Istorija Barske nadbiskupije

Vukan Nemanjić, kralj Dalmacije i Duklje, za čijeg je vladanja Barska nadbiskupija bila ozvaničena od strane Rima (1199)

Istorija Barske nadbiskupije obuhvata stariju i noviju istoriju rimokatoličke Barske nadbiskupije (lat. Archidioecesis Antibarensis), čije se sjedište nalazi u gradu Baru, u današnjoj Crnoj Gori.

Od biskupije do nadbiskupije

Rimski papa Inoćentije III, za čijeg je pontifikata Rim ozvaničio Barsku nadbiskupiju (1199)

Pitanje o tačnom vremenu i načinu uzdizanja rimokatoličke biskupije u Baru na stepen nadbiskupije predmet je brojnih i dugotrajnih rasprava u domaćoj i stranoj istoriografiji. Razlike među istraživačima proističu prvenstveno iz neslaganja povodom pitanja o autentičnosti izvjesnih spornih isprava, koje su datirane (stvarno ili fiktivno) u 11. ili 12. vijek.

Nakon stručnih i temeljitih diplomatičkih analiza, većina savremenih istraživača prihvatila je stav da navodna povelja koja se pripisuje rimskom papi Aleksandru II, a koja je datirana 18. martom 1067. godine, predstavlja falsifikat iz 13. vijeka. Nasuprot tome, slična saglasnost ne postoji povodom druge sporne povelje, koja se pripisuje protivpapi Klimentu III, a koja je datirana 8. januarom 1089. godine. Iako pojedini istraživači smatraju da je riječ o autentičnom dokumentu, novije analize su pokazale da se vjerovatno radi o falsifikatu, koji je takođe mogao nastati tokom 13. vijeka, a sačuvan je u veoma poznom prepisu, koji potiče tek iz 16. vijeka.

U pomenutim falsifikatima, barskim nadbiskupima je pripisivana nadležnost nad raznim (stvarnim i fiktivnim) biskupijama, ako što su: Dukljanska, Barska, Kotorska, Ulcinjska, Svačka, Skadarska, Drivastanska, Pulatska, Srpska, Bosanska i Travunska.

Nasuprot tome, u istorijskoj stvarnosti većeg dijela 11. i 12. vijeka, Bar je još uvijek bio sjedište obične biskupije, koja je potpadala pod nadležnost nadbiskupa iz obližnjeg Dubrovnika.

Već u to vrijeme postojala su i neka sporna pitanja oko crkvene jurisdikcije. Tako se na pirimjer u pouzdanim izvorima iz 1078. godine pominje da je tadašnji rimski papa Grgur VII predlagao da barski biskup Petar dođe u Rim radi rješavanja spornih pitanja oko nadbiskupske jurisdikcije između Splita i Dubrovnika, a tim povodom je bilo razmatrano i pitanje o dodjeljivanju palijuma.

Sva ta pitanja su u istoriografiji povezivana prvenstveno sa političkim usponom države Vojislavljevića za vrijeme vladavine kraljeva Mihaila i Bodina u drugoj polovini 11. vijeka, a pretpostavke o tadašnjem zasnivanju nadbiskupije proistekle su iz ranije pomenutih falsifikata i kasnijih predstava, koje su oblikovane u poznom Ljetopisu popa Dukljanina.

U istoriografiji su povodom nastanka Barske nadbiskupije razmatrana i razna pitanja koja proističu iz odnosa lokalnih rimokatoličkih nadbiskupija i biskupija prema starijem hrišćanskom nasleđu, što se u prvom redu odnosi na pitanje o prethodnoj nadležnosti pravoslavne Dračke mitropolije nad pojedinim gradovima i oblastima u srpskom primorju tokom druge polovine 10. i prve polovine 11. vijeka.

Ozvaničenje

Za više informacija pogledajte: Barski sabor (1199)

Prvi izričiti i nesporni podaci o zvaničnom priznanju Barske nadbiskupije od strane Rima potiču sa kraja 12. vijeka, odnosno iz vremena vladavine Vukana Nemanjića, koji je kao kralj Dalmacije i Duklje vladao srpskim Primorjem. Stupivši u pregovore sa rimskim papom Inoćentijem III, kralj Vukan je 1199. godine uspio da obezbijedi zvaničnu potvrdu postojanja Barske nadbiskupije, a tim povodom je iste godine bio održan i znameniti crkveni sabor u Baru, uz učešće papskih legata. Tadašnjim ozvaničenjem Barske nadbiskupije postavljena je osnova za nastanak dugotrajnih sporova sa susjednom Dubrovačkom nadbiskupijom.

Sporovi sa Dubrovnikom i Kotorom

Upornom borbom, Barska nadbiskupija je uspjela da sačuva samostalnost i ona će u narednom periodu imati značajnu ulogu u Zeti. Spor sa Dubrovačkom nadbiskupije oko jurisdikcije okončan je tek 1252. godine u korist Barske nadbiskupije. U vrijeme Vukana Nemanjića, kralja Duklje i Dalmacije i uz njegovu podršku, održan je Prvi pokrajinski crkveni sabor, kojem su predsjedavali izaaslanici pape Inoćentija III, koji je imenovao legate za crkveni sabor koji je održan kod Bara 1199. godine. Na saboru su učestvovali sufragani barskog metropolita (biskup arbanski, skadarski, pilotski, drivaski, svački i ulcinjski).

Pod patronatom srpske kraljice Jelene, žene Uroša I, od 1288. godine u Barskoj nadbiskupiji se šire prosjački redovi: dominikanci i franjevci. Jeleni se pripisuje osnivanje i obnova franjevačkih samostana u Kotoru, Baru, Ulcinju i Skadru. Uz svoga sina Milutina, bila je dobročinitelj i benediktinskog samostana Bogorodice Ratačke kod Bara.

Tokom 13. i 14. vijeka, vođeno je nekoliko sporova između barskih nadbiskupa i kotorskih biskupa oko nadležnosti nad katoličkim žžupama u unutrašnjosti srpskih zemalja.

Pod turskom vlašću

Padom Bara pod otomansku vlast 1571. godine radikalno je promijenjena pozicija Barske nadbiskupije. Barski nadbiskup Ivan Bruno, Ulcinjanin, uzalud je nagovarao mletačku posadu da se odupre Osmanlijama ne bi li odbranili grad. Osmanlije su ga dovele u zarobljeništvo, osudili na galije i u bici kod Lepanta (7. oktobar 1571) lišili ga života. Već 1579. barska Katedrala Sv. Đorđa je bile pretvorena u džamiju. U ovom periodu su pojedini barski nadbiskupi stolovali izvan područja svoje dijeceze, upravljajući crkvom iz susjednih oblasti. Tako je 1608. godine za biskupa barskog i administrator Budvanske biskupije sa sjedištem u Budvi, bio postavljen natpop stolne crkve u Rabu, Marin Bici.

Kada je 1622. godine u Rimu osnovana Kongregacija za širenje vjere (lat. Congregatio de Propaganda Fide) u njenu nadležnost je potpala i Barska nadbiskupija. Za vrijeme turske vladavine, Kongregacija je pomagala nadbiskupiju i materijalno i personalno. Katoličko stanovništvo u Barskoj nadbiskupiji je posebno bilo izloženo represalijama poslije 1649. godine kada su Mlečani pokušali da zauzmu Bar. Na njihovoj strani se bio angažovao i barski nadbiskup Josip Bonaldi, i Osmanlije su iz osvete mnoge katolike pobili, mnogi su tada pobjegli a jedan dio je primio islam. U samom gradu Baru od tada više neće biti jedne rimokatoličke porodice.

Dragocjene podatke o nadbiskupiji iz ovog vremena ostavio je i barski nadbiskup Andrija Zmajević iz Perasta (1671—1694), koji je 1672. obavio vizitaciju nadbiskupije, kao i nadbiskup Vicko Zmajević (1701—1712) tokom vizitacije (1703). Nešto kasnije zabilježena su i masovnija iseljavanja katolika iz Barske nadbiskupije. Tako je 1726. godine prva veća grupa rimokatoličkih porodica iseljena u okolinu Zadra, a u naselje Borgo Erizzo (Arbanasi), gdje se nalazio bivši barski nadbiskup, a tadašnji zadarski, Vicko Zmajević. Tek negdje od polovine 18. vijeka (od 1744) barski nadbiskupi se počinju nastanjivati unutar teritorije svoje nadbiskupije, prvo u Šestanima, Liverima, a od sredine 19. vijeka i u Baru.

Novije doba

Ugovorom u Kampoformiju (1797), a potom u Beču (1815), Austrija dobija pravo protektorata i nad katolicima Barske nadbiskupije. Posljednji nadbiskup osmanskog perioda, Nijemac Karlo Poten (administrator 1844—1855, potom nadbiskup 1855—1886) je marta 1867. godine prenio nadbiskupsku stolicu u Skadar, spojivši na taj način barsku i skadarsku crkvenu instituciju. Nadbiskup Poten je prešao u Skadar, a u Baru će postaviti pomoćnog biskupa. Učestvujući na Prvom vatikanskom koncilu (1869), nadbiskup Poten je zahtijevao da dobije svoje mjesto među primasima na osnovnu toga što nosi naslov Primas Serviae. Po ovlašćenju pape Pija IX, nadbiskup Poten je predsjedavao pokrajinskim crkvenim saborom u Skadru 1871. godine.

Prije toga, 1857. godine u Baru je završena izgradnja nove katedrale posvećene Bezgrešnom začeću Bogorodice Marije. Kada je u januaru 1878. godine, oslobođen Bar od Osmanlija, zapovjednik otomanske vojske predao je ključeve grada Bara u zgradi Barske nadbiskupije. Odlukama Berlinskog kongresa i međunarodnim priznanjem Crne Gore, Barska nadbiskupija i formalnopravno postaje njen integralni dio.

Knjaz Nikola, svjestan istorijskog značaja ove vjerske institucije, nastojao je da povrati duhovno središte katolika na način što bi eliminisao uticaj stranih država, prije svega Austrije. U tom smislu, tražio je posredovanje đakovačkog biskupa J. J. Štrosmajera kod Vatikana, radi obnove Barske nadbiskupije. Godine 1886. potpisan je konkordat između Crne Gore i Vatikana, kojim je regulisan položaj Barske nadbiskupije i status katolika u Crnoj Gori kojih je tada bilo 5.000. Područje duhovne jurisdikcije Barske nadbiskupije konkordatom je svedeno na područje unutar granice crnogorske države, jer je već sjutradan po ratifikaciji konkordata (8. oktobar 1886), papa Lav XIII, izdao dekret o razdvajanju Barske i Skadarske nadbiskupije.

Promjene u tom smislu nastale su tek od 1913, odnosno 1923. godine kada su župe Traboin, Tuzi i Klezna (ranije pripadale Skadarskoj nadbiskupiji) dodijeljene Barskoj nadbiskupiji kao područje apostoloske administracije i 1969. godine kada su rimokatolici u plavskoj, gusinjskoj i vojnoseloj opštini (ranije pripadali Skadarskoj nadbiskupiji), bulom pape Pavla VI, pripojeni Barskoj nadbiskupiji. Odmah po potpisivanju konkordata za barskog nadbiskupa je postavljen Šimun Milinović (1886—1910), za čijeg stolovanja je Barska nadbiskupija značajno obnovljena. Papa Lav XIII je svojim kodilicom od 29. marta 1887. godine dozvolio uvođenje bogosluženja na staroslovenskom jeziku na području Barske dijeceze i za te potrebe je štampan u Vatikanu Misal glagoljicom 1892. godine. Prva svečana misa na staroslovenskom jeziku održana u Barskoj katedrali 1895. godine.

Barskom nadbiskupu su sporazumom između Crne Gore i Vatikana od 7. marta 1902. godine priznata sva prava i povlastice koji su uživali i drugi biskupi u odnosu na Zavod Sv. Jeronima u Rimu, a iste godine je barskom nadbiskupu potvrđena i titula Primas Serviae. Za vrijeme nadbiskupa Nikole Dobrečića (1912—1955), nastavljen je proces kadrovskog i materijalnog obnavljanja Barske nadbiskupije. U projektima konkordata između Kraljevine SHS i Vatikana bilo je predviđeno da se Barska nadbiskupija svede na sufragana Beogradske nadbiskupije i da se Primasija prenese u Beograd. Ova inicijativa je naišla na opšte protivljenje u Crnoj Gori. Uz finansijsku pomoć jugoslovenske vlade, 1927. godine je izgrađena zgrada nadbiskupske rezidencije u Baru, a 1935. je počelo da radi nadbiskupsko dječačko sjemenište koji će sa sirotištem i zabavištem bit crkvene ustanove koje je osnovao nadbiskup Dobrečić.

Poslije Drugog svjetskog rata u državnim bolnicama na Cetinju (1946), Baru (1947) i Podgorici (1948) počinju se zapošljavati prve redovnice, a od 1965. se osniva franjevačka misija u Crnoj Gori. Franjevcima se povjerava vođstvo u pet župa u Malesiji. Iste godine se osniva Crnogorska provincija Franjevci Bezgrešnog začeća sa sjedištem na Cetinju, naredne 1966. godine dolaze salezijanci slovenske provincije i preuzimaju župu Podgorica, dok 1987. u nadbiskupiju dolaze Družbe Isusove i njima se povjerava župa Bar. Godine 1979. održano je prvo biskupsko ređanje nakon više vjekova u Barskoj nadbiskupiji uz učešće 9 biskupa. U katastrofalnom zemljotresu iste godine, oštećeno je ili uništeno preko 50 crkvenih objekata Barske nadbiskupije.

Nadbiskupska titula

Barski nadbiskup se u izvorima iz 12. vijeka javlja sa titulom arciepiskopus sclavensis, a od 1475. godine se javlja i titula totius serviae primas. Na ekumenskom koncilu u Trientu 1551. godine, barski nadbiskup se potpisao titulom Archiepiscopus Antibarensis, regni Serviae primas, dok je barski nadbiskup, Ivan VII Bruno, Ulcinjanin potpisao dekrete Tridentinskog opšteg koncila kao nadbiskup barski i primas Srbije. Vićenco Zmajević, na narodnom saboru u Baru 1702. godine je imao titulu Diocleciensis, totius regni Serviae Primas, visitator Albanie. dok je nadbiskup Karlo Potenu izdato posebno rješenje (14. februar 1870) kojim mu je potvrđena titula i dozvoljeno da na saborima sjedi među primasima (dodijeljeno mu je drugo mjesto do primasa Germanije). Zvaničan naziv titula nadbiskupa Šimun Milinovića i Nikole Dobrečića je glasio: Archiepiscopus Antibarensis seu Dioclensis, totius regni Serviae Primas, mada su se oni potpisali i titulom arhibiskup barski i primas srpski. Do danas je Barskom nadbiskupijom upravljao 61 nadbiskup, od kojih su mnogi ostavili značajan trag u političkom, javnom, duhovnom i kulturnom životu Crne Gore.

Teritorije barske nadbiskupije

Marin Bici 1610. godine u svom putopisu Sofiju i Ćiprovce smiješta u Srbiju i u granice Barske nadbiskupije. Nadbiskup Marko III Đorga (kraj 17. vijeka) je pisao da se Barska dijeceza prostire po dužini od 57 milja imajući na istoku za granicu Skadarsku dijecezu koja počinje od sela Široke a na zapadu oblast Budvanskog vikarijata, kome je granica morski rt Zavala. Danas se teritorija Barske nadbiskupije (koja je samo naslovna nadbiskupija) ograničava na teritoriju Crne Gore bez prostora Kotorske biskupije, tj. bez Boke Kotorske, Budve i Paštrovića, i bez nekada samostana Ratac. Kotorska biskupija pada pod jurisdikciju Splitsko-makarske nadbiskupije zbog čega neki katolici Barske nadbiskupije (npr. Ivan Jovović, predsjednik ogranka Matice crnogorske za Bar) negoduju.

Vidi još

• Barska nadbiskupija
• Barski sabor (1199)
• Spisak barskih nadbiskupa
• Katolička crkva u Crnoj Gori
• Srbi katolici
• Dubrovačka nadbiskupija
• Splitska nadbiskupija
• Dračka mitropolija

Literatura

• Božić, Ivan (1982). „Potiskivanje pravoslavlja”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 278—288. 
• Dragojlović, Dragoljub (1989). „Crkvene prilike u Dalmaciji od razaranja Salone do obnove Splitske nadbiskupije”. Balcanica. 20: 211—226. 
• Dragojlović, Dragoljub (1990). „Dyrrachium et les Évéchés de Doclea jusqu'a la fondation de l'Archevéche de Bar”. Balcanica. 21: 201—209. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut; Službeni glasnik. 
• Živković, Tibor; Kunčer, Dragana (2008). „Roger - the forgotten Archbishop of Bar” (PDF). Istorijski časopis. 56: 191—209. 
• Jevtić, Atanasije (1991). „O unijaćenju na teritoriji Srpske pravoslavne crkve” (PDF). Teološki pogledi. 24 (1-4): 131—146. Arhivirano iz originala (PDF) 01. 10. 2020. g. Pristupljeno 29. 01. 2019. 
• Kalić, Jovanka (1979). „Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopije 1219. godine”. Sava Nemanjić-sveti Sava: Istorija i predanje. Beograd: SANU. str. 27—53. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Marković, Ivan (1902). Dukljansko-barska metropolija. Zagreb: Antun Scholz. 
• Mitrović, Katarina (2011). „Sukob barskog arhiepiskopa i kotorskog episkopa oko jurisdikcije nad katoličkim parohijama u srednjovekovnoj Srbiji”. Spomenica akademika Sime Ćirkovića. Beograd: Istorijski institut. str. 289—305. 
• Mitrović, Katarina (2014). „Kult svetog arhanđela Mihaila među benediktincima na području Barske mitropolije i Kotorske episkopije: Odraz društvenih i kulturnih prilika (9-13. vek)” (PDF). Kultura: Časopis za teoriju i sociologiju kulture i kulturnu politiku. 143: 219—229. 
• Mitrović, Katarina (2015). Benediktinci na području Barske nadbiskupije i Kotorske biskupije (9. stoljeće-1571). Cetinje: Ministarstvo kulture Crne Gore. 
• Mitrović, Katarina (2017). „Kraljevstvo od iskona: Barska (arhi)episkopija i Duklja”. Srpska kraljevstva u srednjem veku. Kraljevo: Grad Kraljevo. str. 47—83. 
• Mitrović, Katarina (2019). „Barska (arhi)episkopija u državi Bodinovih naslednika”. Crkvene studije. 16 (2): 477—499. 
• Mitrović, Katarina (2019). „Pomeni benediktinskih opatija na području Barske arhiepiskopije u Lateranskim registrima pape Inoćentija VII (1404-1406)”. Beogradski istorijski glasnik. 10: 59—76. 
• Mitrović, Katarina (2021). „Barska arhiepiskopija u Lateranskim registrima pape Inoćentija VII (1404-1406)”. Između Podunavlja i Sredozemlja. Niš: Centar za crkvene studije. str. 241—262. 
• Preradović, Dubravka (2016). „Najraniji pomeni Ulcinjske i Barske episkopije: Filološko-arheološka beleška”. Crkvene studije. 13: 23—35. 
• Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga. 
• Rastoder, Jasmina (1993). „Arhivski fond Barske nadbiskupije i Primasije srpske”. Izvori i istoriografija o Crnoj Gori. Podgorica: CANU. str. 113—119. 
• Stanković, Vladan D. (2014). „Od Duklje do Bara: Stvaranje Barske arhiepiskopije”. Crkvene studije. 11: 275—283. 
• Stanković, Vladan D. (2015). „Položaj Budvanske episkopije u srednjem veku i budvanski episkopi u XV veku”. Crkvene studije. 12: 331—345. 
• Stanković, Vladan D. (2016). „Položaj Dukljanske episkopije u ranom srednjem veku”. Crkvene studije. 13: 15—22. 
• Stanojević, Stanoje (1912). Borba za samostalnost Katoličke crkve u Nemanjićskoj državi. Beograd: Srpska kraljevska akademija. 
• Faber, Moric (1906). „Pravo barskih nadbiskupa na naslov primas Srbije”. Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini. 17: 445—478. 
• Ćirković, Sima (2000). „Archiepiscopus Craynensis”. Istorijski zapisi. 73 (1-2): 47—54. 

Spoljašnje veze

• Barinfo: Barska nadbiskupija