Keltska umetnost

Pregled teritorija koje su naseljavali Kelti kroz istoriju:

  6. vek p. n. e. - jezgro halštatske oblasti

  3. vek p. n. e. - najveća oblast keltske ekspanzije

  „šest keltskih naroda“ zahvaljujući kojima je keltski jezik opstao u Evropi u periodu od 16. do 19. veka

  oblasti u kojima se keltski jezici i danas nalaze u širokoj upotrebi

Keltsko oružje

Baterški štit, bronzani ceremonijalni štit ukrašen keltskim pleterom pronađen u reci Temzi u Londonu, visina 77,7 cm, oko 350. p. n. e., Britanski muzej, London.

Keltska umetnost je umetnost zapadno indogermanskog plemena Kelta koje je u 7. veku p. n. e. naselilo Bohemiju i Bajern u 6. veku p. n. e. proširilo se na Španiju i Galiju, u Halštatu i kulturi Laten da bi se potom proširili na veliki kulturni prostor Andalusije, Male Azije, Irske dok su druga keltska plemena bila u Italiji i Makedoniji, tako da su u 2. veku Kelti bili najznačajniji narod u Evropi, a naročito veliki značaj imali su u preređivanju gvožđa.

Keltsku umetnost je teško definisati, jer pokriva ogromni vremenski, geografski i kulturni raspon. Prema nekim gledištima umetnički kontinuitet u Evropi teče od bronzanog doba, dok prema drugima početak prethodi neolitskoj eri; mada arheolozi generalno koriste termin „kelstski” za označavanje kulture evropskog gvozdenog doba od oko 1000. godine p. n. e. nadalje, sve dok Rimsko carstvo nije pokorilo najveći deo Evropske teritorije. Istoričari umetnosti tipično uzimaju za početak perioda „keltske umetnosti” Latenski period (od 5. do 1. veka p. n. e.). Rana keltska umetnost je još jedan termin koji se koristi za ovaj period, koji je u Britaniji trajao do oko 150. godine. Rana srednjovekovna umetnost Britanije i Irske, koja je proizvela Kelsku knjigu i druga remek dela, i koja je ono sa čim veći deo javnosti na engleskom govornom području poistovećuje sa „keltskom umetnošću”, naziva se insularnom umetnošću u istoriji umetnosti. To je najbolje poznat deo, ali ne i celokupna keltska umetnost ranog srednjeg veka, koja isto tako obuhvata piktsku umetnost Škotske.

Pregled

Kelti su stanovnici Evrope u predrimskom periodu i zauzimali su prostore od pireneja do Rajne i Irske do Rumunije bili su varvari u pravom smislu te reči. Oni su do 1. veka p. n. e. imali jedan stil i razvijali su svoju religiju i svoje urbano društvo. Prva saznanja o umetnosti Kelta dobili smo iz grobnica o njihovim oružjima, nakitu i oruđima (Hohdore). U 5./ 4. veku p. n. e. promenili su ornamentiku od geometrijske ka krivolinijskom obliku sa fantastičnim likovima životinja, otkrili su metalne maske i mnoge druge motive. Njihove kamene skulpture uprkos uticajima iz Grčke i Rima ostali su grubi ali su imali ekspresivni karakter.

Na Britanskim ostrvima od 7. – 9. veka se razvijala specijalna kasna umetnost Kelta- Irska umetnost sa oruđima i iluminiranim rukopisima koja se širila preko irskih monaha u kopno i inspirisala je umetnost u manastirima. Kada se rimska imperija raspala razvijala se ponovo umetnost Kelta od Irske ka Britaniji od Kornvala ka Bretanji u kojoj monasi ideale irskog manastirskog života prenose u Evropu. Krajem 7. veka p. n. e. Evropa je bila naseljena narodima koji su živeli od skuplanja plodova i od lova. U to doba osim Grčke i Rima u dubokoj srednjoj Evropi živeli su barbari koji su bili od strane vojničke mašinerije Rima potiskivani i apsorbovani. Od strane najpre Grka a zatim i Rimljana od vojskovođa, filozofa i istriičara u ovim krajevima su bili poznati narodi Kelta i imamo iz toga doba mnogo pisanih podataka o njima i njihovim načinima života i ustrojstvima.

Danski praistoričar C. J. Tomsen je praistoriju delio na kameno doba, bronzano doba i doba gvožđa i ova se podela odomaćila sve do današnjih dana. U Švajcarskoj je 1846. godine otkrivena Halštatska kultura i o njenom okviru kultura Laten kao kulture gvozdenoga doba. Halštat je imao A, B, C, i D periode i svi ovi periodi su povezeni sa Keltima. U Halštatu 6. – 7. vek p. n. e. Kelti zauzimaju srednju Evropu a u 2. veku se njihove teritorije protežu na Španiju, Britaniju, Italiju, Rumuniju, Makedoniju i sve do Male Azije. Tragovi Kelta mogu se pratiti po arheološkim materijalima koji su otkriveni u njihovim grobovima. To su nakit i keramika najčešće. Kelti su imali predstave o životu posle smrti i imali su svoje bogove. Oprema u grobovima je bila prema rangu onoga koji je tu bio sahranjen i svako je imao sve prema svojim zaslugama za potrebe života posle smrti. U Halštatskom periodu Kelti su samo retko predstavljkali figure ali su postepeno ugledajući se na novčiće iz Rima figure bile predstavljane.

Kaltska odeće i oružje bila je prema klasičnim autorime, pantalone, tunika i mantil, često karirana i moguće je da je to nastavljanje ove tradicije u Škotskoj nošnji u današnje vreme. Bile su poznate kopče kojim su se kopčali delovi odeće, remen- opasač kratki dvosekli mač, kose su češljali prema gore i nosili su brkove što nam je poznato iz bronzanih maski koje su nalažene. Jedan od čestih motiva bio je konj kod ovog naroda koji je jahao ili predstavljen u ogromnim crtežima na terenu ili u statuetama u plastikama i minijaturama. Kelti su posedovali štitove koji su bili od drveta ili kože i ojačani su bronzom a imali su i zaštitne prsluke i kacige su nosili na glavama u borbi. Njihove kuće su bile ovalnog oblika od kamena i masivne a po nekada i pravougaone od drveta a bili su utvrđene sa utvrdama koje su imali i bili okolo gradova koji su kod njih bili utvrđeni. Kelti su imali mnoga božanstva i neke životinja su bile svete. Elita Kelta bili su Druidi i oni su bili sudije pesnici, doktori monasi i drugo. Oni su poznavali mnoge korisne tehnike. Tako su poznavali tehniku izrade točkova i kola, poznavali su mnoga oruđa za rad kao ralo kojim su obrađivali zemlju i testeru, te razne vrste motika, srp i druga oruđa. Kelti su bili ratnički narod i u jednom od svojih pohoda osvojili su Rim a kasnije i Delfe (Rim 390. godine a Delfi 279. godine).

Keltski kostimi u Pševorskoj kulturi (3. vek p. n. e., latensko razdoblje), Arheološki muzej u Krakovu.

Rana keltska umetnost

Gundestrupska posuda, srebro, oko 150. p. n. e., Nacionalni muzej, Kopenhagen, Danska. Većina motiva na ovoj posudi je identificirana kao keltska mitologija, ali neki su očito tračkog porekla.

Krajem 7. veka p. n. e. središnja Evropa je bila naseljena lovcima-sakupljačima, koje su Grci a potom i rimske vojskovođe, filozofi i istoričari nazvali varvarskim Keltima. Upravo iz predrimskog doba potiče mnogo pisanih podataka o njima i njihovom ustrojstvu i načinu života. Stariji tragovi Kelta se mogu pratiti po arheološkim predmetima koji su otkriveni u njihovim grobnicama. To su najčešće nakit i keramika koji odgovaraju staležu onoga koji je tu bio sahranjen prema svojim zaslugama i u skladu s keltskim verovanjem o životu posle smrti. Glavna su joj obeležja linearna šematizacija s apstraktnom ornamentikom. Najčešći su utilitarni i obredni predmeti rađeni u bronzi, zlatu i, retko, srebru ukrašeni dragim kamenjem (obredna posuda iz Gundestrupa).

Keltski bronzani ceremonijalni disk pronađen u Over sir Oazu (Dolina Oaze, Francuska) ukrašen je keltskim pleterom iz 4. veka p. n. e., Nacionalna biblioteka u Parizu.

Ekonomska snaga keltskog područja temeljila se na sve većoj serijskoj proizvodnji. Veliki broj željeznih ingota pokazuje značenje Porajnja u primarnoj proizvodnji. Poznavali su tehniku izrade točkova i kola, te mnoga oruđa poput rala kojim su obrađivali zemlju i pile, te razne vrste motika, srpova i sl. Njihove kuće su bile ovalnog oblika od kamena i masivne, a ponekad i pravougaone od drveta, a bile su utvrđene palisadnim zidinama. Keltska odeća se prema klasičnim autorima sastojala od pantalona, tunika i mantila, često karirana (što se sačuvalo u npr. Škotskoj tradicijskoj nošnji). Bile su poznate kopče kojim su se zakopčavali delovi odeće i opasači, a kose su češljali prema gore i nosili su brkove, što je poznato po pronađenim bronzanim maskama. Od oružja, Kelti su imali štitove od drveta ili kože ojačane bronzom, kratke dvosekle mačeve, te zaštitne prsluke i šlemove. Mnogi lepi bronzani keltski štitovi bili su previše tanki da bi se koristili u bitkama i njihova namena je bila samo dekorativne prirode. Jedan takav štit pronađen je u reci Temzi u Londonu 1857. godine, štit Batersi, koji se verovatno koristio samo za vojne smotre. Laka bojna kola na dva točka (koja su se često nosila ratnike, npr. kod Som-Biona u Francuskoj) pokazuje stupanj veštine keltskih zanatlija. Te prednosti odvele su Kelte i na istok, koji je i u halštatsko doba pretežno bio pod vlašću Skita, i na jug da bi 390. p. n. e. napali Rim, a vek kasnije stigli i do Delfa (Grčka, 279. p. n. e.), pa čak i do daleke Male Azije gde su se neki i trajno naselili i postali „bezumni Galati” (po pisanju Svetog Pavla apostola o Galatima, 3,1).

U halštatskom željeznom dobu Kelti su retko stvarali figure, ali su ugledajući se na rimske novčiće počeli da stvaraju pločice koje su pored biljne ornamentike dobili i motiv glave. Kelti su prikazivali svoja mnoga božanstva i neke svete životinje. Jedan od čestih motiva bio je konj koji je predstavljen ili u ogromnim crtežima na obroncima ili kipovima i figuricama. Keltske zlatne torkve (velike krute ogrlice koje se nisu mogle skidati) su bile ključni predmet kojim su se nosioci identifikovali kao osobe visokog ranga, a mnoge od najboljih dela drevne keltske umetnosti su upravo torkve.

Latenska kamena skulptura glave iz Mšecke Žehrovice (Češka) koja nosi keltsku torkvu oko vrata.

Detalj helenističke skulpture Umirući Gal iz 3. veka p. n. e. na kojoj se vidi keltska torkva i karakteristični brkovi.

Latenska kultura (po nalazištu La Ten; od 450. p. n. e.) obiležava šire područje keltskog prodiranja i naseljavanja, uglavnom prema istoku i jugu (iako su provalili i u Britaniju i dobar deo osvojili), te su zauzimali prostore od Pireneja do Rajne i od Irske do Rumunije. To je vreme kada svi Kelti dele istu religiju i razvijaju svoje urbano društvo, te se javlja karakterističan dekorativni stil poznat kao keltska umetnost. Ona se razvila u srcu kasnijeg keltskog sveta uz Rajnu i gornju Marnu, a najistaknutiji primerci keltske umetnosti su bronzane posude i zlatne ogrlice s livenim zavojitim ukrasima koji su nađeni u kneževskim grobovima.

• 
  Poglavičin grob u Hohdorfa, Nemačka, oko 530. p. n. e.
• 
  Zlatne pločice na obući iz Hohdorfa
• 
  Čovek iz Glauberga, Nemačka, peščenjak visine 1,5 m, 500. p. n. e.
• 
  Zlatna ogrlica iz grobnice u Viksu, Francuska, oko 480. p. n. e.
• 
  Keltska posuda ukrašena mediteranskim biljnim motivima od zlata, Nemačka, oko 420. p. n. e.

Kasnija keltska umetnost

Posuda, brodić i deo torkve, koji su poznati kao Zlato iz Brojtera (Severna Irska), 1. vek p. n. e., Nacionalni muzej Irske, Dablin.

Kelti su na prelazu iz 5. u 4. veka p. n. e. promenili svoju ornamentiku od geometrijske ka krivolinijskoj s fantastičnim likovima životinja, a počeli su da stvaraju i metalne maske. U mlađoj latenskoj kulturi pojavila se skulpturalna plastika (Hermes iz Rokvepertusia, 3. vek p. n. e.), a u razdoblju oko 200. p. n. e. čest su motiv ljudske glave (npr. reljef s više glava iz Provanse). Njihove kamene skulpture su, uprkos uticajima iz Grčke i Rima, ostale grube i ekspresivne.

Keltska umetnost se završava tzv. „opidskom civilizacijom” (lat. oppidum: utvrđeni gradić) iz kojih su značajni predmeti rađeni na lončarskom kolu. Neki od ovih keltskih naselja prerastaju tokom poslednja dva veka p. n. e. u trgovišta i gradove. Taj rast omogućio je Rimljanima širenje osvajajući etapno jedno lokalno središte za drugim. Inkorporacijom u Rimsku državu Kelti su brzo izgubili svoje osobenosti osim u geografski odvojenoj Irskoj, gde je keltska umetnost nadživela rimsku masovnu proizvodnju.

Samo u Bretanji, ostrvima Kornvola, Velsu i Škotskoj zadržao se jezik i elementi keltske kulture kao i sage koje su se prenosile pričama s koljena na koleno i koje su kasnije zabeležili irski monasi u 8. veku. Ponovni procvat keltska umetnost doživljava u srednjem veku na Britanskim ostrvima (7.-9. vek), u remek-delima iluminiranih rukopisa kao što su Knjiga Kelsa i Lindisfarnska evanđelja. U Lindisfarnskim evanđeljima (oko 700. godine) ima 45 različitih boja, a sve su napravljene od mlevenih minerala ili biljnih bojila. Ova insularna umetnost se širila preko irskih monaha na kopno i inspirisala je slikarstvo u manastirima kontinentalne Evrope u romanici.

Keltske torkve nestaju tokom seobe naroda, ali se tokom ranog srednjeg veka (predromanika) vraćaju u modu u obliku metalnih ogrlica i narukvica, sada uglavnom od srebra (kao kod Vikinga).

• 
  Keltski bronzani šlem pronađen u reci Temzi u Londonu, oko 150. p. n. e., Britanski muzej, London.
• 
  Rimsko-keltsko ogledalo iz Desbora, oko 50. p. n. e.
• 
  Irsko-keltski krst iz 8. veka
• 
  Arda putir, 8. vek, srebro, Nacionalni muzej Irske, Dablin.
• 
  Lindisfarnsko evanđelje, str. 27. Evanđelja po Mateju; oko 680.-720., boja na pergamentu, 34,3 x 23,5 cm, Britanska biblioteka, London]

Vidi još

• Evropska umetnost gvozdenog doba
• Rana keltska umetnost

Literatura

• Das Moderne Leksikon, Dr. Hans F. Müler, Stutgart 1979.
• Der Große Brackhaus, F.A. Brockhaus Wiusbaden 1980.
• Die Kelten und Ihre Geschichten, Barry Cunliffe, Regensburg 1992.
• Garrow, Duncan, ур. (2008). Rethinking Celtic Art. Oxbow Books. ISBN 978-1-84217-318-3. , google books
• Green, Miranda, Celtic Art, Reading the Messages, The Everyman Art Library. 1996. ISBN 978-0-297-83365-9.
• Harding, Dennis William (2007). The Archaeology of Celtic Art. Roultedge. ISBN 978-0-415-35177-5. 
• Hawkes, C. F. C. (1947). „Reviewed work: Early Celtic Art, Paul Jacobsthal”. The Journal of Roman Studies. 37: 191—198. JSTOR 298471. S2CID 162583560. doi:10.2307/298471. 
• Jacobsthal, Paul (1935). „Early Celtic Art”. The Burlington Magazine for Connoisseurs. 67 (390): 113—127. JSTOR 866191. 
• Johns, Catherine (1996). The Jewellery of Roman Britain: Celtic and Classical Traditions. UCL Press. ISBN 978-1-85728-566-6. 
• Laing, Lloyd and Jenifer. Art of the Celts, Thames and Hudson. . London. 1992. ISBN 978-0-500-20256-2. 
• "NMI": Wallace, Patrick F., O'Floinn, Raghnall, ur. (2002). Treasures of the National Museum of Ireland: Irish Antiquities. Gill & Macmillan. ISBN 978-0-7171-2829-7. CS1 održavanje: Višestruka imena: spisak urednika (veza)
• Megaw, Ruth (2001). Celtic Art. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28265-6. 
• "Megaws": Megaw, Ruth and Vincent, "Celtic Art", Oxford Art Online, accessed October 7, 2010
• Raftery, Barry, "La Tène Art", in Bogucki, Peter I. and Crabtree, Pam. J.: Ancient Europe 8000 B.C.--A.D. Encyclopedia of the Barbarian world, 2004, Charles Scribner's Sons. 1000. ISBN 978-0-684-80668-6.. online text (slightly shortened)
• Sandars, Nancy K., Prehistoric Art in Europe, Penguin (Pelican, now Yale, History of Art), 1968 (nb 1st edn.)
• Boltin, Lee, ed.: Treasures of Early Irish Art, 1500 B.C. to 1500 A.D.: From the Collections of the National Museum of Ireland, Royal Irish Academy, Trinity College, Dublin, Metropolitan Museum of Art. 1977. ISBN 978-0-87099-164-6., fully available online.
• Bain, George: Celtic Art, The Methods of Construction, Lavishly Illustrated with Line Drawings and Photographs: Dover Publishing. . New York. 1973. ISBN 978-0-486-22923-2. , which is an unabridged republication of the work originally published by William MacLellan & Co., Ltd., Glasgow, 1951.

Spoljašnje veze

• The Celtic art database, hosted by the British Museum. "A comprehensive database of all Celtic art found in Britain to date. This includes excavated finds and finds recently reported to the Portable Antiquities Scheme", excel spreadsheet, last updated August 2010. For summaries, see Garrow, chapter 2.
• Celtic Art & Culture Архивирано на сајту Wayback Machine (17. јануар 2017) from the University of North Carolina at Chapel Hill.
• Insular Celtic bronze mirrors Архивирано на сајту Wayback Machine (2. новембар 2018)
• "Bearing the truth about Celtic art: Kunst der Kelten in Bern" Архивирано на сајту Wayback Machine (17. септембар 2010), Review by Vincent Megaw of 2009 exhibition, Antiquity online.