Kultura Uzbekistana

Kultura Uzbekistana je kultura naroda Uzbekistana, koji živi i radi na teritoriji Uzbekistana, i ljudi uzbečkog etničkog porijekla koji žive u drugim državama.

Iako se kultura Uzbekistana sastoji uglavnom od Uzbekistana, ona takođe uključuje nekoliko etničkih grupa i kultura. Godine 1995. Uzbeci su činili oko 71,5% stanovništva Uzbekistana. Najveći dioo ostalih nacionalnosti su Rusi (8,4%), Tadžici (iako se čini da je većina, 5%, ali se smatra da je mnogo više), Kazasi (4,1%), Tatari (2,4%) i Karakalpaci (2,1%) i ostale grupe su Jermeni i Korio-Saram. Broj ne-domaćih koji žive u Uzbekistanu postepeno se smanjuje kako Rusi i druge manjinske grupe odlaze, a Uzbeci se vraćaju iz drugih dijelova bivšeg Sovjetskog Saveza.

Jezici Uzbekistana

Uzbečki je službeni jezik Uzbekistana. Drugi najčešći jezik je ruski. Karakalpački, kazahstanski, turkmenski i tadžički jezici se izučavaju u obrazovnim institucijama. Godine 1993. donijeta je odluka o prelasku sa ćirilice na latinicu.

Kulturno nasljeđe

Mjesta kulturne baštine u Uzbekistanu upisana na Uneskovu listu svjetske baštine uključuju:

• Istorijski centar Buhare (1993)
• Istorijski centar Šahrisaba (2000)
• Ičan Kala (1990)
• Samarkand – Raskršće kultura (2001)

Religija

Džamija u Buhari, Uzbekistan

U Uzbekistanu živi 88% muslimana (sunita), 9% hrišćana, a ostali su predstavnici drugih vijera. U zemlji je registrovano ukupno 16 vjerskih konfesija.

Edukacija

Uzbekistan ima visoku stopu pismenosti sa oko 98% odraslih starijih od 15 godina koji mogu da čitaju i pišu. Međutim, sa samo 76% populacije mlađe od 15 godina koja je trenutno upisana u obrazovanje, ova brojka bi mogla pasti u budućnosti. Uzbekistan je naišao na ozbiljne budžetske nedostatke u svom obrazovnom programu. Zakon o obrazovanju iz 1992. godine započeo je proces teorijske reforme, ali se fizička baza pogoršala, a revizija nastavnog plana i programa bila je spora.

Tradicija i običaji

Parandža, ogrtač koji su nosile žene do zabrane 1927. godine. Ovaj primjerak je napravljen od somota, svilenih niti i ručno rađenog veza. Izložen je u Muzeju primjenjene umjetnosti u Taškentu, Uzbekistan.

Uzbeci proslavljaju Novu godinu u proslavi zvanoj Jangi Jil. Kite novogodišnju jelku, Novu godinu proslavljaju, daruju jedni druge. Oni pevaju i slušaju tradicionalnu uzbečku muziku dok večeraju, a poslije večere stiže čovjek obučen kao Djeda Mraz i Otac Vrijeme nastavljaju slavlje. U ponoć pjevaju uzbečku himnu kako bi dočekali novu godinu i nastavili da slave.

Štaviše, najpopularniji praznik za Uzbeke je Novruz, i smatra se da je najistorijski. Raznobojne narodne nošnje i raznovrsna jela na postavljenom stolu predstavljaju glavni obrazac praznika. Međutim, glavno jelo praznika je sumalak, koji treba da se kuva cijelu noć.

Kuhinja

Glavni članak: Kuhinja Uzbekistana

Pilav, nacionalno jelo Uzbekistana

Tandir Kabob – Jagnjetina i ovčetina pripremljeno u Tandir pećnici

Uzbečka kuhinja je pod uticajem lokalne poljoprivrede, kao i u većini naroda. U Uzbekistanu postoji velika proizvodnja žitarica, tako da su hljeb i rezanci važni, a uzbečka kuhinja je okarakterisana kao „bogata rezancima“. Ovčetina je popularna sorta mesa zbog obilja ovaca u zemlji i dio je raznih uzbečkih jela. Uzbečko slavno jelo je palov (plov ili oš), glavno jelo koje se obično pravi od pirinča, komada mesa i rendane šargarepe i luka. Jutarnji pilav (Uzbečki jezik Oshi Nahor), služi se u ranim jutarnjim satima (između 6 i 9 ujutro) velikim okupljanjima gostiju, obično kao dio tekućeg svadbenog slavlja. Druga značajna nacionalna jela su: šurpa (šurva ili šorva), supa od krupnih komada masnog mesa (obično ovčetine) i povrća; norin i lagman, jela na bazi rezanaca koja se mogu poslužiti kao supa ili glavno jelo; manti, čučvara i somsa, punjeni džepovi tijesta koji se služe kao predjelo ili glavno jelo; dimlama (čorba od mesa i povrća) i razni ćevapi, koji se obično služe kao glavno jelo.

Zeleni čaj je nacionalni topli napitak koji se pije tokom dana; čajane (Uzbečki jezik chaikhanas) su od kulturnog značaja. U Taškentu se preferira uobičajeniji crni čaj, i zeleni i crni čaj se obično uzimaju bez mlijeka ili šećera. Čaj je uvek uz obrok, ali je i piće gostoprimstva, koje se svakom gostu automatski nudi zelenim ili crnim. Ajran, napitak od ohlađenog jogurta, popularan je ljeti, ali ne zamjenjuje topli čaj.

Upotreba alkohola je manje rasprostranjena nego na zapadu, ali vino je relativno popularno za muslimansku naciju jer je Uzbekistan uglavnom sekularan. Uzbekistan ima 14 vinarija, od kojih je najstarija i najpoznatija Vinarija Hovrenko u Samarkandu (procenjena 1927). Vinarija Samarkand proizvodi niz desertnih vina od lokalnih sorti grožđa: Guljakandoz, Širin, Aleatiko i Kabernet likernoe (bukvalno kaberne desertno vino na ruskom). Uzbekistanska vina su dobila međunarodne nagrade i izvoze se u Rusiju i druge zemlje Centralne Azije.

Izbor deserta u buharskoj jevrejskoj i uzbekistanskoj kuhinji je ograničen. Tipična svečana trpeza završava se voćem ili kompotom od svježeg ili suvog voća, zatim orašastim plodovima i halvom sa zelenim čajem. Buharski jevrejski specijalitet za goste šabatskog popodneva je Chai Kaymoki – mješani zeleni čaj, suprotno standardnoj uzbečkoj praksi, sa izdašnom dozom mlijeka (u razmerama 1:1) i kašikom maslaca u čajniku. Čaj se ponekad posipa seckanim bademima ili orasima prije serviranja.

Umjetnost

Muzika

Glavni članak: Muzika u Uzbekistanu

Poštanska marka SSSR. Uzbečki narodni instrumenti

Uzbečki narodni instrument — karnaj

Uzbečka narodna muzika je zasnovana na monodiji. Sastoji se od mnogo različitih žanrova. Glavne vrste narodnih pjesama su obredne (porodične obredne, kalendarske, uspavanke i dr.) i neobredne (termin, košuk, laparo, jala, ašula) pjesme.

Dostoni - epske priče - zauzimaju posebno mesto u muzici Uzbekistana. Glavni klasični fond profesionalne muzike usmene tradicije zauzimaju makom – ciklična vokalna i instrumentalna djela. Narodni muzički instrumenti Uzbekistana su gidžak, kobuz, sato, setor, dombra, dutar, tanbur, oud, dojra, čang itd.

Pod uticajem ruske muzike, evropski muzički žanrovi - simfonije, muzičke drame i opere - počeli su da prodiru u uzbečku kulturu tokom sovjetske vladavine.

Julduz Usmanova je jedna od najpoznatijih modernih pop pjevačica Uzbekistana.

Književnost

Glavni članak: Književnost u Uzbekistanu

Najpoznatiji predstavnici uzbečke književnosti su Agahi, Ališer Navoj, Babur, Lutfi, Mašrab, Mukimi, Munis Horezmi, Nodira, Fizuli, Furkat, Uvajsi i drugi. Klasični žanr uzbekistanske književnosti čine rubaija, kasida i gazal.

Usmena književnost

Uzbečka književnost se razvijala na osnovu usmenog i pisanog narodnog stvaralaštva. Usmeno poetsko stvaralaštvo Uzbeka predstavljeno je poslovicama, izrekama, bajkama i dastanom - epskim žanrom. Među poslednjima su herojski ep "Alpamiš-Batir", herojsko-romantični ep "Horogli" (ima 40 zapleta), "Kuntugmiš", "Širin i Šokar". Dastan, poput bajke, ima tradicionalni kliše zapleta. Uzbečki folklor ima bogat ep, uključuje mnoge legende i epske pjesme.

Najčešće u folkloru Uzbekistana postoje radne, ljubavne, obredne pjesme, od kojih se neke pominju već u 9. vijeku. Među njima su duge pjesme "Kushik" i svadbeni "Jar-jar". Najpoznatiji narodni pripovjedač bio je Ergaš Džumanbulbul-ogli.

Uzbečke bajke su uglavnom o životinjama i sa elementima fantazije. Važno mjesto zauzima žanr latifa, što znači anegdota. Najpoznatiji primer Latifa su vicevi o Nasradin hodža, koji je razotkrio Kanove i Begove.

Pismena književnost

Ališer Navoj. Minijatura heratske škole

Klasična književnost na perzijskom jeziku odigrala je značajnu ulogu u formiranju uzbečke pisane književnosti. Grad Samarkand je krajem 14. vijeka bio kulturni centar. Tu su živeli pjesnici i naučnici kao što su Ališer Navoj (1441-1501) i persijski pjesnik Džami (1414-1492). U 15. vijeku Lutfi je napisao pjesmu o idealnoj ljubavi "Gul i Novruz". Književnost prve polovine 19. vijeka predstavljaju pjesnici Muhamed Šarif Gulkani, Makhmur, Agahi i drugi.

Agahi je napisao čuveno djelo "Talisman ljubavnika". Pjesnici Zavki, Mukimi, Zakirjan Furkat, Dilšad, Otar-ogli, Avaz i Anbar-Atin bili su predstavnici progresivno-demokratskog pravca književnosti. Oni su postali osnivači realističkog odraza stvarnosti i uveli društvene i političke teme u uzbečku književnost.

Ustanove kulture

Uzbečka djevojka na festivalu (m. Buhara)

• Kreativno-produkcijsko udruženje "Uzbekteatr"
• Državna institucija "Uzbekkoncert"
• Generalna direkcija Međunarodnog muzičkog festivala „Šark Taronalari“
• Direkcija akademskih, narodnih i umjetničkih kolektiva
• Orkestri (simfonijski, kamerni, narodni instrumenti)
• Republikansko udruženje "Uzbekderdžsirk"
• Republički metodološko-informativni centar
• Kuća kreativne omladine
• Republički naučno-metodički centar narodnog stvaralaštva i kulturno-prosvjetnog rada
• Glavno istraživačko-proizvodno odjeljenje za zaštitu korišćenja objekata kulturnog nasljeđa
• Upravljanje umjetničkom ekspertizom
• Republički fond "Uzbekmuzej", muzeji republike

U Republici radi oko 40 pozorišta, uključujući Državno akademsko veliko pozorište Ališer Navoj, Državno akademsko rusko dramsko pozorište Uzbekistana, Ilhom teatar i konzervatorijum. Nacionalni simfonijski orkestar Uzbekistana dao je veliki doprinos umjetnosti.

Sport

Glavni članak: Sport u Uzbekistanu

Vidi još: Uzbekistan na Olimpijskim igrama, Fudbal u Uzbekistanu i Ragbi junion u Uzbekistanu

Džamolidin Abdužaparov je najpoznatiji biciklista u Uzbekistanu, koji je osvojio tri bodovna takmičenja Tur de Fransa. Abdoujaparov je takođe jedan od najbržih biciklista na svijetu.

Uzbekistan je dom bivšeg bicikliste Džamolidina Abdužaparova koji je tri puta osvajao bodove na Tur de Fransu, svaki put osvajajući željeni zeleni dres. Zeleni dres je drugi posle žute. Abdužaparov je bio specijalista za pobjeđivanje u etapama na turnejama ili jednodnevnim trkama kada bi grupa ili peloton završili zajedno. Često bi 'sprintao' u posljednjem kilometru i imao je reputaciju opasnog u ovim gomilama sprinteva jer bi se u sprintu kretao jedan do drugog. Ova reputacija mu je donela nadimak „Teror Taškenta“. Artur Tajmazov osvojio je prvu rvačku medalju za Uzbekistan na Letnjim olimpijskim igrama 2000., kao i dvije zlatne medalje na Letnjim olimpijskim igrama 2004. i Letnjim olimpijskim igrama 2008. u kategoriji do 120 kg za muškarce.

Ruslan Čagajev je profesionalni bokser koji predstavlja Uzbekistan u VBA. Osvojio je VBA titulu šampiona 2007. godine, pošto je pobijedio Rusa Nikolaja Valueva. Čagajev je dva puta branio titulu prije nego što ju je izgubio od Vladimira Klička 2009.

Uzbekistan je dom Međunarodnog udruženja kureš. Kuraš je internacionalizovan i modernizovan oblik tradicionalne uzbečke borbene vještine Kureša.

Fudbal je najpopularniji sport u Uzbekistanu. Prva fudbalska liga Uzbekistana je Uzbečka liga, u kojoj učestvuje 16 timova. Aktuelni šampion je FK Bunjodkor, a tim sa najviše šampionata je FK Pahtakor Taškent sa osam. Trenutni igrač godine (2010) je Server Đeparov. Uzbekistan redovno učestvuje u AFK Ligi šampiona i AFK kupu. Nasaf je osvojio AFC kup 2011. godine, što je prvi međunarodni klupski kup za uzbečki fudbal.

Prije sticanja nezavisnosti Uzbekistana 1991. godine, zemlja je bila dio fudbalskih, ragbi saveza, hokejaške, košarkaške i rukometne reprezentacije Sovjetskog Saveza. Nakon što se Uzbekistan odvojio od Sovjetskog Saveza, Uzbekistan je stvorio sopstveni fudbalski, ragbi savez i futsal reprezentacije.

Ostali popularni sportovi u Uzbekistanu uključuju ragbi junion, rukomet, bejzbol, hokej na ledu, košarku i futsal.

Galerija

• 
  Nacionalna gornja odjeća Uzbekistana
• 
  Buharski pilav
• 
  Posuđe u muzeju (Taškent)
• 
  Tradicionalni tekstil (Taškent)
• 
  Pobeda atletičara Džamolidina Abdužaparova
• 
  Fudbalska reprezentacija Uzbekistana (2011)

Literatura

• FEDAKAR, S. (2014). „Historical Development of Folktale Researches in Uzbekistan”. Gaziantep University Journal of Social Sciences. 13 (1): 69—90. doi:10.21547/jss.256848. 
• "XX asr uzbek folьkloršunosligi»: Antologiя. Tuzuvčilar [Editor]: O. Tulaboev va bonщ. Tashkent: «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiй našriёti, 2017. ISBN 978-9943-07-566-5 (In Uzbek)

Kolekcija narodnih priča

• "Uzbekskie narodnыe skazki" [Uzbek Folk-Tales]. Sostaviteli: M. Afzalov, H. Rasulov. Tashkent: Gosizdat UzSSR, 1951.
• M. N. Sheverdin, ur. (1960). Uzbekskie narodnыe skazki, v dvuh tomah [Uzbek Folk Tales (in two tomes)]. I. Tashkent: Gosudarstvennoe izdatelьstvo hudožestvennoй literaturы Uzbekskoй SSR. 
• "Čalpak ёk̨k̨an kun: afsonaviй эrtaklar". Ŭzbekiston LKSM Markaziĭ Komiteti "Ësh gvardii͡a" nashriëti, 1969 (in Uzbek).
• Levin, Isidor; Laude-Cirtautas, Ilse (1986). Märchen der Usbeken: Samarkand, Buchara, Taschkent [Fairy Tales from the Uzbeks: Samarkand, Bukhara, Tashkent]. Eugen Didierichs Verlag. ISBN 9783424007107. 
• Keller, Gabriele (2004). Märchen aus Samarkand: Feldforschung an der Seidenstraße in Zentralasien; aus der mündlichen Überlieferung in Usbekistan. Druck und Werbestudio. ISBN 9783000092282. 
• Saçkesen, Ahmet (2010). Özbek masallarının tip ve motif yapısı [The structure of types and motives of the Uzbek folktales] (Teza). Ege Üniversitesi; Sosyal Bilimler Enstitüsü; Türk Edebiyatı Bölümü; Türk Dünyası Araştırmaları Ana Bilim Dalı; Türk Halk Bilimi (Folklor) Bilim Dalı.  (Doctor's Thesis)
• Fedakâr, Selami (2011). Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar. Izmir: Egetan Yayınları. ISBN 978-605-61304-7-2. 

Spoljašnje veze

• Ovaj članak sadrži opšte pristupne tekstove iz Kongresne biblioteke Uzbekistana