Manastiri, crkve i crkvišta Sićevačke klisure
Manastiri, crkve i crkvišta Sićevačke klisure su deo bogate baštine Srpskog naroda i Pravoslavne crkve, koja se sudbinski vezala za duhovnu, kulturnu i prosvetnu delatnost i nacionalno biće naroda srednjeg i donjeg Ponišavlja. Ove svetinje nastajale su vekovima u od „dušmana“ prikrivanim zabitima i skrovitim predelima živopisne Sićevačka klisura, probojnica reke Nišave, neprohodnim sve do pred kraj 19. veka, i oslobođenja Srbije od viševekovnog ropstva od Osmanskog carstva. Iako „skromnih razmera i nenametljivog izgleda“,[1] one su danasa značajna materijalna i kulturna svedočanstva srednjovekovne prošlosti Niša, Nišavlja i Južne Srbije.[2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Na manastira i crkava Sićevačke klisure uticala je činjenica da je još iz doba Rimskog carstva ona predstavljala za graditelje puteva nesavladivu prepreku, pa su je svi magistralni putni pravci uključujući tu i čuveni Via Militaris zaobilazili sa njene južne strane, preko planine Kunovice.[3] Na ovoj planini 2. januara 1444. godine Srpska i Ugarska vojska predvođena Đurađ Brankovićem i Jankom Hunjadinom u svom poslednjem pokušaju da zaustavi osmanlijsku vojsku u njenom osvajačkom pohodu, uništi i u samom središtu Kunovice, zaustavi je i razbije.[4] I pored prvih uspeha Srpska i Ugarska vojska se povlače sa prostora nišavlja i njegovi stanovnici padaju pod viševekovno ropstvo Osmanlijskog carstva.
Takođe i za graditelje puteva iz vreme Osmanlijaskog carstva Sićevačka klisura je ostala nesavladiva prepreka pa je ostala po strani važnih puteva, ili Carigradskog druma, koji je preko Kunovice ošao skoro potpuno istom trasom kao Via Militaris.
Duhovni mir i bezbedan život u Sićevačkoj klisuri stvara je idealne uslove da se život u nepristupačnim predelim gudurama klisure koji se odvijao u znaku duhovnog mira oslobođenog od straha, posebno u ratnim vremenima i viševekovnom ropstvu Srbije pod Osmanlijskim carstvom.[5] Taj njen unutrašnji mir privlačio je mnoge duhovnike, sa raznih prostora Balkana. Tako je sredinom 15. veka, počelo naseljavanje Sićevačke klisure kaluđerima koji su se bežeći sa Istoka prema Zapadu, pred naletom Osmanlija, povlačili ka Zapadu. Među njima su bili monasi Grci, Bugari, ali i Srbi sa Svete gore. Sve brojniji monasi su u skrovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure gradili brojne manastire, crkve i crkvišta, želeći da dostignu „duhovne visine“ (istovremeno štiteći sopstvene živote od terora Osmanlija).
Tako je prostor Sićevačke klisure postao crkveno središte, neka vrsta male „svete gore“, u kojoj su se knjige pisale i oslikavale, crkve i manastiri obnavljali ili iz osnove gradili i živopisali.[6] Ova duhovna, stecišta kod okolnog stanovništva osmislila su mnoge legende o tajnovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure. Jedna od njih je ona o postanku Manastira Svete Bogorodice u Sićevu, na gusto pošumljenim severnim padinama Kusače.[7]
| „ | „Legenda govori da je crkva Manastira Svete Bogorodice pod najezdom Osmanlija „preletela“ sa jednog na drugo mesto“? | ” |
Na sve veći značaj Sićevačke „svete gore“ uticala je i činjenica da je u vreme vladavine Osmanlijskog carstva Niš bio administrativni i verski centar carevine, koja je ograničavala sve nemuslimanske vere, tako da se verski i kulturni život Srba i drugih hrišćana, nije mogao da odvija u samom gradu, pa je veliki broj monaha, preneo duhovni život u mir bespuća Sićevačke klisure.[9] Takođe su imućniji Srbi iz Niša i okoline vodili brigu o crkvama i manastirima i nastojali da što dalje od Osmanlija u miru i bezbedno, obavljaju pravoslavne verske obrede.
Velike zasluge za razvoj duhovnog i umetničkog života u srpskim manstirima u prvoj polovini 17. veka imao je i patrijarh Pajsije (1614-1647.) koji je radio na obnovi manjih hramova, poput ovih u Sićevačkoj klisuri.
Za sve vreme vladavine Osmanlija dizane su bune i ustanci, pa su se po bespućima Sićevačke klisure i u njenim manastirima krili i mnogi ustanici i hajduci, što je još više jačalo crkve i manastire, duž doline Nišave.[10]
Samo deset godina od oslobođenja Niša i okoline od Turaka u periodu od 1886. do 1887. godine inžinjerske jedinice srpske vojske, probile su prugu kroz Sićevačku klisuru i po prvi put uspostavile železnički saobraćaj između Niša i Sofije, što je imalo veliki značaj za sve učestalije posete vernika i turista manastirima i crkvama Sićevačke klisure. U tom periodu Manstir Sićevo bio je jedan od retkih manastira u Niškoj Eparhiji koji je bio u celosti sačuvan uprkos Osmanlijskoj okupaciji.
Monaštvo se s kraja 19. veka iz godine u godinu sve više uvećavalo, a sa novim monasima započeli su i radovi na restauraciji oštećenih i dotrajalih i izgradnja novih objekata na manastirskom zemljištu i temeljima porušenih crkava.
Manastiri crkve i crkvišta na prostoru Sićevačke klisure[uredi | uredi izvor]
Tragovi materijalne kulture na prostoru Sićevačke klisure mogu se pratiti od praistorije, preko Rimskog i Vizantijskog carstva do postvizantijskog perioda. Dokaz vihove delatnosti su:
- Manastiri
Sv. Bogorodica u Sićevu, Vavedenje Sv. Bogorodice na desnoj obali Nišave, Sv. Petka Iverica u Ostrovici, Sv. Nikola u Proseku, Sv. Uspenje ispod brda Gradac.
- Crkve
Sv. Nikola u selu Manastir,Sv. Ilija u Sićevu, Sv. Petar i Pavle u Ostrovici, Sv. Nikola u Čukljeniku.
- Crkvišta
Crkvišta ili mesta na kojima je nekada bila crkva su; crkvište na Kulini, Sv. Arhanđela Gavrila ispod Ostrovice, Sv. Todora u Laništu, Sv. Ilije na čuki kod Gradišta, Sv. Nikole u selu Crnče, Sv. Petar i Pavla na Višegradu, ruševine crkve Sv. apostola Petra i Pavla u Sićevu, ostaci hrama Sv. Petke u Proseku.[11]
Stvaranje dobara materijalne kulture u Sićevačkoj klisuri nastavljeno je i u kasnijim istorijskim razdobljima, počev od 19. veka, pa sve do današnjih dana. Na to je jednim delom uticao tolerantniji odnos Osmanlija prema verskim slobodama Srba a drugim delom oslobađanje ovih prostora od viševekovnog ropstva pod Osmanlijskim carstvom i stvaranje slobodne i nezavisne države Kneževine Srbije, kasnije i Kraljevine Jugoslavije.
Obnavljene su stare i podizane nove crkave, kao što su: Sv. Nikola u Gorvem Proseku iz 1838, kapela Sv. Trojice u Proseku iz 1919, Sv. Ilija u Sićevu pre 1865, Sv. apostola Petra i Pavla u Ostrovici (sagrađena 1802, a obnovljena 1937. godine) kapela Svetog Ilije u Kunovice, Manastir Svete Petke Iverica (obnovljena 1898. godine)[12] i Crkva Svete Petke u Gradištu (sazidana 1889. godine, obnavljana u dva navrata 1930. i 2012. godine)
Manastiri[uredi | uredi izvor]
U Sićevačkoj klisuri najznačajniji manastiri su Manastir Svete Petke „Iverica“ u Ostrovici , Manastir Svete Bogorodice u Sićevu i Manastir Vavedenja Svete Bogorodice (Kulina).[13]
- Manastir Svete Petke „Iverica“ u Ostrovici
Manastir Svete Petke „Iverica“ je srednjovekovni srpski manastir izgrađen u prvoj polovine 14. veka, u ataru Ostrovice u oštini Niška Banja na oko 20 km, istočno od Niša prema Pirotu, u središnjem delu Sićevačke klisure, na desnoj obali reke Nišave.[13][14][15]
Uz ime ovog manastira dodaje se naziv „Iverica“, što posredno upućuje na pretpostavku da su njegovi osnivači monasi iz gruzijskog manastira Ivirona sa Svete gore. Samu crkvu Svete Petke podigle su 1898. godine inžinjerske jedinice srpske vojske, koje su pred sam kraj 19. veka probijale prugu i put kroz Sićevačku klisuru. Bio je to znak njihove zahvalnosti zbog spasenja kralja Aleksandra Obrenovića od davljenja u talasima mora kod Bijarica u Francuskoj. Manastir je kasnije postao „Kraljevski srpski vojni manastir Sveta Petka Iverica“, jedinstven manastir u istoriji Srpske pravoslavne crkve. I u kasnijem razdoblju, od 19. veka na ovom prostoru nastavljen je kontinuitet u obnovi starih i podizanju novih crkava.[13]
- Manastir Svete Bogorodice u Sićevu
U narodu poznatiji pod imenom Manastir „Sićevo“, je srednjovekovni srpski manastir iz prve polovine 14. veka [a] posvećen Bogorodičinom Vavedenju. Manastir se nalazi u početnom delu Sićevačke klisure, ispod „Golemog kamena“, Kusače, na levoj obali reke Nišave, u ulici Vladimira Miletića. „Legenda govori da je crkva „preletela“ sa jednog na drugo mesto“? Natpis iznad ulaza u naos crkve potvrđuje da je sada postojeći hram podignut iz temelja 1646. u vreme duhovnika popa Jovana, kada su ga braća Simon i Živko sagradila prenoseći na rukama, kamen po kamen stare crkve.[6] Crkva je te godine prvi put životopisana a ikonopisac je bio izvesni Veselin.
Vrednosti ovog arhitrektonski skromnog, duhovnog objekta doprinose freske na unutrašnjim zidnim površinama naosa i priprate. Dominantno mesto u priprati zauzimaju scene Bogorodičinog akatista i deo Strašnog suda na istočnom zidu. U naosu zidne dekoracije čine ilustracije Velikih praznika i Hristovog stradanja. Svetao i oskudan kolorit sićevačkog slikarstva, nadoknađen je korektnim crtežom, koji, iako naglašen, nije nametljiv.[16][17]
Arhitektura Bogorodičine crkve y Sićevu, najverovatnije bi ostala neprimećena y stručnim krugovima, da ce duž njenih unutrašnjih strana bočnih zidova ne nalaze, y periodu kada je građena retki,prislonjeni luci.39 Iz konstrukcionih razloga, na bočnim ojačavajućim lukovima oslonjenim na četvrtaste pilastre leži podužni poluobličasti svod. Duž severnog i južnog zida narteksa postoji po jedan, a duž naosa po dva para prislonjenih lukova. To sve je posebno obeležje crkve, čime ce ona izdvaja od srodnih građevina nastalih u tom istorijskom periodu.[18][19][20]
- Manastir Vavedenja Svete Bogorodice u Kulini
Na desnoj obali Nišave, jugozapadno od Sićeva, na 15 minuta hoda, u mestu Kulina, nalaze se ostaci ovog manastira (danas poznatog kao „Sveti Jovan“). Ostaci zidova govore o davnom poreklu, a predanje govori da je ta crkva sagrađena u doba Vizantije, još pre dolaska Osmanlija na Balkansko poluostrvo. Tu je nekada bio veliki manastir s kulom. U njemu je službovalo više desetina kaluđera isposnika.[13]
Crkve[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog proroka Ilije u Sićevu[uredi | uredi izvor]
_183.jpg)
Crkva Svetog proroka Ilije u Sićevu jedna je od crkava Sićevačke parohije, posvećena svetom proroku Iliji. Izgrađen je pre 1865. godine, a zvonik u njenoj porti 2010. godine.[13]
Za ukupno funkcionisanje verskog života hrišćana u Sićevu i ovom hramu od velikog značaja bio je rad Crkvene opštine. Članovi Crkvenog odbora — tutori bili su najviđeniji članovi sela i često najveći darodavci. Oni su se starali o crkvi i njenoj imovini (što i danas čine) i vodili računa o redu na bogosluženjima.[21]
Crkva Svetog proroka Ilije u Sićevu je skromna jednobrodna građevina pravougaone osnove, sa oltarom i polukružnom apsidom, na istočnoj strani. Crkva je bez priprate, tako da se u naos direktno ulazi sa zapadne strane kroz centralno postavljena vrata. Iznad ulaza je dvopojasna plitka niša u čijoj unutrašnjosti je ikona. Crkva ne pripada ni jednom arhitektonskom stilu.
Zasvedena je poluobličastim svodom koji je položen na bočne pilastre. Crkva je zidana od lomljenog i pritesanog kamena i cigle. Krov crkve izveden je na dve vode i pokriven crepom. Pod naosa pokriven je ciglom. Unutrašnji zidovi crkve nisu živopisani.
Zidovi su ojačani upotrebom neke vrste roštilja sačinjenog od drvenih greda. Spoljne površine zidnih platana prekrivene su malterom i okreečeni belom bojom. Kamena plastika primenjana pri gradnji crkve bila je jako skromna i uglavnom svedena na obradu arhitektonskih detalja.
Crkva svetog Nikole u selu Manastir[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog Nikole u selu Manastir poznata i kao hram svetog Nikolaja Mirilikijskog jedna je od crkava Jelašničke parohije, posvećen svetom proroku Nikoli. Crkva je izgrađena, ili obnovljen 1838. godine, zahvaljujući prilozima meštana.[13] Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja crkva Svetog Nikole u selu Manastir proglašena je, 23. decembra 1982. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i uvedena je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji.
Crkva je skromna jednobrodna građevina pravougaone osnove, sa oltarom i polukružnom apsidom, na istočnoj strani. Crkva ne pripada ni jednom arhitektonskom stilu.
Posebno pažnju u porti ove crkve tj. na njenom starom groblje iz 19. veka, zaslužuju dobro očuvani kameni nadgobni spomenici, delo mesnih kamenorezaca, izuzetne zanatske veštine i mašte.
Crkva Svete Petke u Gradištu[uredi | uredi izvor]
Crkva Svete Petke u Gradištu ili Paraklis (kapela) Svete Petke, u arhivi crkvenih dobara vodi kao kapela-paraklis, posvećena je Svetoj Petki (Sv. Parskevi), a nastala je s kraja 19. veka, na odvajkada sakralnom mestu (crkvištu). Nakon što je, najverovatnije iz spoljne sredine, donet zapis posvećen prepodobnoj Svetoj Paraskevi (Svet Petki), i na toj lokaciji izgrađena je crkvica-kapela, tako što su meštani donosili kamen sa svih strana.[22]
Crkva se nalazi u centrlnom delu sela Gradište (Opština Bela Palanka), na oko 22 km istočno od Niša i isto toliko zapadno od Bele Palanke.[22]
U sačuvanim dokumentima o crkvi Svete Petke u Gradištu, najstariji je onaj koji je pronađen u ruševinama obližnje seoske kuće pod Čukom, 1898. godine. U njemu se pominje; da je crkva godine 1898. godine bila pod krovom, da je bila sazidana od tvrdog materijala, da je bila proste izrade i da je tada pripadala Crkvenoj opštini Vrandolskoj čiji je paroh Dimitrije Mijalković, vršio službe u njoj. U istom dokumentu navodi s i da su tutori crkve bili Tasa Krstić i Mita Zdravković i da je sagrađena uz pomoć i zalaganje tadašnjih meštana.[22]
Po raspoloživim podacima, pretpostavlja se da je, kapela prvi put obnavljana u periodu od 1928-1930. godine, na šta ukazuju pronađeni stari i računi za grđevinski materijal na ime crkve Svete Petke u Gradištu. Do Drugog svetskog rata crkva je imala drvenom ogradom ograđenu portu sa kapijom i zvono u rakljama drveća. Do crkve se nalazila Osnovna škola.
Nakon obnove iz 1930. godine, crkva je bila u dobrom stanju sve do početka Drugog svetskog rata. Nakon oslobođenja, do 1947. godine, crkva je bila pod krovom, kada je kao poluporušena i potpuno napuštena.[23]
Godine 2009. godine na inicijativu malobrojni meštani sela Gradišta i okoline, i na njihovu molbu za blagoslov episkopa niškog, pokrenuta je obnova crkve. Najpre je raskrčeno rastinje i žbunje kako bi se otkrio stari temelj porušene crkve. Na istom temelju izvedeni su građevinski radovi,tako da je kapela već 2011. godine bila sazidana od tesanog prirodnog kamena i stavljena pod krov. Radovi su nastavljeni 2012. godine kada je dograđena priprata, montiran i oslikan nov ikonostas i sređena unutrašnjost crkve.
Crkva svetih apostola Petra i Pavla u Ostrovici[uredi | uredi izvor]
Crkva svetih apostola Petra i Pavla podignut 1937. godine u selu Ostroviva. Crkvu je osvetio vladika žički Vasilije Kostić.
Crkva svetog Arhangela Gavrila u Ostrovici[uredi | uredi izvor]
Crkva svetog Arhangela Gavrila koja se nalazi u naselju „Sveta Petka” podignuta je 1992. godine na temeljima Crkve iz antičkog perioda.
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Prema sačuvanom ktitorskom natpisu na zapadnom zidu naosa, manastirska crkva je sagrađena i živopisana 1644.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Miša Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007. Str. 24.
- ^ Janković T, Istorija razvitka Nišavski doline, Beograd, 1909, 55.
- ^ Zirojević O, Carigradski drum od Beograda do Sofije (1459-1683), Zbornik istorijskog muzeja Srbije 7, (Beograd 1970), 35.
- ^ Stojanović K, Stari srpski hrisovulji, akti, biografije, letopisi, tipici, zapisi i dr, Spomenik SKA 3, Beograd 1890. 141, 152.
- ^ Kostić, M., O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja, ZRPMF 2, Beograd 195.
- ^ a b Rakocija M, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007.
- ^ Kanic F, Srbija, zemlja i stanovništvo II, Beograd 1985, 555
- ^ Šuput M, Srpska arhitektura u doba turske vlasti 1459 - 1690, Beograd 1984, 35.
- ^ Marković V, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, 125-7,
- ^ Bojanić, D. (1995). Niš do velikog rata 1683, Istorija Niša, knj. I. Niš: Gradina i Prosveta.
- ^ M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Niša, Niš 1998, 105/6.
- ^ P.V. Gagulić, U Sićevačkoj klisuri crkve i manastiri, I i II deo, Niš, 1979. I deo;35,41,42; II deo;9,10.
- ^ a b v g d đ Janićijević J, Kulturna riznica Srbije, Idea, Beograd, 2001.
- ^ „Manastir Sićevo — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU.
- ^ „Manastir Sićevo”. Pristupljeno 12. 4. 2013.
- ^ Rakocija M, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri-istorija i arhitektura, Saopštenja, XXIX/1997, Beograd 1997, 163-171.
- ^ Rakocija M, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš, Niš 2001.
- ^ M. Šuput, Srpska arhitektura y doba turske vlasti 1459-1690, Beograd 1982, str. 97,88, 89
- ^ S. Petković, Umetničko stvaranje između 1614. i 1683.
- ^ Istorija srpskog naroda III-2, Beograd 1993, 391.
- ^ Petar V. Gagulić, Niška Pravoslavna crkvena opština, Niš, 1978, 14
- ^ a b v Jovan Ćirić, Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006), str.41.
- ^ Jovan Ćirić, Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006), str.45.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Rakocija M, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš 10, Niš 2001.
- Rakocija M, Zidno slikarstvo Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Saopštenja, Zbornik radova XXXII-XXXIII-2000-2001, Beograd 2001, 149-179.
- M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007
- M. Rakocija, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš, br. 10 , (Niš 2001), str. 209-220.
- M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri-istorija i arhitektura, Saopštenja, Zbornik radova XXIX, (Beograd 1997), str. 163-171.
- M. Rakocija, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuru, Arhitekt — glasnik Društva arhitekata Niša 25, (Niš 2008), str. 44-47.