonal O'Donel
Zakonodavna vlastErahtas
 — Gornji domŠenad eren
 — Donji domDojl eren
Istorija
Nezavisnostod Ujedinjenog Kraljevstva
 — Proglašenje24. april 1916.
 — Deklaracija21. januar 1919.
 — Anglo-irski sporazum6. decembar 1921.
 — Ustav iz 1922.6. decembar 1922.
 — Ustav iz 1937.29. decembar 1937.
 — Republički akt18. april 1949.
Geografija
Površina‍
 — ukupno70.273 km2 (118)
 — voda (%)2,0
Stanovništvo‍
 — 2024.Rast 5.380.300[1] (122)
 — 2022.5.149.139[2]
 — gustina76,7 st./km2
Privreda
BDP / PKM≈ 2024.
 — ukupnoRast 691,904 mlrd. $[3] (40)
 — po stanovnikuRast 127.750 $[3] (3)
IHR (2022)0,950 (7) — veoma visok
Valutaevro
 — kod valuteEUR
Ostale informacije
Vremenska zonaUTC +0 (WET)
UTC +1 (WEST)
Internet domen‍.ie[а]‍
Pozivni broj+353

Irska (ir. Éire, engl. Ireland), zvanično Republika Irska (ir. Poblacht na hÉireann, engl. Republic of Ireland), država je u zapadnoj Evropi. Nalazi se na ostrvu Irska i sastoji se iz 26 od 32 okruga. Glavni i najveći grad je Dablin, koji ima preko 1,5 miliona stanovnika. Na kopnu se graniči samo sa Severnom Irskom, koja je deo Ujedinjenog Kraljevstva. Okružena je Atlantskim okeanom, odnosno Keltskim morem na jugu, prolazom Svetog Đorđa na jugoistoku i Irskim morem na istoku.

Irska Slobodna Država je nastala sa statusom dominiona 1922. godine, nakon potpisivanja Anglo-irskog sporazuma. Godine 1937. usvojen je novi Ustav, u kome je država nazvana „Irska” i faktički je postala republika, sa izabranim predsednikom. Zvanično je proglašena republikom 1949. godine, prema Zakonu o Republici Irskoj iz 1948. Irska je postala članica Ujedinjenih nacija 1955. Pridružila se Evropskim zajednicama, prethodnici Evropske unije, 1973. Nije imala formalne odnose sa Severnom Irskom tokom većeg dela 20. veka, ali 1980-ih i tokom 1990-ih vlade Ujedinjenog Kraljevstva i Irske su radile sa severnoirskim strankama na rešavanju sukoba koji je postao poznat kao Nevolje. Od potpisivanja Sporazuma na Veliki petak 1998. godine, vlade Irske i Severne Irske su sarađivale u brojnim oblastima politike u okviru Ministarskog saveta Sever/Jug koji je stvoren Sporazumom.

Irska je razvijena zemlja sa kvalitetom života koji se svrstava među najviše na svetu. Godine 2021. Indeks humanog razvoja svrstao je Irsku na šesto mesto.[4] Takođe se visoko kotira u oblasti zdravstvene zaštite, privredne slobode i slobode štampe.[5][6] Članica je EU i jedan od osnivača Saveta Evrope i Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj. Vlada Irske sledi politiku vojne neutralnosti kroz nesvrstavanje još od pre Drugog svetskog rata, pa shodno tome nije članica NATO,[7] iako je članica Partnerstva za mir. Privreda Irske je napredna,[8] sa jednim od najvećih evropskih finansijskih centara u središtu Dablina. Spada među prvih pet najbogatijih država na svetu.[9][10][11][12]

Ime

[uredi | uredi izvor]

Država koja je 1922. godine činila 26 od 32 irska okruga je bila poznata kao Irska Slobodna Država. Ustav Irske, usvojen 1937, kaže da se za ime države podjednako koriste nazivi na irskom (ir. Éire) i engleskom jeziku (engl. Ireland). Član 2 zakona Republike Irske iz 1948. godine, kaže „ovim se izjavljuje da će opis države biti Republika Irska“. Zakon iz 1948. ne imenuje državu kao Republika Irska, jer bi to bilo u suprotnosti sa ustavom.[13]

Vlada Ujedinjenog Kraljevstva je koristila naziv na irskom jeziku bez dijakritika (ir. Eire), a od 1949. godine naziv Republika Irska,[14] sve do Belfastkog sporazuma 1998. godine od kada koristi samo naziv Irska.[15][16]

Pored navedenih naziva, u upotrebi su i nazivi „Republika“, „Južna Irska“ ili „Jug“.[17] U kontekstu koji koriste irski republikanci država se često naziva i „Slobodna Država“ i „26 okruga“.[18]

Istorija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Istorija Republike Irske

Kelti su došli do Irske oko 300. p. n. e. Kontrolisali su zemlju oko 1.000 godina i ostavili kulturu i jezik koji je preživeo do sad, posebno u Golveju, Korku, Keriju i Voterfordu. Rimljani, koji su osvojili Britaniju, nikad nisu stigli do Irske. Irska je primila hrišćanstvo između trećeg i petog veka, kao jedina zemlja koja ga je primila kao veru na miroljubiv način.

Geografija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Geografija Republike Irske
Mapa Irske

Ostrvo Irska se prostire na 84.421 km² od kojih pet šestina pripada Republici Irskoj, a ostatak čini Severnu Irsku. Na zapadu se nalazi Atlantski okean, na severoistoku Severni kanal. Na istoku se nalazi Irsko more koje se na jugozapadu spaja sa okeanom preko Kanala svetog Đorđa i Keltskog mora. Zapadna obala Irske se mahom sastoji od stena, brda i niskih planina (najviša tačka je Karuntuhil (Carrauntoohill) na 1.041 m).

Položaj

[uredi | uredi izvor]

Države sa kojima se Republika Irska graniči su: Ujedinjeno Kraljevstvo. Površina države iznosi 70.274,147397 km².

Geologija i reljef

[uredi | uredi izvor]

Vode

[uredi | uredi izvor]

Flora i fauna

[uredi | uredi izvor]

Klima

[uredi | uredi izvor]
Zapadna obala Irske

Klima Irske je atlantska, s mnogo vlage, velikom oblačnosti i malo sunčanih dana, naročito u zapadnim delovima, koji su pod neposrednim uticajem stalnih i snažnih zapadnih vetrova. Zbog toga taj deo zemlje ima veću količinu godišnjih padavina (oko 1500 mm) od istočnog (750 mm). Najviše padavina ima jugozapadni planinski deo – oko 2500 mm. Zbog stalne vlage, i zato što nema suša livade su stalno zelene, pa je po tome Irska i dobila ime zeleno ostrvo.

Lokalna umerena klima je nešto izmenjena usled Severnoatlantske struje. Leta su retko veoma vruća, ali se temperatura zimi ne spušta često ispod nule. Padavine su vrlo česte, sa čak do 275 kišnih dana godišnje u nekim delovima zemlje.

Nacionalni parkovi

[uredi | uredi izvor]

U Irskoj postoji šest nacionalnih parkova:

Ime Osnovan Veličina (km²) Slika
Nacionalni park Balikroj 1998. 117,79
Nacionalni park Buren 1998. 110
Nacionalni park Glenveh 1984. 110
Nacionalni park Kilarni 1932. 102,89
Nacionalni park Konemara 1980. 30
Nacionalni park Viklou 1991. 205

Administrativna podela

[uredi | uredi izvor]

Problem Severne Irske odnosno Šest okruga

[uredi | uredi izvor]

Severna Irska, ili Šest okruga, kako se ova teritorija zove na ostatku ostrva, budući da se sastoji od šest, od ukupno devet, okruga pokrajine Alster, nastala je nakon pregovora održanih u Londonu o Podeli Irske 1921. godine. Ova kontroverzna odluka o podeli ostrva i stvaranju južne Slobodne Države Irske i Severne Irske dovela je do Irskog građanskog rata na južnom, katoličkom delu ostrva, dok je pretežno protestantski sever bio saglasan sa novom podelom, jer je ostao u sastavu Ujedinjenog Kraljevstva. Uglavnom su katolici ostali nezadovoljni podelom ostrva, tako da se neki segmenti društva nisu odrekli političke i oružane borbe za ponovo ujedinjenje ostrva u jedinstvenu državu koja bi obuhvatala i sve severne oblasti (grofovije):

smatraju se delom Irske, mada pod britanskom okupacijom. Okruzi Kavan, Monahan i Danegal, uz već pomenute, tvore pokrajinu Alster. Uz Alster, ostale pokrajine irskog ostrva su:

Ukupno na ostrvu ima 32 okruga.

Stanovništvo

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Demografija Republike Irske

Republika Irska je država koja je pretežno naseljena Ircima. Irci najviše govore engleskim jezikom, a glavna religija je Rimokatoličanstvo.

Prema procjeni stanovništva 2010. godine, u Irskoj je živilo 4.722.028 stanovnika.[19] Podaci o procjeni:

  • Muškarci:2.358.054
  • Žene:2.363.974
  • Gustina naseljenosti:60,48 stanovnika na km²
  • Površina:70.273 km²

Prema popisu stanovništva iz 2022. godine, u Irskoj je živelo 5.149.139 stanovnika, što je porast od 8% u odnosu na 2016. Prema podacima iz 2011, Irska ima najveću stopu rađanja u Evropskoj Uniji (16 rođenih na 1.000 stanovnika). Prosečan broj rođene dece po ženi 2017. iznosio je 1,80, dok je on u 1850. godnini iznosio 4,52. Prosečan stanovnik Irske star je 37,1 godina.[20]

Prema podacima popisa iz 2022, broj neiraca iznosio je 631.785, što je 8% više u odnosu na popis 2016, kad je taj broj iznosio 535.475. Najviše imigranata bilo je iz Poljske (93.680), Ujedinjenog Kraljevstva (83.347), Indije (45.449), Rumunije (43.323), Litvanije (31.177) i Letonije (27.338).[21]

Najveći gradovi

[uredi | uredi izvor]
 

Izvor: Popis 2022.
№ Grad Provincija Populacija
Dablin
Dablin
Kork
Kork 		1. Dablin Lenster 1.263.219 Limerik
Limerik
Golvej
Golvej
2. Kork Manster 222.526
3. Limerik Manster 102.287
4. Golvej Konot 85.910
5. Voterford Manster 60.079
6. Drogeda Lenster 44.135
7. Dandalk Lenster 43.112
8. Svords Lenster 40.776
9. Navan Lenster 33.886
10. Brej Lenster 33.512

Glavni gradovi su prestonica, Dablin na istočnoj obali, Kork na južnoj, Golvej i Limerik na zapadnoj obali, i Voterford na južnoj obali (vidi Gradovi u Irskoj).

Jezici

[uredi | uredi izvor]

Irski jezik je nacionalni jezik Republike Irske i "primarni zvanični jezik". Iako dominantniji, engleski je "sekundarni zvanični jezik". Prema popisu stanovništva iz 2016, oko 40% populacije R. Irske (1,75 mil. stanovnika) izjasnilo se da znaju da pričaju irski jezik, ali samo oko 74.000 stanovnika R. Irske priča irski kod kuće, na dnevnoj bazi. Irski se danas priča uglavnom samo u ruralnim oblastima, najviše na sverozapadu zemlje.

Posle engleskog, poljski jezik se najviše govori kod kuće, na dnevnoj bazi. Takođe, deo Irskih putnika govori jezik Šelta, koji je mešavina irskog i engleskog jezika. Dijalekti škotskog jezika se govore od strane Alsteraca u Donegalu.

Religija

[uredi | uredi izvor]

Prema popisu iz 2016, 78,3% stanovništva izjašnjavalo se kao katolici, 4,2% kao protestanti, 1,3% kao pravoslavci, 1,3% kao muslimani, dok se 9,8% stanovništva izjasnilo kao ateisti.[22]

Privreda

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Privreda Republike Irske

Irska ekonomija pre 1980. godine bila je „tradicionalno“ ustrojena i ne naročito uspešna. Tada je Irska znatno zaostajala za Ujedinjenim Kraljevstvom i ostalom Zapadnom Evropom. U tadašnjoj irskoj ekonomiji poljoprivreda je imala važniju ulogu. Od 1980. godine dolazi do velikih promena.

Danas je Irska drugi svetski najveći izvoznik računarskih programa. Gotovo trećina svih personalnih računara prodatih u Evropi proizvedena je u Irskoj, i to većinom u američkim fabrikama.

Upoređujući nivo razvijenosti Irske i Ujedinjenog Kraljevstva, vidi se da je Irska, kao tradicionalno nerazvijena, uspela za 20-ak godina da dostigne Ujedinjeno Kraljevstvo. Na primer, Irska je 1977. godine imala 65% nacionalnog bruto dohotka po stanovniku Ujedinjenog Kraljevstva, a 2000. godine taj broj je iznosio čak 93%. Jedan drugi pokazatelj navodi da je kupovna moć Iraca viša nego kod Šveđana, Nemaca, Francuza, Britanaca ili Italijana.

Kultura

[uredi | uredi izvor]

Zabava

[uredi | uredi izvor]
  • Korsi (The Corrs), folk-rok muzička grupa

Sport

[uredi | uredi izvor]

Najpopularniji sport u Republici Irskoj je irski fudbal.[23] Popularni sportovi u ovoj zemlji su i harling, ragbi, kriket, golf, boks i jahanje konja. Irac Brajan O’Driskol je jedan od najboljih ragbista svih vremena.[24]

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Napomene

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Domen .eu je takođe u upotrebi, ali se deli sa ostalim državama članicama Evropske unije

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Population and Migration Estimates, April 2024”. www.cso.ie. Central Statistics Office (Ireland) - CSO. 27. 8. 2024. Pristupljeno 27. 10. 2024. 
  2. ^ „Remote work up, Catholic numbers down in Census data”. rte.ie. 30. 5. 2023. Arhivirano iz originala 30. 5. 2023. g. 
  3. ^ a b „World Economic Outlook Database, October 2024 Edition. (Ireland)”. www.imf.org. International Monetary Fund. 22. 10. 2024. Pristupljeno 27. 10. 2024. 
  4. ^ „Inequality-adjusted Human Development Index”. Pristupljeno 8. 9. 2022. 
  5. ^ „Human Development Report 2020” (PDF). HDRO (Human Development Report Office) United Nations Development Programme. str. 343. Arhivirano (PDF) iz originala 15. 12. 2020. g. Pristupljeno 29. 1. 2022. 
  6. ^ Henry, Mark (2021). In Fact An Optimist's Guide to Ireland at 100. Dublin: Gill Books. ISBN 978-0-7171-9039-3. OCLC 1276861968. Arhivirano iz originala 25. 8. 2022. g. Pristupljeno 29. 1. 2022. 
  7. ^ „NATO – Member countries”. NATO. Arhivirano iz originala 24. 9. 2011. g. Pristupljeno 29. 12. 2014. 
  8. ^ „Ireland is world's eighth-most 'inclusive' advanced economy”. The Irish Times. Pristupljeno 15. 2. 2023. 
  9. ^ „Country Comparison: GDP – per capita (PPP)”. The World Factbook. Central Intelligence Agency. Arhivirano iz originala 19. 11. 2011. g. Pristupljeno 29. 8. 2011. 
  10. ^ „'Leprechaun Economics' Earn Ireland Ridicule, $443 Million Bill”. Bloomberg L.P. 13. 7. 2016. Arhivirano iz originala 14. 7. 2016. g. Pristupljeno 1. 1. 2021. 
  11. ^ Gabriel Zucman; Thomas Torslov; Ludvig Wier (jun 2018). „The Missing Profits of Nations”. National Bureau of Economic Research, Working Papers. str. 31. Arhivirano iz originala 10. 6. 2018. g. Pristupljeno 1. 1. 2021. „Appendix Table 2: Tax Havens” 
  12. ^ „Ireland is the world's biggest corporate 'tax haven', say academics”. The Irish Times. 13. 6. 2018. Arhivirano iz originala 28. 12. 2022. g. Pristupljeno 1. 1. 2021. „New Gabriel Zucman study claims State shelters more multinational profits than the entire Caribbean” 
  13. ^ Gallagher, Michael, "The changing constitution", in Gallagher, Michael; Coakley, John, ur. (2010). Politics in the Republic of Ireland. 0415476712. ISBN 978-0-415-47671-3. Pristupljeno 12. 02. 2015. 
  14. ^ Oliver, J.D.B., What's in a Name, in Tiley, John, ur. (2004). Studies in the History of Tax Law. Hart Publishing. str. 181—3. ISBN 978-1-84113-473-4. Pristupljeno 12. 02. 2015.  Note: the author incorrectly uses "Éire", with the diacritic
  15. ^ Oliver 2004, str. 178.
  16. ^ Daly 2007, str. 80.
  17. ^ Acciano 2005, str. 616.
  18. ^ Smith 2002, str. 2.
  19. ^ Ireland Demographics Profile 2014
  20. ^ „Ireland”. The World Factbook. Pristupljeno 9. 2. 2024. 
  21. ^ „Population Usually Resident and Present in the State”. Central Statistics Office. Pristupljeno 9. 2. 2024. 
  22. ^ (PDF) https://www.rte.ie/documents/news/census-2016-summary-results-part-1-full.pdf.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  23. ^ Rugby closes on GAA as soccer still most popular sport | Irish Examiner
  24. ^ „PRELAZZI: Heroj O'Driskol”. Arhivirano iz originala 24. 03. 2014. g. Pristupljeno 10. 07. 2017. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ирска&oldid=28959120”