Istorija džeza u Srbiji

Džez je nastao u Americi krajem XIX i početkom XX veka kao spoj evropske klasične muzike i afričkih narodnih pesama. Važan centar u procesu stvaranja džeza bio je Nju Orleans, sa diksilendom kao osnovnim pravcem. Prva ploča džez muzike snimljena je 1917. godine.

1920-te godine[uredi | uredi izvor]

Džez je u Srbiju stigao praktično istovremeno kada i u više drugih zemalja kontinentalne Evrope – početkom 1920-ih godina. Prvi pomen je sa početka 1922, kada Politika navodi da u noćnom Beogradu „danas grmi džaz band“. 1922. i 1923. najavljena su dva nastupa crnačkih džez sastava, ali nemamo potvrdu da su i održani.

Ubrzo počinju redovniji džez nastupi u Beogradu. Prvi registrovani je bio dine dansan (večera sa plesom) u hotelu Palas 22. novembra 1923. Odziv publike bio je odličan: „Svi stolovi i u kafeu i u restoranu bili su zauzeti do poslednje stolice“. Nasred kafea pripremljen je podijum za igru: „Parket, na kome su se ogledala gospoda u crnom i dame u sjajnim bojama večernjih toaleta, mamio je na šimi i fokstrot. Džaz-band je i za vreme dine-a uvodio u fokstrotsko raspoloženje igrače i igračice... a kada je i kafa popijena, zaigrali su parovi šimi po parketu hotela“.

Potom nalazimo svirku za srpsku novu 1924. godinu u elitnom Sitiju, na kojoj se igrao šimi, jedna okretna džez igra; kako reče izveštač, „šampanj se točio u blistavom restoranu i šimi je besneo“. Na balu Kola srpskih jahača se 1924. plesalo na muziku džez orkestra, a prisustvovali su kralj Aleksandar i kraljica Marija.

Već sredinom 1920-ih džez je u Beogradu postao poznata i popularna vrsta muzike i sasvim uobičajena. Sviran je u vodećim lokalima (Mjuzik hol, Siti, Auto klub, Džokej klub, Kleridž, palata Luksor, hoteli Srpski kralj, Ekscelzior i Palas). Džez orkestri su obično svirali muziku za igru u tradiciji diksilenda, kao što su čarlston, šimi i fokstrot, pa i uanstep i blek botom. Stoga su često nastupali na igrankama, od proslava pojedinih udruženja, naročito omladinskih, do dočeka Nove godine. Dominacija plesnog džeza tada je bila svetski trend, pošto je vreme ozbiljnijeg, koncertnog svinga tek dolazilo.

Džezu je veoma bila naklonjena mladež, posebno ona iz boljih kuća, ali ni roditelji nisu zaostajali za decom, već su rado igrali šimi, fokstrot i čarlston. Ilustrativan je opis dočeka Nove 1929. u Sitiju, u organizaciji Beogradskog tenis kluba: okupio se „mladi haj-lajf“, a u „fantastičnom dekoru“ japanske čajdžinice „osam neodoljivo zalizanih, elegantnih mladića, drhćući u ritmu, svojim instrumentima – naročito saksofon dominira – vladali su suvereno velikom salom. Ređale su se poznate, evropeizirane crnačke odsečne melodije, rafinirano monotone naizmenično sa južnjačkim vrelim, sentimentalnim tangoima“.

Važan uticaj na upoznavanje javnosti sa džezom imali su filmovi, gramofonske ploče i radio-programi – prvo strani, a potom i Radio Beograda. Ovaj potonji je na početku rada često prenosio muziku za igru iz Palasa i Auto-kluba.

Tadašnji džez orkestri svirali su po potrebi i druge vrste muzike, o čemu svedoči njihov instrumentalni sastav. Pored uobičajenih džez instrumenata, kao što su bubanj, kontrabas, truba i saksofon, pojavljivale su se violine, tambure, harmonike i drugi.

Za period do sredine 1920-ih ne znaju se imena orkestara. Nejasno je da li se radilo o nepoznatim inostranim bendovima, pa bi bilo suvišno navoditi njihova imena, ili su u pitanju bili domaći ad hoc orkestri, sastavljani za jednu priliku koji stoga nisu ni imali ime. Prva poznata imena su iz 1925: “Jazz kapela” Miše Lakatoša^[1] i džaz-band Todo. Kasnije često nastupaju Todo džaz, Laci džaz, Lanskoj, Miki džaz, Bril kvintet, Borisov septet i „džaz trio g. Stojanovića“.^[2] Kao poznatiji džez muzičari iz ovog vremena, sposobni za improvizacije, danas se pominju bubnjar Isa Alfandari i saksofonista Milan Pavlović.^[3] Njima treba dodati Luiđija Antonija Todoa, italijanskog bubnjara koji je vodio istoimeni bend i dugo svirao u Beogradu, najmanje do 1932.

Među ondašnjim orkestrima danas su najpoznatija dva. Prvi je Studentski Miki džaz, koji je, po ugledu na američke sastave, imao bubnjeve, ventil trombon, trubu, saksofon, violinu, bendžo, harmoniku i klavir. Nastao je 1927, a činili su ga Mika Albahari, Solomon Moni Amodaj, Rafael Blam, Menahem Mika Daniti, Bela Kupferberg, Štajer, kao i Ljubica Robiček (alternativa). Uglavnom su svirali fokstrot, a kasnije i sving sa skromnom improvizacijom. Drugi je akademski Džoli bojs bend, osnovan krajem 1929, koji će dostići najveću popularnost. Činili su ga Mile Marjanović, braća Čučaković, Rafael Blam, Hans Nol, Aca Fetkovski, Mirko Marković, Isa Alfandari i drugi.^[4]

Kao i drugde, i u Beogradu je reakcija konzervativnijih duhova na pojavu džeza bila negativna. Tako je Bogdan Popović, veliki autoritet i vodeći književni kritičar, 1923. izjednačio džez i fokstrot, futurizam, dadaizam i druge pokore s „vraćanjem u varvarstvo“, odnosno s „ukidanjem svega onoga što je civilizacija s mukom stvorila“. Ipak, verovao je da se radi o trenutnoj aberaciji kod jedne neuke, neuravnotežene generacije kod koje su preovladali „primitivni instinkti mase“, kao i da će civilizacija „ubrzo“ ponovo preovladati.^[5]

1930-te godine[uredi | uredi izvor]

Početak tridesetih godina karakteriše prvi pokušaj regulisanja statusa džez muzičara u Beogradu.^[6] Ansambl Džoli bojs traži od univerzitetskih vlasti verifikaciju sopstvenih „Pravila o zaštiti i dužnostima članova” ovog orkestra. Pošto se radilo uglavnom o zahtevu za oslobađanje od opštinskih poreza, u prepisku se vrlo brzo uključuju i opštinske vlasti. Posle saslušanja članova orkestra pred Rektoratom, gde su muzičari tvrdili da im je sviranje u ansamblu jedini izvor prihoda, ovaj izdaje Džoli bojsu uverenje da su redovni studenti i da mogu tražiti oslobađanje od opštinskih poreza. Međutim, oslobađanje je bilo moguće samo za svaki angažman i orkestar posebno. Tek početkom 1941. godine Kraljevina Jugoslavija donosi „uredbu o muzičkim, instrumentalnim i vokalnim izvođačima”. Ona reguliše stručni ispit, dozvolu za rad, radno vreme, pa čak i plaćeni odmor. Koliko je ova uredba primenjivana je veliko pitanje, s obzirom na predstojeći rat.

Ansambli tridesetih godina su svirali u beogradskim klubovima, barovima i u unutrašnjosti Srbije po banjama.^[7] Od klubova su bili poznati „Džokej klub” u Gračaničkoj ulici i „Auto klub” u Francuskoj 7 (kasnije poznat kao „Klub književnika”). Od barova su bili poznati „Ruski car” i bar hotela „Palas”. Džez orkestri su gostovali u Banji Koviljači, Niškoj Banji, Sokobanji, Vrnjačkoj Banji, kao i u mnogim gradovima. Išlo se i dalje: leti se gostovalo i u Dubrovniku (hoteli „Gradac” i „Imperijal”), Splitu (restorani na plaži Bačvice) i Sarajevu (bašta „Evropa” na Ilidži). 1931. Džoli bojsi gostuju u Turskoj, Bugarskoj i Rumuniji, sa koncertima u Istanbulu, Sofiji, Ruškuku i Sinaji.^[8] 1933. godine ansambl Džoli bojs gostuje u Francuskoj i Španiji, a kasnije ima i zasebnu turneju po Rumuniji i Turskoj.

Od džez ansambala tridesetih godina iz drugih gradova Srbije bili su poznati „Havaji” iz Valjeva, osnovan 1931. godine, i „Zanatlija” (1934. godina) i Orkestar šabačke trgovačke omladine (1938. godina), oba iz Šapca. A 24. marta 1929. godine počinje emitovanje Radio Beograda iz zgrade Srpske akademije nauka i umetnosti. Pored raznih izvođača različitih vrsta muzike, kao finale toga dana nastupa i Radio-džaz-orkestar (sic) sa više numera „muzike za igru”.^[9]

1940-te godine[uredi | uredi izvor]

Četrdesete godine donose nemačku okupaciju Srbije i transformaciju Radio Beograda u Vojnički radio Beograd, nem. Soldatensender Belgrad, a u srpskoj sredini skraćeno Zender Belgrad. U muzičkom programu stanice isticali su se prenosi iz nekih beogradskih dvorana, npr. sale Kolarčevog narodnog univerziteta, dvorane Inženjerskog doma, kao i sa spoljnih lokacija, npr. Letnje pozornice na Kalemegdanu.^[10] Zabavnu muziku, koja je povremeno uključivala i džez, izvodio je Orkestar za igru pod upravom Otmara Hofera (Ottmar Hoffer), Hansa Georga Šica (Hans Georg Schütz) i Fridriha Majera (Friedrich Meyer). Pored ovoga, povremeno su nastupali i Zabavni radio-orkestar pod upravom Franje Sedlačeka, Mali radio-orkestar (dirigenti Fedor/Fjodor Selinski, Jovan Srbulj i Julijus Kovalski), Duvački orkestar Radio Beograda i drugi. Kao dirigent i aranžer posebno se isticao Fridrih Majer, koji je u repertoar Orkestra za igru uveo i mnoge američke džez standarde. On je 1944. godine u Budimpešti snimio ploče sa kvintetom u kome su bili i srpski muzičari Ilija Genić i Dragoslav Petković.^[11]

S druge strane, zarobljeništvo u logorima raznih vrsta ne štedi ni džez muzičare.^[12] Sa instrumentima koje je bilo dozvoljeno uneti u logore u Nemačkoj osnivaju se orkestri sa imenima kao „Vegetarijanci”, „Boemi”, „Bodljikava žica” itd. Ti orkestri su pored ostalog svirali i džez. Među muzičarima u zarobljeništvu u Nirnbergu bili su i Rafael Blam i Đorđe Karaklajić.

Posle oslobođenja, Vojislav Simić osniva najpre jedan manji sastav za sviranje na igrankama, sa repertoarom sastavljenim uglavnom od američkih i ruskih popularnih pesama, uz obavezno Kozaračko kolo.^[13] 1946. godine odlučuje da osnuje i veliki orkestar, koji je posle potrage za muzičarima dobio ime „Dinamo”. Istaknuti član bio je Mladen Guteša, koji se bio prebacio iz orkestra Bojana Adamiča u Ljubljani. Ansambl „Dinamo” se takođe morao ograničiti na sviranje na igrankama sve dok Mladen Guteša 1948. godine nije dobio dozvolu za osnivanje novog Zabavnog orkestra Radio Beograda. Ovom orkestru se 1949. godine pridružuje Mihailo Živanović.

1950-te godine[uredi | uredi izvor]

1953. godine osniva se Udruženje džez muzičara.^[14] Ovo udruženje, koje je imalo specijalnu proceduru pristupa, organizuje školu džeza, takmičenja orkestara, koncerte, štampanje nota i drugo. Značajni publicista je Svetolik Jakovljević, koji je sarađivao u brojnim časopisima i objavio niz knjiga o džezu.