Knez (Timiš)
| Knez rum. Satchinez | |
|---|---|
| Naselje | |
  Knez Lokacija u Rumuniji | |
| Koordinate: 45° 56′ 15″ N 21° 2′ 26″ E / 45.93750° S; 21.04056° I | |
| Zemlja |  Rumunija |
| Okrug | Timiš |
| Opština | Knez |
| Nadmorska visina | 93 m (305 ft) |
| Stanovništvo (2012)[1] | |
| • Ukupno | 4.586 |
| Vremenska zona | Istočnoevropsko vreme (UTC+2) |
| • Leti (DST) | Istočnoevropsko letnje vreme (UTC+3) |
| Geokod | 667900 |
Knez (rum. Satchinez) je selo i sedište istoimene opštine Knez, koja pripada okrugu Timiš u Republici Rumuniji. Naselje je značajno po prisutnoj srpskoj nacionalnoj manjini u Rumuniji.
Položaj naselja[uredi | uredi izvor]
Selo Knez (po narodu Kenez) se nalazi u istočnom, rumunskom Banatu, na 25 km severozapadno od Temišvara. Seoski atar je ravničarskog karaktera, položen u Vinganskoj ravnici.
Istorija Srba u mestu[uredi | uredi izvor]
Prema "Rumunskoj enciklopediji", naselje je prvi put pomenuto 1230. godine. U vezi sa papskim davanjima zabeležen je 1332-1337. godine, kada je tu bila katolička parohija. Od 1520. godine sreću se posednici Kaloča Benedek, pa Vaš Đerđ koji je bio skoro "knez" blizu kralja, i drugi.[2] Po srpskom predanju, u mestu je kao svom posedu imao dvorac temišvarski knez Pavle (Branković), tamiški župan u 15. veku. On je na jednom obližnjem brežuljku (kod tog sela) imao i svoj letnji dvor, građen od cigle, okružen močvarom. Tu gde je otprilike bio dvor 1845. godine su zasađeni "Kneževi vinogradi".[3] Ugarski kralj Matija mu je poverio upravu nad Banatom, i dao naslov župana tamiškog. Pavle je vodio mnogo puta borbe sa Turcima, i jednom prilikom je dospeo do Kruševca. Tada je pozvao tamošnje Srbe da pređu u Banat. Hronika kaže da je 50.000 Srba zaista prešlo iz Srbije, i naselilo se između Vršca, Temišvara i Lipova.[4] Po drugom srpskom izvoru mesto je naseljeno 1488. godine pod knezom Pavlom Brankovićem, gubernatorom temišvarskim.[5] To su zaista mogli biti i prvi Srbi ovdašnji, starosedeoci. Po njemu - "knezu" velikom ratniku, čija je jedna od "knežina" bilo to selo, je navodno mesto i dobilo ime. U obližnjem Čakovu je zaista bila njegova "stolica".
Podaci o srpskom pravoslavnom stanovništvu su iz Katastiga manastira Pećka patrijaršija iz 1666. godine. Monasi su zabeležili u mestu "Kenez" dosta priložnika (trideset imena!), pomenućemo samo neke: domaćin Mileta, Lovren, pop Jovan, knez Mrćen, Vukovoj Lužčanin, Poznen, kovač Ećim i drugi.[6] Po narodnom predanju Srbi koji su se tu naselili došli su iz Crne Gore i Hercegovine. Carski revizor Erler 1774. konstatuje da je komorsko mesto Knees u Sentandraškom okrugu, mešanog srpsko-rumunskog stanovništva.[7] Kada je 1797. godine popisan pravoslavni klir u "Kenezu" su bila četiri sveštenika. Tri paroha i đakon služili su sa oba jezika, srpskim i rumunskim. Bili su to tri Popovića: pop Jovan (rukop. 1780), pop Josif (1796) i đakon Jovan (mlađi; 1796) i pop Dimitrije Jovanović (1786).[8]
Nemci su kolonizovani u mesto 1786. godine. Rimokatoličku crkvu su sagradili 1823. godine.
Po državnom popisu pravoslavnog klira u Knezu je 1846. godine bilo 2413 stanovnika. Crkvena matične knjige rođenih su počele da se vode 1768 godine, a venčanih i umrlih 1779. godine. Mesni sveštenici su tada bili: Georgije Popović, Dimitrije Nikolić i Andreja Petrović, kapelan Jozef Kračunesku (Rumun). Parohijska filijala selo Bilet je ovde takođe pripadala.
Drugi podatak odnosi se na zvanični mitropolijski izveštaj iz 1865. godine. Po njemu u Knezu ima 2482 stanovnika i to samo Srba, što bi značilo bez Rumuna.[9] Između dva popisa 1847. i 1867. godine broj pravoslavaca u mestu blago raste: sa 2413 popeo se na 2485 žitelja. Postojale su tu dve pravoslavne parohije, druge i četvrte klase. Međutim, pozni podatak sa kraja 1891. godine je poražavajući, jer tada u mestu živi samo 183 srpske duše u 37 domova.[10] Srbi su odjednom ne zna se zašto, postala manjina i od tada srpska zajednica zamire. Žalili su se Srbi u Knezu da vlada veoma uznemirujuća atmosfera, u kojoj masovno dotadašnji "Srbi" menjaju - gube nacionalni identitet, pod pritiskom Rumuna koji su se našli u nacionalnoj "euforiji". Trideset tri potpisana Srbina iz Kneza, poslala je srpskom listu u Novi Sad, svoj javni protest, ogorčeni zbog vandalskog ponašanja Rumuna. Iako je bio dogovor od 1872. godine, da se do konačne podele ne kvari utvrđeni red u crkvi i školi, došlo je do nesporazuma. Na veliki srpski praznik Sv. Savu ujutro, ostala je crkva zaključana jer rumunski kapelan i crkvenjak nisu hteli doći, a iskupljeni Srbi vernici su dugo tužni stojali na kiši i zimi.[11] Bio je to jedan u nizu ekscesa koji će se ponavljati i kada podela crkve dođe na dnevni red.
Godine 1905. Knez je velika opština u Vinganskom srezu. Tada u mestu ima 3310 stanovnika u 647 domova. Od toga su Srbi u ogromnoj manjini, ima 189 pravoslavnih duša (ili 6,5%) sa 42 kuće. Od srpskih javnih zdanja tu su pravoslavna crkva i narodna škola. Naselje je povezano sa svetom preko PTT komunikacija.[12]
Crkva[uredi | uredi izvor]
Crkva posvećena prazniku Sv. velikomučenika Dimitrija, je pomno opisana 1759. godine.[13] Nova, današnja rumunska crkva je podignuta 1804. godine, kao visoka impozantna građevina. Ta crkva je u vreme kanonske podele sa Rumunima, pripala njima. Godine 1877. još su Srbi i Rumuni koristili zajedno istu crkvu, po utvrđenom redosledu. Na praznik Sv. Savu, posle liturgije Srbi su predvođeni parohom pop Nikolom Nikolićem prešli u zgradu "učilišta" (škole), gde je izveden svečani školski program proslave.[14] Problemi će tek uslediti, i to mešanjem sa strane. Iz pisma - apela za pomoć srpske Crkvene opštine u Knezu, može se sagledati situacija. Nekad su u mestu samo Srbi živeli, a dočekali su da postanu manjina. Usled brojčane dominacije Rumuna, mesni Srbi su bili bukvalno istisnuti iz crkve i škole. Rumuni su demonstrativno pobacali u blato ispred hrama slaveno-srbske knjige.[15] Sud je na kraju pokrenute imovinske parnice, doneo lošu po Srbe presudu: umesto crkve sa svim utvarima i škole, dobili su samo novčanu nadoknadu od 7932 f. Priznati su im još jedna parohijska sesija i 1/3 pripadajuće učiteljske zemlje, i vraćene sve one knjige. Sveštenik Nikola Nikolić je kao predsednik Crkvene opštine u Knezu, napravio plan gradnje crkvice i škole. Meštani njih 150 duša, koji imaju 23 sesije zemlje trebalo je da daju 2300 f. a ostatak od 12.000 f. tražen je preko novina od Srpstva. Samo za plac u centru sela gde će nići srpska crkva, platili su odmah 1200 f. Srbi su organizovali svoju novu crkvenu opštinu i izgradili novu crkvu 1888-1889. godine. Gradio ju je građevinski preduzimač Švaba, Johan Bon iz Temišvara. Ikonostas je rezao bildhauer Lazar Janić 1889. godine, a oslikao ikonopisac Dušan Aleksić 1889-1890. godine. Komplet od 15 celivajućih ikona na limu, obostrano je namolovao slikar i zlatar Franc Klimo iz Velikog Semikluša 1889. godine. Pred ulazom u portu nalazi se mermerni spomen-krst koji je postavio meštanin Živa Ducin. Godine 1905. u Knezu je srpska pravoslavna crkvena opština, skupština je redovna, pod predsedništvom Vase Nikolića. Parohija je najniže šeste klase, nema parohijski dom, a ni sesije popine. Srpsko parohijsko zvanje je osnovano 1889. godine, od kad se vode i matične knjige.
Kupac jedne srpske knjige bio je 1844. godine paroh kneški Andrej Petrović. Mesto je navedeno u spisku pretplatnika kao narodna varijanta "Kinez". Kupci jedne knjige bili si su 1859. godine u Knezu: dva administratora parohije Nikola Nikolić i Jovan Petrović, te kupec mesni Đorđe Ilić.[16]
Najznamenitiji sveštenik u Knezu bio je meštanin Nikola Nikolić. Bio je u selu crkveni predsednik, a takođe 1874-1888. godine i poslanik na srpskom crkveno-narodnom saboru u Karlovcima. Prenumerant srpske knjige 1857. godine je paroh Nikolić, a druge, 1867. godine Đorđe Nikolić ekonom. Bio je 1874. godine pretplatnik lista "Srpski narod" iz Novog Sada. Za njegove zasluge Patrijarh German mu je 1891. godine dao blagoslov da nadbedrenik može nositi. Njegova dva sina su pohađala Zadarsku bogosloviju, spremajući se da budu sveštenici. Dušan je umro 1888. godine kao slušatelj bogoslovije u Zadru, a Miloš je završio istu bogosloviju i umro 1905. godine, radeći od 1900. godine kao kapelan i učitelj u isto vreme. Miloša je na mestu kapelana zamenio kao administrator 1907. godine jerej Nenad Barački. Kratko je administrirao 1905. godine Hadži Arsenije Jeremić. Administrator pop Slobodan Kostić rodom iz Bačfeldvarca, tek je rukopoložen 1907. godine. Knežanin Milan Nikolić (1888-1969) sin Vladimirov, je završio preparandiju u Somboru, i posle bio sveštenik u rodnom Knezu (1914-1921) i zatim dugo u susednom mestu Ketfelju. Bio je pod velikim uticajem Miloša Nikolića, i tamo je pokrenuo vlastitu privatnu gimnaziju, u kojoj su se godinama spremali brojni mladi Srbi za studije. Autor je prvog rumunsko-srpskog rečnika.[17]
Škola[uredi | uredi izvor]
Prvi zvaničan podatak o srpsko-rumunskoj narodnoj školi je iz 1846. godine. Školu je tada pohađalo 70 učenika, kojima je predavao učitelj Nikola Vujić. Još 1869. godine Srbi u Knezu su nameravali da izgrade svoju školu, težeći da spreče porumunjenje svoje dece. Ali to će biti ostvareno oko tri decenije kasnije. Nevolja ih je poterala, jer su prvo Rumuni pre 1875. godine preoteli staru srpsku školu i mešovitu školsku zemlju i baštu. To će im tek kasnije sud oduzeti i pravično podeliti. Školska zgrada je sagrađena velikim požrtvovanjem porodice Nikolić, oca Nikole paroha i sina Miloša kapelana i učitelja, kao i meštana. Miloš Nikolić je prihvatio da besplatno uči decu, a da sva "beriva" koja mu pripadaju, idu u poseban fond za gradnju škole. Kako nije bilo dovoljno vremena, učinjen je veliki dodatni napor svih zainteresovanih i nikla je školska zgrada. Učitelj i kapelan Miloš je umro nakon toga, iscrpljen brigama i bolešću u Knezu 1906. godina sa 34 leta života. Godine 1859. u Knezu je učitelj bio jedan plemić, Svetozar plemeniti Macika, rodom iz Srpskog Semartona. On je dao 3 f. priloga za fond Školskog lista. Do 1880. godine učitelj je bio Timotije Dobrin, koji je dobio stalno mesto u Bosanskom Brodu. Dobrin se pokazao dobro zbog uspešne organizacije proslave Sv. Save u školi, zbog čega je bio i pismeno pohvaljen u javnosti. Godine 1877. još su Srbi i Rumuni koristili zajedno istu crkvu, a škole su bile odeljene. Na praznik Sv. Savu posle liturgije Srbi su predvođeni parohom pop Nikolom Nikolićem prešli u zgradu "učilišta" (škole) gde je izveden školski program proslave. Govor je održao novi mesni srpski učitelj Timotije Dobrin rodom iz Starog Futoga. Tom prilikom je pop Nikola pozvao prisutne da pomognu opremanju te srpske škole. Priloge su dali tada: pop Nika 20 f., učitelj Dobrin takođe 20 f., Mita Ducin 100 f., Vladimir Grbić 5 f. i Tima Živković 5 f. Slilo se u kasu za školske potrebe 150 f. Na raspisanom konkursu iste godine ponuđena plata u novcu je bila 120 f. uz četiri lanca zemlje i slobodan stan. Ti uslovi se godinama nisu menjali, kao što se vidi iz konkursa za upražnjena mesta i 1894. Posle razlaza sa Rumunima, knežka crkvena opština je bila u velikoj oskudici, pa je godinama, počev od 1881. godine tražila i dobijala pomoć i od eparhijskih vlasti i od pojedinaca. Tako je između 1890. i 1893. veleposednik Lazar Dunđerski iz Čeba i drugih adresa, pretplatu za "Školski list" namenio za školu u Knezu. Godine 1899. privremeni učitelj u Knezu je bio Milan Bakić, a pominje se i učiteljica J. Jovanović. Za učitelja u Knezu Miloš Nikolić (1872-1905) dolazi kao očev kapelan 1900. godine, i to će biti do smrti decembra 1905. godine. Miloš je nakon srpske velike gimnazije novosadske, završio je preparandiju u Somboru, pa bogosloviju u Zadru (ili Beogradu?). On nije uzimao za sebe učiteljsku platu, a uspeo je da podigne novu školsku zgradu. Bio je nacionalno angažovan među svojih 180 parohijana. Napisao je nekoliko kraćih sastava: "O crkvenim i manastirskim slavama", "O zlim naravima narodnim" itd.[18] Novi privremeni učitelj u Knezu, sa osnovnom platom od sada 800 kruna, te godine je postao Ivan Nešić. Nešić je rodom iz Stare Moldave, služi tri godine u mestu, kao neoženjen i privremen. Predsednik Školskog odbora je Vlada Rakić, paroh je školski upravitelj, učitelj perovođa a školski staratelj Vlada Đorđević. Od popisane školske dece od njih 60, redovnu nastavu pohađa samo 10, a u strane škole ide dvoje đaka. Srpska narodna škola je imala jedno zdanje i školski vrt.
Dimitrije Petrović iz Kneza se osposobljavao za učitelja na preparandiji u Somboru do 1887. godine. U trećoj godini školovanja 1886. u svojstvu pripravnika dobijao je crkvenu stipendiju "Platoneum"-a, u iznosu od 50 f. godišnje.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Po poslednjem popisu iz 2002. godine selo Knez imalo je 2.818 stanovnika. Poslednjih decenija broj stanovnika raste.
Selo je od davnina bilo višenarodno sa rumunskom većinom. Mesni Srbi su bili i ostali manjina u naselju, ali su ranije bili znatno brojniji. Nemačko stanovništvo zadesila je slična sudbina. Nacionalni sastav na pojedinim popisima bio je sledeći:
| Godina popisa | 1910. god. | 1992. god. | 2002. god. |
| Ukupno st. | 3.024 | 2.670 | 2.818 |
| Srbi | 210 (6,9%) | 37 (1,4%) | 27 (1,0%) |
| Rumuni | 1.671 (55,3%) | 2.245 (84,0%) | 2.395 (85,0%) |
| Nemci | 999 (33,0%) | 75 (2,8%) | 65 (2,3%) |
| Romi | - (0,0%) | 293 (11,0%) | 308 (10,9%) |
| ostali | 144 (4,8%) | 20 (0,7%) | 23 (0,8%) |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Statistical Yearbook 2011” (PDF). Comisia Centrală pentru Recensământul Populaţiei şi Locuinţelor. Pristupljeno 2015-07-05.
- ^ Barany Agoston: "Temesvarmegye emleke", Nagy Becskerek 1848. godine
- ^ "Srbski narodni list", Budim 1845. godine
- ^ "Školski list", Sombor 15. april 1869. godine
- ^ Mata Kosovac, navedeno delo
- ^ "Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu", Sremski Karlovci 1931. godine
- ^ J.J.Erler: "Banat", reprint, Pančevo 2003. godine
- ^ "Temišvarski zbornik", Novi Sad 8/2015.
- ^ "Srpski letopis", Novi Sad 1866. godine
- ^ "Srpski sion", Karlovci 1892. godine
- ^ "Glas naroda", Novi Sad 13. februar 1875. godine
- ^ Mata Kosovac: "Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine", Karlovci 1910. godine
- ^ Stevan Bugarski, Ljubomir Stepanov: "Istorijski i kulturni spomenici Srba u rumunskom Banatu", Temišvar 2008. godine
- ^ "Zastava", Novi Sad 1877. godine
- ^ "Školski list", Sombor 15. maj 1889. godine
- ^ Jovan Subotić: "Pjesne eposke", Karlovci 1859. godine
- ^ Ljubomir Stepanov: "Milan Nikolić (1888-1969)- život i delo", Temišvar 2003. godine
- ^ "Srpski son", Karlovci 1906. godine
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Srbi u Rumuniji od ranog srednjeg veka do današnjeg vremena (srpski jezik)
- Etnička slika naselja habzburškog dela Rumunije 1880-2002. Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2022) (mađarski jezik)
