Korisnik:Pavle B Janković/pesak

Uticaj turskih osvajanja na rudarstvo u drugoj polovini XV veka

Uvod

Rudarske oblasti u Srbiji bile su postepeno osvajane od strane Turaka tokom čitavog XV veka. Prvi veliki rudarski centar koji je pao pod tursku vlast bilo je Kratovo, 1395. godine. Ubrzo zatim, osvojen je i veliki rudnik gvožđa Gluhavica. Tursko prisustvo u oblasti Trepče još tada bilo je osetno kako u materijalnim stvarima i vlasništvu nad delovima postrojenja, tako i u samoj vlasti u tom delu zemlje.

Istorijat

U vreme ofanzive Murata II (1438-1439. godine) veliki broj rudnika u Srbiji došao je u neposrednu opasnost da padne pod vlast osvajača. Novo Brdo je još u to vreme predstavljalo najveći rudarski centar i kao takvo bilo od posebnog interesa za obe zaraćene strane. Godinama je dolazilo do sukoba oko ovog rudarskog centra, da bi on konačno pao pod tursku vlast 1455. godine. O značaju ovog događaja svedoče i brojni zapisi vizantijskih i turskih pisaca iz tog vremena.

O drugim rudarskim oblastima nema toliko informacija. Postoje beleške o bitkama kod Srebrenice, ali se ne zna tačna godina kada je ova oblast izgubljena. Smatra se da se to dogodilo tokom osvajanja ugraskog kralja Matija Korvina, 1476. godine.

Iz pojedinih retkih dokumenata može se zaključiti da su rudnici davani u zakup poslovnim ljudimi koji su organizovali posao. Međutim, nisu svi rudnici davali očekivane prihode, tako da je određen broj rudnika bio napušten. Tačne uzroke ovih neuspeha nije moguće odrediti iz dosta oskudnih izvora iz tog perioda. Međutim, pored samog razaranja rudnika i raseljavanja stanovništva, jedan od najbitinih faktora koji su uticali na ovu privrednu granu bila su stroga ograničenja na trgovinu rudama koja su Turci nametnuli u svim osvojenim oblastima, kao i potpuna zabrana izvoza zlata i srebra. Mnogi preduzentici i trgovci su upravo iz tih razloga i prestali sa ulaganjima u čitavu oblast rudarstva. Mada, iz očuvanih dokumenata može se videti da su u Dubrovnik u drugoj polovini XV veka stizale izvesne količine zlata i srebra, ali su one bile zanemarljivo male u odnosu na količine koje su u grad dolazile u prethodnim periodima.

Ostaci rudarskih radova i topionica na Rogozni

U drugoj polovini XV veka Osmanlije su pod svojom vlašću imale sve rudarske centre na Balkanu, ali je čitava grana ostala bitno zapostavljena. Svi prihodi koje su rudnici ostvarivali služili su neposredno za državne potrebe, kao što su bili finansiranje vojske i unajmljivanje ratnika. Neki od rudnika zapali su i pod vlast pojednih porodica ili ratnika, koji su im bili dodeljeni od sultana.

Položaj rudara

Položaj rudara u ovom periodu teško je tačno definisati. U pojedinim rudarskim oblastima, kao što su Kreševo, Fojnica, Srebrenica i Sase u Bosni, rudari su bili povlašćeni i oslobođeni brojnih turskih nameta, tako što su na godišnjem nivou plaćali jedan dukat od kuće. Ali, zato su morali da plaćaju desetinu na zemljoradničke proizvode i stoku koju su gajili.

U drugim oblastima gde nije bilo ovih povlastica, plaćanje harača i taksi bilo je neminovnom kao i desetine na na sve proizvode, uključujući i rude koje su proizveli. Iako razlika u prihodima nije bila velika, rudari su težili da budu u povlašćenom statusu.

Rudnici pod turskom vlašću

Srpske zemlje pod Turckom vlašću

Informacije o razvoju rudarstva i stanju rudnika u prvom periodu turskog carstava nalazimo u zapisima Jakopa de Promontorija de Kampisa iz 1475. godine, koji su nastali na osnovu njegovog dugotrajnog boravka u zemlji. On je izrazio posevan interes za sultanove finansije, zvog čega je morao da istraži oblast rudarstva u njegovom carstu.

Kao rudarski centri iz kojih dotiču sultanovi prihodi, navode se: Novo Brdo, Srebrenica, Kratovo, Priština, Serez, Solun i Sofija. Sultanov godišnji prihod od svih rudnika iznosio je, prema istom piscu, 120.000 dukata. Ovi spisi su od posebnog značaja i zato što omogućavaju poređenje sa nekim ranijim, ali i kasnijim periodima rudarstva na ovim prostorima. U odnosu na početak XV veka, prihodi od rudnika širom Balkana bili su značajno manji, što govori o zaostajanju i propadanju ove oblasti pod turskom vlašću, ali je u isto vreme i predstavljalo pomak u odnosu na neke ranije godine iz sredina ovog veka.

Kratak osvrt Jakopa de Promontorija na rudnike potvrđuje podatke iz nekih drugih zapisa o tome da su veliki rudnici predstavljali jedan od temelja materijalne moći Osmanskog carstva, kao i da su napori njihovih gospodara bili usmereni uglavnom ka saniranju šteta nastale tokom ratova i neposrednog osvajanja samih rudarskih oblasti tokom čitavog XV veka.

Spoljašnje veze

Zvanični sajt vlade Republike Srbije

Literatura

Ćirković S, Kovačević-Kojić D, Ćuk R, "Staro srpsko rudarstvo", Vukova zadužbina, Beograd 2002. godine.