Klesar

Klesar (ili i kamenorezac) je zanatlija koji se bavi obrađivanjem kamena.

Klesar izvodi kamenorezačke i druge radove od kamena koji su u većini slučajeva od privrednog značaja. Mora da savlada obrađivanje kamene forme u većini slučajeva pravilnih kao i alate koji se upotrebljavaju u klesarstvu. Deo klesara zanatlije je savlađivanje klesarskih radova kao što su izvođenje i obražavanje kamenih prostornih formi složenijih kamenih elemenata građevinskih i arhitektonskih konstrukcija, kao što su različiti delovi i konstrukcije svodova, lukova kupola i slično.

Klesarski zanat

Klesarski zanat podrazumeva klesanje i rezanje kamena od koga se izrađuju različiti elementi koji se koriste u gradnji. Klesari izrađuju kamene ploče, kamene blokove različitih oblika i veličina, ornamente za fasade zgrada, stepenice, lukove, podupirače, rukohvate.^[1] Takođe, klesari se bave izradom figura i kipova, nadgrobnih spomenika i graviranjem likova na kamenim blokovima za izradu spomenika.^[2]

Ovaj zanat podrazumeva dosta stajanja, često u pognutom položaju, povremeno klečeći, čučeći, sedeći, podižu se i prenose teški predmeti, pa je neophodna dobra fizička izdržljivost. Takođe, da bi se ovaj posao obavljao uspešno, potrebna je i određena vrsta talenta, jer često ovaj zanat može da preraste i u umetničko oblikovanje.^[2]

Istorija klesarskog zanata

Obrada bloka krečnjaka u Starom Egiptu, kako što je prikazano u grobnici Rekhmire

Oblikovanje kamena kao vid čovekovog zanimanja javilo se još u praistoriji. Tokom istorije, klesanjem kamena izgrađeni su mnogi gradovi, razvijali su se arhitektura, građevinarstvo i vajarstvo. Od praistorije i antike, preko srednjeg veka i renesanse, pa sve do modernog doba kamen je bio jedan od medija i pokretača duhovnog i misaonog razvitka čoveka i civilizacije.^[3]^[4]^[5]

Istorija klesarskog zanata na prostorima bivše Jugoslavije

Obrada kamena, plastični oblici i ukrasi, na prostorima bivše Jugoslavije bili su razvijeni u jadranskoj zoni i krševitim predelima dinarskih planina, u kojima je kamena arhitektura bila gotovo jedini oblik gradnje. U drugim zonama obrada kamena je srazmerno manje zastupljena, nešto češće se javlja u pojedinim regionima Srbije, Makedonije i Slovenije.^[6]

Istaknuti vid narodnog umetničkog izražavanja u kamenu je plastika na nadgrobnim spomenicima je. Ima je više nego na objektima narodnog graditeljstva, gde se uglavnom nalazi kao detalj. Nadgrobni spomenici predstavljaju predmete posebne pažnje živih prema mrtvima u svim krajevima zemlje.^[6]

U Hercegovini, Bosni, Crnoj Gori, Dalmaciji i zapadnoj Srbiji, znači većem delu dinarske zone, nalaze se brojna groblja sa Stećcima. Stećci su nastajali u periodu od 13. do 16. veka i oni u ovim krajevima predstavljaju najveću sačuvanu, poznatu i proučenu zaostavštinu narodne i feudalne umetnosti razvijenog i poznog srednjeg veka. Stećke su izrađivali majstori — "kovači" i na njima urezivali i klesali primitivne i jednostavne oblike. Motivi su tordirana traka, cik-cak linije, spirale, polumesec, zvezde, ali i oružje i poljoprivredne alatke. Na njima su prikazane i ljudske figure sa uzdignutim rukama, prizori iz života, žene i muškarci, koji igraju u kolu, scene lova i slično.^[6]

Istorija klesarskog zanata u Srbiji

Ne računajući iskustva drugih epoha i naroda koji su živeli na ovim prostorima od praistorije do srednjeg veka, tradicija klesarskog zanata u Srbiji se razvijala veoma sporo i tek je u skorije vreme poprimila značajniji obim.^[3]^[7]

U srednjem veku na prostoru današnje Srbije je dominirala vizantijska kultura, koja je u arhitekturi obilno koristila kamen. Za vreme dinastije Nemanjića dominira crkveno graditeljstvo, poznato kao „Raška škola“. U tom periodu najčešće korišćen materijal bio je bigar, a tada su sagrađeni manastiri Studenica, Visoki Dečani, Sopoćani, Gračanica i drugi. U tom periodu skoro da nije bilo reljefnih ukrasa. Tokom druge polovine 14. i prve polovine 15. veka razvila se nova arhitektura, poznata kao „Moravska škola„ ili Moravski stil. Iz ovog perioda najpoznatije građevine su Crkva Lazarica, Kalenić i Manastir Ljubostinja. Ovaj stil se odlikuje kamenim fasadama sa reljefnim ukrasima na portalima, prozorima i lukovima ali izrada tih reljefa tada je poveravana stranim majstorima koji su dolazili iz Grčke i Dalmacije.^[3]

Padom Srbije pod osmanlijsku vlast zaustavljen je razvoj klesarskog zanata i do 19. veka samo je mestimično održan i negovan.^[3] Nestali su domaći feudalci, a sa njima zamire i njihova umetnost. Feudalne odlike nestaju ili se utapaju u narodno stvaralaštvo, koje postaje preovlađujuće umetničko izražavanje na većem delu Balkanskog poluostrva. To stvaralaštvo sadrži u sebi duhovno nasleđe prethodnih generacija, a istovremeno dobija i nova obeležja, preuzimanjem jednog dela umetnosti feudalne klase, primerene svojim potrebama i shvatanjima, ali i unošenjem elemenata novih istočnjačkih uticaja, koje donose Turci. Međutim, klesari ponikli među brđanima, obdareni i nadahnuti tradicijom i oslobođeni srednjovekovnih stega, postaju pravi stvaraoci jedne izuzetne narodne klesarske umetnosti.^[6]

Ponovnim uspostavljanjem srpske države u 19. veku i obnovom srpske duhovnosti dolazi i do obnove ove zanatske discipline. Vremenom, oko svih značajnijih kamenoloma iz kojih se vadio kamen dolazi i do stvaranja malih klesarskih radionica. Sve do polovine 20. veka ova disciplina je bila u razvoju ali sa pojavom mašina i mogućnosti koje su one donele, dolazi i do gašenja ovakvih radionica, tako da danas imamo samo mali broj sačuvanih mesta ovakve namene.^[3]

Detalj sa manastira Visoki Dečani
Detalji na prozorima manastira Sopoćani
Detalj fasade crkve Lazarice
Ukrasi na prozorima manastira Kalenić
Ukrasi na prozorima manastira Ljubostinja

Klesarski zanat u narodnoj umetnosti u Srbiji

U jugozapadnoj i zapadnoj Srbiji na seoskim grobljima postoji mnoštvo spomenika sa uklesanim predstavama pokojnika i drugim motivima. Za najstarije se smatraju "belezi", "mramori", "kameni" — spomenici u okolini Raške, manastira Studenice i Novog Pazara, isklesani u 16. i 17. veku. Rezani su od studeničkog belog mermera ili tvrdog krečnjaka. Gornji deo spomenika je sa isklesanom glavom ili samo osnovnim konturama ljudskog lika, koji predstavlja pokojnika. Tokom 18. i na početku 19. veka kamenorezačka veština postepeno opada. Vajanje ljudskih glava zamenjuju spomenici sa vrlo plitkim uklesanim reljefom ljudskog lika, nešto ređe cele figure sa umanjenim telom. Polovinom 19. veka likovi i figure se urezuju, kao crtež, često potpuno geometrizovano, kao ornament. Neke figure, koje su predstavljene i u narodnoj nošnji, klešu se verovatno pod uticajem narodne kamenorezačke škole, koja se razvila u susedstvu, u pobrđu doline Zapadne Morave. Pored natpisa, koji su većinom iz 19. i 20. veka, urezivani su i biljni ornamenti, kao što su loza, stilizovani cvetovi i plodovi, predstave golubova, kukavica u paru, koje su okrenute jedna prema drugoj itd.^[6]

Procvat likovnog oblikovanja nadgrobnih spomenika od peščara u dolini Zapadne Morave otpočinje u 19. veku, vremenu oslobađanja od viševekovnog turskog ropstva i obnavljanja srpske države. Krstovi i "belezi" od studeničkog mermera u obliku uspravne ploče ustupaju pred novom vrstom spomenika u obliku četvorostranog stuba. Ovi spomenici od peščara izrađivani su u okolini Arilja i drugim majdanima. Rasprostranjeni su u dolini Zapadne Morave i u Šumadiji. Majstori klesari i seljaci poručioci pripadaju istoj klasi. Oni vole ljudsku figuru u punom dostojanstvu makar i neisklesanu dovoljno spretno. Reljefi na spomenicima, kao i celi spomenici, bili su bojeni, a boja, spirana atmosferskim padavinama, u određenim prilikama bila je obnavljana.^[6]

Izvore klesanja nadgrobnih spomenika teško je bez dvoumljenja pratiti i utvrđivati kontinuitet razvoja plastike na njima. Klesarsko nasleđe klasične umetnosti i Vizantije imalo je, bez sumnje, uticaja na razvoj rezanja kamena i za nadgrobna obeležja, ali, na najstarijim spomenicima zapažaju se refleksi još starijeg likovnog shvatanja, koje je možda slovensko nasleđe, jer likovi imaju slična obeležja kao i figure slovenskih božanstava. Sa ovima se prepliću i uticaji romanike, unošeni preko majstora graditelja crkava i klesara kamene plastike. U blizini manastira Studenica nalaze se majdani belog mermera od kojeg su isklesani mnogobrojni spomenici za seoska groblja u jugozapadnoj Srbiji.^[6]

Klesarski zanat u Srbiji danas

Od kraja 20. veka u srpskim srednjim školama ponovo počinje da se izučava klesarski zanat. U okviru ovog obrazovnog profila sakupljaju se postojeće, obnavljaju „zaboravljene“ i razvijaju savremene tehnike i veštine ovog zanata. Uspostavljanje ovog obrazovnog profila predstavlja značajan korak za istoriju srpskog umetničko-zanatskog iskustva kao i za srpsku umetnost uopšte.^[3]^[8]

Klesarski, odnosno kamenorezački zanat, kao veština obrade i oblikovanja peščarnog kamena, čini deo nasleđa stanovnika mesta Bela Voda i kruševačkog kraja u centralnoj Srbiji. kao takav uvršten je u Nacionalni registar Nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.^[9]

Tehnike klesanja

U svom radu klesar najčešće koristi tehniku lomljenja, rezanja, klesanja, brušenja, poliranja. Rad najčešće počinje već u kamenolomu, gde on učestvuje u vađenju i osnovnoj obradi kamena, a dalji rad se odvija u radionici ili pogonu.^[2]

Zanatlije koje se bave obradom kamena klesanjem izrađuju tesanike od kojih zidaju u kamenu, zidove (velika je umetnost skladno i pravilno povezati tesanike u zidu da bi lepo izgledao i usaglasiti različite veličine kamenih elemenata u njemu), ili druge vrste konstrukcija od kamena ili obloge od ovih materijala — pored toga oni izvode i kamenorezačke radove ploče i kamen koji se pravi na veštačke načine (treba imati mnogo iskustva i smisla za određivanje i usaglašavanje raznih žica koje na primer nalazimo u mermeru da bi se ovaj imitirao kao veštački stvoreni kamen od strane ovih zanatlija koji se bave obradom kamena) pa se zovu i kamenoresci ili teraceri koji se bave izradom različitih podnih površina od umetnog kamena kao što je običan ili venecijanski teraco, kamena koji imitira razne vrste skupog prirodnog kamena ili i keramičkih podova i zidnih obloga od ovih materijala, reljefa, slika u kamenu ili čak i skulptura bilo od prirodnih ili umetnih materijala koje sami izrađuju tesanjem, rezanjem ili livenjem odlivaka u veštački kamen ili dekorativne elemente od gipsa ili u drugim materijalima koji ponekad mogu biti veoma komplikovani zanatski elementi sa visokim stručnim zahtevima.^{[traži se izvor]}

Vajarsko klesarstvo

Specijalnom vrstom zanatstva i umetnosti je vajarsko klesarstvo. Ovakvi klesari su nekada izvodili i vajarske radove a naročito u 19. veku su bili izvođači vajarskih dela čiji su autori bili vajari, obrazovani na akademijama, danas su ovakve zanatlije pomoćnici vajara i vajari sami izvode naročito završne radove u vajarskim delima - skulpturama.^{[traži se izvor]}

Klesari iz Srbije, kada se radi o primeni i obradi kamena, poznati su po svojim delima u crkvenoj (srednjovekovnoj i savremenoj), ali i modernoj svetovnoj arhitekturi.^[10]

Vidi još

Klesarski zanat u Beloj Vodi

Reference

^ Šarić, Josip. 2002b. Stone as material for production of chipped stone artifacts in Earlyand Middle Neolithic of Serbia. Starinar LII: 11–26
^ ^a ^b ^v „Kurs za klesara”. Zvanična prezentacija. Akademija Oxford. Pristupljeno 29. 1. 2019.
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ „Klesar IV stepen”. Zvanična prezentacija. Politehnička škola "Milutin Milanković" Kruševac. Pristupljeno 29. 1. 2019.
^ Antonović, Dragana 1998. Nastanak i razvoj industrije glačanog kamena u neolitu Srbije. Doktorska disertacija, rukopis. Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.
^ Antonović, Dragana . 2003. Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji. Posebna iz-danja 37. Arheološki institut. Beograd
^ ^a ^b ^v ^g ^d ^đ ^e Pantelić 1988
^ Antonović, Dragana 1997. Use of Light White Stone in the Central Balkans Neolithics. Starinar XLVIII: 33–39.
^ Babović, S. (27. 9. 2015). „Belovodski klesari”. Novosti. Pristupljeno 4. 2. 2019.
^ „Klesarski zanat, Bela Voda”. Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije. Ministarstvo kulture i informisanja RS i Etnografski muzej u Beogradu. Pristupljeno 4. 2. 2019.
^ „Klesarski zanat – Kuće od kamena krase sela na Majevici”. Agroportal. Agro Consulting. Arhivirano iz originala 07. 02. 2019. g. Pristupljeno 4. 2. 2019.

Literatura

Pantelić, Nikola (1988). Narodna umetnost Jugoslavije. Beograd: Jugoslovenska revija. Arhivirano iz originala 07. 02. 2019. g. Pristupljeno 5. 2. 2019. COBISS.SR 512415641

Spoljašnje veze

[1] Šarić, Josip. 2002b. Stone as material for production of chipped stone artifacts in Earlyand Middle Neolithic of Serbia. Starinar LII: 11–26

[Akademija_Oxford-2] v „Kurs za klesara”. Zvanična prezentacija. Akademija Oxford. Pristupljeno 29. 1. 2019.

[Политехничка_школа-3] v ^g ^d ^đ „Klesar IV stepen”. Zvanična prezentacija. Politehnička škola "Milutin Milanković" Kruševac. Pristupljeno 29. 1. 2019.

[4] Antonović, Dragana 1998. Nastanak i razvoj industrije glačanog kamena u neolitu Srbije. Doktorska disertacija, rukopis. Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.

[5] Antonović, Dragana . 2003. Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji. Posebna iz-danja 37. Arheološki institut. Beograd

[Pantelić-6] v ^g ^d ^đ ^e Pantelić 1988

[7] Antonović, Dragana 1997. Use of Light White Stone in the Central Balkans Neolithics. Starinar XLVIII: 33–39.

[8] Babović, S. (27. 9. 2015). „Belovodski klesari”. Novosti. Pristupljeno 4. 2. 2019.

[НКН-9] „Klesarski zanat, Bela Voda”. Nematerijalno kulturno nasleđe Srbije. Ministarstvo kulture i informisanja RS i Etnografski muzej u Beogradu. Pristupljeno 4. 2. 2019.

[10] „Klesarski zanat – Kuće od kamena krase sela na Majevici”. Agroportal. Agro Consulting. Arhivirano iz originala 07. 02. 2019. g. Pristupljeno 4. 2. 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

Normativna kontrola
Državne	Nemačka 2 Izrael Sjedinjene Države Japan Češka
Ostale	Enciklopedija Britanika NARA