Pređi na sadržaj

Kreoli

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kreolski gospodin iz Nju Orleansa sa izuzetnim kreolskim turbanom

Kreoli (šp. Criollos) su etnička grupa koja je nastala tokom kolonijalne ere iz rasnog mešanja uglavnom između Afrikanaca, kao i drugih ljudi rođenih u kolonijama, poput Evropljana, a ponekad i južnoazijskih i američkih indijanskih naroda; ovaj proces je poznat i kao kreolizacija.[1] Kreoli je termin koji se ranije koristio za osobe rođene u španskim kolonijama, navodno isključivo španskog porekla, iako je u praksi bilo moguće da to budu i deca mestika pod određenim uslovima. Takođe su taj naziv nosila i deca kreola. Ovo ime se ne koristi danas za evropske imigrante u Latinsku Ameriku niti za njihove potomke, osim na Južnom rogu.[2][3]

Danas je veoma teško utvrditi broj kreola na latinoameričkom kontinentu. Potomci kreolskih porodica iz kolonijalnih vremena obično pripadaju visokoj društvenoj klasi, poznaju svoje porodično stablo i ponosni su na njega iako se više ne nazivaju kreolima. U Argentini, zemlji koja je imala izuzetno veliki procenat imigracije Španaca i Italijana između 1880. i 1920, naziv kreol je sve više nestajao da bi se sveo na imenovanje ljudi iz unutrašnjosti zemlje za koje se pretpostavlja da su kreolskog porekla koje međutim, može biti i mestičko, ali u svakom slučaju, na koje imigracija od druge polovine 19. veka nije uticala.

U Venecueli ovaj termin se koristi da bi označio osobe, životinje ili stvari koje su venecuelanskog porekla. U Meksiku, termin kreol se odnosi na pripadnike bele rase, posebno ukoliko je reč o osobama španskog, baskijskog i francuskog, a u manjoj meri i italijanskog i portugalskog porekla.

Kreoli su bili ti koji su pokrenuli borbu za nezavisnost latnoameričkog kontinenta od španske kolonijalne vlasti, jer su bili nezadovoljni ograničenjima u trgovini koje im je nametala Španija, odsutnosti svojih predstavnika u lokalnim organima uprave koju su obavljali vicekraljevi i drugi državni službenici koje je postavljala španska vlada.

U širem smislu, ovaj kvalifikativni pridev se može dodati svemu što su proizveli kreoli, ili kreolska kultura, kao na primer: kreolski konj, kreolski hleb itd. kao i sinonim za „nacionalni“, kao što je slučaj sa Venecuelom, gde je kreol sinonim za venecuelanski/Venecuelanac, bez obzira na rasu. Za Francuze, termin kreol je sinonim za mestike.

Često nevoljno iseljeni iz svog prvobitnog doma, doseljenici su bili primorani da razviju i kreativno spoje poželjne elemente iz svog različitog porekla, da proizvedu nove varijante društvenih, jezičkih i kulturnih normi koje su zamenile prethodne forme.[2][3][4] Ovaj proces, poznat kao kreolizacija,[1][5] karakteriše brzi društveni tok regularizovan u kreolsku etnogenezu.

Etimologija i pregled

[uredi | uredi izvor]
Trojezični natpisi na Kafe Kreol na Zelenortskim Ostrvima.

Engleska reč creole[a] potiče od francuske reči créole, koja je zauzvrat došla od portugalskog crioulo, deminutiv od cria, što znači osoba odgajana u svojoj kući. Cria potiče od criar, što znači „podići ili odgajati“, a sama potiče od latinskog creare, što znači „napraviti, iznedriti, proizvesti, roditi“;[6] — sama je izvor engleske reči „stvoriti“.

U Luizijani, termin kreolski se koristi od 1792. da predstavlja potomke roditelja afričkog ili mešovitog nasleđa, kao i decu francuskog i španskog porekla bez mešanja rasa.[7][8][9] Njegova upotreba za opisivanje govornog jezika počela je od 1879. godine, a kao pridev od 1748. godine.[6] U nekim zemljama španskog govornog područja, reč criollo se danas koristi da opiše nešto lokalno ili vrlo tipično za određenu latinoameričku zemlju.[10]

Na Karibima, termin se široko odnosi na sve ljude, bez obzira na njihovu klasu ili poreklo — Afrikance, Istočnoazijce, Evropljane, Indijce — koji su deo kulture Kariba.[11] Na Trinidadu se termin kreolski koristi za označavanje svih Trinidađana osim onih azijskog porekla. U Surinamu, termin se odnosi samo na potomke porobljenih Afrikanaca, a u susednoj Francuskoj Gvajani termin se odnosi na svakoga, bez obzira na boju kože, koji je usvojio evropski stil života.[3][11]

U Africi, termin kreolski se odnosi na bilo koju etničku grupu formiranu tokom evropske kolonijalne ere, sa nekom mešavinom afričkog i neafričkog rasnog ili kulturnog nasleđa.[12] Kreolske zajednice nalaze se na većini afričkih ostrva i duž priobalnih regiona kontinenta gde su autohtoni Afrikanci prvi put stupili u interakciju sa Evropljanima. Kao rezultat ovih kontakata, pojavilo se pet glavnih kreolskih tipova: portugalski, afroamerički, holandski, francuski i britanski.[12]

Crioulos afričkog ili mešovitog portugalskog i afričkog porekla na kraju su doveli do nekoliko etničkih grupa u Zelenortskim Ostrvima, Gvineji Bisao, Sao Tome i Prinsipu, Angoli i Mozambiku.[13] Mauricijanski i sejšelski kreoli koji govore francuski su bilo afrički ili su etnički mešani i hristijanizovani. Na Reunionu se termin kreolski odnosi na sve ljude rođene na ostrvu,[14] dok je u južnoj Africi mešanje robova iz Istočne Afrike i Jugoistočne Azije sa holandskim naseljenicima kasnije dovelo do kreolizovanog stanovništva.[15] Fernandino kreolski narodi u Ekvatorijalnoj Gvineji su mešavina Afro-Kubanaca sa Emancipadima i oslobođenih Afrikanaca koji govore engleski,[16] dok su Ameriko-Liberanci i kreolci iz Sijera Leonea nastali mešanjem afričkih zarobljenika sa Afrokaribijcima i AfroAmerikancima.[17][18]

Sjedinjene Države

[uredi | uredi izvor]
Aleutski muškarac sa Aljaskom kreolkom na Aleutskim ostrvima.
Kreolka iz Nju Orleansa koja nosi tradicionalni tinjon

Aljaska

[uredi | uredi izvor]

Aljaški kreoli, koji se ponekad kolokvijalno nazivaju „Kriol“ na engleskom (od ruskog kreol), jedinstven su narod koji je prvi put nastao mešanjem sibero-ruskih promišlenika sa aleutskim i eskimskim ženama krajem 18. veka i zauzeo istaknuto mesto u ekonomiji Ruske Amerike i Severnopacifičkog obruča.[19][20][21][22]

Česapiške kolonije

[uredi | uredi izvor]

Atlantski kreolski jezik je termin koji je skovao istoričar Ajra Berlin da bi opisao grupu ljudi iz Angole i Centralne Afrike u 16. i 17. veku sa kulturnim ili etničkim vezama sa Afrikom, Evropom, a ponekad i sa Karibima. Neki od ovih ljudi stigli su u kolonije Česapik kao čarter generacija robova tokom evropske kolonizacije Amerike pre 1660. Neki su živeli i radili u Evropi ili na Karibima pre nego što su došli (ili bili transportovani) u Severnu Ameriku.[13] Primeri takvih ljudi su Džon Panč i Emanuel Drigus (njegovo prezime verovatno potiče od Rodrigesa). Takođe, tokom ranog naseljavanja kolonija, deca rođena od imigranata u kolonijama često su nazivana „kreolcima“. Ovo se češće nalazi u kolonijama Česapik.[23]

Luizijana

[uredi | uredi izvor]

U Sjedinjenim Državama, reči „luizijanski Kreolci“ se odnose na ljude bilo koje rase ili njihove mešavine koji potiču od kolonijalnih francuskih doseljenika iz La Luizijane i kolonijalnih španskih doseljenika iz Luizijane (Nova Španija) pre nego što je region Luizijane postao deo Sjedinjenih Država 1803. kupovinom Luizijane. Ovaj naziv i etnička grupa potiču iz slične upotrebe, počevši od Kariba u 16. veku, što je razlikovalo ljude rođene u francuskim, španskim i portugalskim kolonijama od raznih novopridošlih rođenih u njihovim domovinama koje nisu sa Kariba. Neki pisci iz drugih delova zemlje pogrešno su pretpostavili da se termin odnosi samo na ljude mešovitog rasnog porekla, ali ovo nije tradicionalna upotreba u Luizijani.[7][8][9][24]

Luizijanci koji potiču od francuskih Akadijaca iz Kanade su takođe Kreoli u strogom smislu, i postoji mnogo istorijskih primera ljudi punog evropskog porekla i sa akadskim prezimenima, kao što su uticajni Aleksandar i Alfred Mouton,[25] koji su eksplicitno opisani kao „Kreoli.“[26]

Napomene

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Webster's online etymological dictionary states the meaning of creole as a "person born in a country but of a people not indigenous to it," but also notes that the meaning varies according to local use.

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b Stewart, Charles (2016). Creolization history, ethnography, theory. Walnut Creek, CA: Left Coast Press. Walnut Creek, CA: Left Coast Press. str. 1—25. ISBN 9781598742787. 
  2. ^ a b Cohen, Robin (2007). „Creolization and Cultural Globalization: The Soft Sounds of Fugitive Power”. Globalizations. 4 (3): 369—384. S2CID 54814946. doi:10.1080/14747730701532492. 
  3. ^ a b v Eriksen, Thomas Hylland (2020). „Creolisation as a Recipe for Conviviality”. Ur.: Hemer, O., Povrzanović Frykman, M., Ristilammi, PM. Conviviality at the Crossroads. Palgrave Macmillan. str. 43—63. ISBN 978-3-030-28978-2. doi:10.1007/978-3-030-28979-9_3. 
  4. ^ Baron, Robert A., and Cara, Ana C. (2011). Creolization as Cultural Creativity. Jackson, MS: University Press of Mississippi. str. 12—23. ISBN 9781617031069. 
  5. ^ „Creolization”. www.sciencedirect.com. Arhivirano iz originala 2022-06-20. g. Pristupljeno 2022-06-23. 
  6. ^ a b „creole | Origin and meaning of creole by Online Etymology Dictionary”. www.etymonline.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 2019-05-01. g. Pristupljeno 2019-04-29. 
  7. ^ a b Dominguez, Virginia R. White by Definition: Social Classification in Creole Louisiana. New Brunswick: Rutgers University Press, 1986.
  8. ^ a b Dormon, James H. Louisiana's 'Creoles of Color': Ethnicity, Marginality, and Identity, Social Science Quarterly 73, No. 3. 615–623.
  9. ^ a b Eaton, Clement. A History of the Old South: The Emergence of a Reluctant Nation, third edition. New York: Macmillan, 1975.
  10. ^ „Criollo, criolla | Diccionario de la lengua española”. Arhivirano iz originala 2021-02-26. g. Pristupljeno 2022-06-14. 
  11. ^ a b „Creole”. www.britannica.com. Arhivirano iz originala 2022-06-27. g. Pristupljeno 2022-06-14. 
  12. ^ a b „Creoles of Africa”. www.geography.name. Arhivirano iz originala 2022-08-17. g. Pristupljeno 2022-06-14. 
  13. ^ a b Berlin, Ira (1. 4. 1996). „From Creole to African”. William and Mary Quarterly. 53 (2): 266. JSTOR 2947401. doi:10.2307/2947401. Arhivirano iz originala 31. 3. 2022. g. Pristupljeno 6. 6. 2022. 
  14. ^ Robert Chaudenson (2001). Creolization of Language and Culture. CRC press. str. 11. ISBN 978-0-203-44029-2. 
  15. ^ Markey, Thomas L. (1982). „Afrikaans: Creole or Non-Creole?”. Zeitschrift für Dialektologie und Linguistik. 49 (2): 169—207. ISSN 0044-1449. JSTOR 40501733. Arhivirano iz originala 2021-08-02. g. |archive-url= zahteva |url= (pomoć). 
  16. ^ Glimpses of Africa, West and Southwest coast. By Charles Spencer Smith; A.M.E. Sunday School Union, 1895; p. 164
  17. ^ Murray, Robert P., Whiteness in Africa: Americo-Liberians and the Transformative Geographies of Race (2013). Theses and Dissertations--History. 23. https://uknowledge.uky.edu/history_etds/23 Arhivirano 2022-06-14 na sajtu Wayback Machine
  18. ^ Walker, James W (1992). „Chapter Five: Foundation of Sierra Leone”. The Black Loyalists: The Search for a Promised Land in Nova Scotia and Sierra Leone, 1783–1870Neophodna slobodna registracija. Toronto: University of Toronto Press. str. 94–114. ISBN 978-0-8020-7402-7. , originally published by Longman & Dalhousie University Press (1976).
  19. ^ „Creoles in Alaska”. Arhivirano iz originala 2011-07-24. g. Pristupljeno 2010-07-30. 
  20. ^ „Creoles of Alaska – Kreol explores their fascinating history | International Magazine Kreol”. Arhivirano iz originala 2022-10-22. g. Pristupljeno 2022-04-12. 
  21. ^ „Alutiiq Word of the Week Archive - People - Creole”. [mrtva veza]
  22. ^ „Featured Article: Creole Policy and Practice in Russian America – Center for the Study of the Pacific Northwest”. Arhivirano iz originala 2022-04-12. g. Pristupljeno 2022-04-12. 
  23. ^ Carol Berkin (jul 1997). First Generations: Women in Colonial America. str. 9. ISBN 9780809016068. Arhivirano iz originala 2023-03-20. g. Pristupljeno 2016-10-03. 
  24. ^ Fowler, H.W. (1926). A Dictionary of Modern English Usage. Oxford University Press. 
  25. ^ Buman, Nathan. „Two histories, one future: Louisiana sugar planters, their slaves, and the Anglo-Creole schism, 1815-1865”. Arhivirano iz originala 2021-08-04. g. Pristupljeno 2019-07-23. 
  26. ^ Landry, Christophe. „Attakapas Post Spanish Militia Rolls, 1792” (PDF). Arhivirano (PDF) iz originala 2022-10-09. g. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Креоли&oldid=28477709”