Manastir Svetog Arhangela Mihaila (Tivat)

Manastir Miholjska Prevlaka
Osnovni podaci
Jurisdikcija	SPC
Osnivanje	7. vijek
Osnivač	Stefan Prvovenčani
Upravnik	Arhimandrit Benedikt (Jovanović)
Mesto	Opština Tivat
Država	Crna Gora

Manastir Svetog Arhangela Mihaila je manastir Srpske pravoslavne crkve, koji se nalazi na ostrvu Miholjska prevlaka u Boki kotorskoj, na području opštine Tivat u Crnoj Gori. Manastir je posvijećen svetom arhangelu Mihailu, a znamenit je po svojoj bogatoj srednjovjekovnoj crkveno-istorijskoj baštini. Neposredno po dobijanju crkvene autokefalnosti (1219), prvi srpski arhiepiskop sveti Sava je za sjedište novoustanovljene Zetske episkopije odredio upravo ovaj manastir. Krajem 14. vijeka, usljed promjene političkih okolnosti, došlo je do postepenog osiromašivanja, a kasnije i do rasipanja manastirskog vlastelinstva, koje je potom i zapustjelo. Stoga je arhijerejsko sjedište tokom 15. vijeka moralo biti izmješteno dublje u unutrašnjost, da bi kasnije (oko 1483. godine) bilo prenijeto na Cetinje, gdje se i danas nalazi.

Geografski položaj

Manastir se nalazi na ostrvu Miholjska prevlaka u Boki kotorskoj. To je ostrvce u jedinstvenom nizu ostrva u Tivatskom zalivu Boke kotorske. Ovo ostrvo se poslije pet metara širokog i plitkog mora nadovezuje na poluostrvo Brda. Stotinjak metara dalje je školj Stradioti, a još toliko je udaljeno Bogorodičino ostrvo. Na ovaj dio zaliva prostirala se metohija manastira svetog arhangela Mihaila. Ove oblasti podno Lovćena, okupljene oko manastira, prastaro su srpsko uporište. Istočna strana Boke (od rta Oštra do Perasta) bila je dio Travunije, odnosno Hercegovine, a grad Kotor sa Bokom i Grbljem, u srednjem vijeku poznat kao “kraljevski grad”, bio je posebna oblast sa dvorcima srpskih vladara.

Miholjska Prevlaka kod Tivta, jedno od najljepših mjesta na Crnogorskom primorju, na karti se krije pod novokomponovanim imenom “Ostrvo cvijeća”. To je tridesetak godina bilo odmaralište bivše JNA. U njemu već godinama više nema turizma, jer tu su svoj dom našli prognanici iz Slovenije i Hrvatske.

Predistorija

I prije zasnivanja Zetske episkopije (1219), Miholjska prevlaka je bila centar crkvenog života, što je posvjedočeno arheološkim nalazima koji potiču i prethodnih vijekova. U stručnoj literaturi postoje različita mišljenja o starini prvobitnih građevina i prirodi crkvenog centra koji je ranije postojao na tom mjestu. Prema pretpostavkama pojedinih istraživača, jedan od starijih slojeva trebalo bi približno datovati u vrijeme kotorskog episkopa Jovana, koji je bio učesnik Sedmog vaseljenskog sabora (787), pošto je upravo tada na širem prostoru Boke došlo do obnove graditeljske aktivnosti.

Neki drugi istraživači su pokušali da postanak starijeg crkvenog centra na Miholjskoj prevlaci vežu za još dublju prošlost, koja bi dosezala do samih apostolskih vremena, ali takve pretpostavke nisu naišle na prihvatanje u široj naučnoj zajednici.

Istorija

Miholjska Prevlaka je imenovana po manastiru svetog arhangela Mihaila, danas u ruševinama, koji je sveti Sava Nemanjić 1219. ustanovio kao sjedište Zetske episkopije.

Kakav je bio prvobitni izgled manastira, još uvijek nije ustanovljeno. Neki do danas sačuvani ukrasi mogu pripadati hramu tog vremena. Primjerci od bijelog mermera obilježeni su grčkim slovima. Međutim, ova stara svetinja obnavljana je više puta, pa kameni ukrasi, prema mišljenju arheologa, mogu poticati i iz nekog od susjednih hramova koji su ranije zapustjeli. Prvu veliku obnovu, koliko je poznato, manastir je doživio u prvoj trećini devetog vijeka. To je bilo vrijeme kad su u Boki izgrađene mnoge crkve. Velika izgradnja crkava uslijedila je poslije franačkih osvajanja vizantijskih oblasti u Dalmaciji i Istri, koje su već odavno bili naselili Srbi. Na te teritorije Franci su naselili Guduščane, Hrvate i Licike. To je prinudilo Vizantiju da učvrsti svoj položaj u Boki i da se tako suprotstavi širenju Franačke crkve.

Manastir svetog arhangela ponovo je stradao sredinom devetog vijeka, u napadu Saracena (Arapa) iz Barija, koji su opustošili Boku. U vizantijskoj ofanzivi Arapi su odbijeni, a oslobođen je i Bari. U borbi za Bari učestvovala je i srpska flota. Zbog teških posljedica arapskog napada nije bilo uslova da se manastir obnovi, kao ni druga mjesta u Boki. Ne zna se tačno kad je manastir ponovo obnovljen, ali se to vrijeme može lako utvrditi na osnovu činjenice da je ovdje sveti Sava početkom trinaestog vijeka osnovao jednu od prvih episkopija tada samostalne Srpske crkve. Sveti Sava je, pošto je postavljen za arhiepiskopa u Nikeji 1219, uspostavio Arhiepiskopiju u Žiči sa još deset episkopija. Među njima je, prva po časti, bila Zetska episkopija, sa sjedištem u manastiru svetog arhangela Mihaila. Prije toga su sveti Sava i Simeon Nemanja obnovili Hilandar na ruševinama manastira iz devetog vijeka, koji su takođe srušili Arapi. On se na osoben način prožimao sa manastirom na Prevlaci.

Za vrijeme cara Dušana Zetska episkopija je uzdignuta na stepen mitropolije. Nakon raspada srpskog carstva Kotor se svojevoljno osamostalio, te je prihvatio vrhovnu vlast Mađarske i Bosne, a od 1420. postao je mletački grad. Vlasništvo nad Metohijom postalo je glavni cilj kotorskih plemića. Ubrzo započinje otimanje manastirskih imanja. Prevlački manastir i zetski mitropoliti predstavljali su najveću prepreku ostvarivanju mletačkih osvajačkih namjera. Manastir je stradao 1420. godine ili nakon Firentinske unije, 1439. godine. Uticaj prevlačkih monaha na despota Đurđa Brankovića u njegovom stavu prema saboru u Ferari, kao i kasniji manastirski otpor u sprovođenju unije bili su, nesumnjivo, glavni razlozi uništenja manastira. Poslije ugušenja Grbaljske pobune, 1452. godine, Prevlaka je prešla u ruke kotorske vlastele. O ovim teškim vremenima svjedoči rušenje hrama svetog arhangela Mihaila i, kasnije, podizanje manje crkve unutar njega, od koje se danas vidi dio oltarske apside. Kako predanje svjedoči, prevlački kaluđeri su otrovani, a život u manastiru se ugasio.

Lazar Tomanović o tome piše kao o sramotnim i groznim sredstvima rimske propagande, varvarske nepravde mletčke vlade i mučeništvu primorskih Srba. Veliki i lijepi manastir sa tri oltara i velikim zvonikom je smetao katolicima. Otrovali su velike ribe i donijeli monasina na dar. Da bi se otklonila sumnja, došao je i jedan vlastelin kotorski sa protuotrovom, s namjerom da se nakon večere vrati. Ali i on se otrovao i umro zajedno sa 72 srpska pravoslavna kaluđera. Nakon toga se okolni narod i dalje tu skupljao na velike praznike, ali ih neprijatelji oklevetaše mletačkoj vladi da se tu skupljaju zbog organizovanja rušenja mletačke vlasti. Odmah je poslana jedna galija koja je razorila manastir.

Johan Georg Kol je zapisao da da su na mjesto pravoslavnih kaluđera dovedeni katolički, u vrijeme mletačke vlasti. Narod to nikada nije zaboravio. Kada je u novije vrijeme udario grom u manastir i razorio jednu kulu i crkvu manastirsku, pri čemu je stradalo i nekoliko katoličkih monaha, žitelji oko manastira su u tome vidjeli božiju kaznu za nepravdu koja im je ranije bila nanesena. Crkva tada još nije bila podignuta.

O razaranju manastira u 15. vijeku je pisano i ranije. Istorije Crne Gore Vasilija Petrovića i Petra I Petrovića Njegoša kao i proza Stefana Mitrova Ljubiše, svjedoče da su monasi, njih sedamdesetak (72), u političkoj zavjeri potrovani i da je mletačka mornarica topovima i miniranjem uništila manastir kao kolijevku pravoslavlja u Primorju, što je potvrđeno brojnim arheološkim istraživanjima. Mošti ovih 70 miholjskih mučenika su sačuvane. Farlati je pisao da su Mlečani i katolička crkva tu ratovali protiv pravoslavlja, pa je jasno da nije bilo dovoljno samo potrovati monahe, nego su i zidine sravnjene sa zemljom. Po Milakoviću, to se desilo još u vrijeme Ivana Crnojevića. Nakon trovanja i rušenja manastira, falsifikovana je diploma, da bi vlastela kotorska prisvojila Miholjski zbor, tj. oblast manastira na Miholjskoj prevlaci. Na osnovu te diplome dužd mletački Foskari god. 1455. izdaje naredbu protiv šizmatika (pravoslavnih) u dijecezi kotorskoj u korist kotorskog biksupa, da se nateraju plaćati, koji rabotaju baštine i zemlje crkvene, osobito ovih crkava: Sv. Mihajila i Sv. Marije na Prevlaci, Sv. Gavrila i Sv. Petra u Bogdašićima, Sv. Aleksandra u Lješkovićima, Sv. Luke i Sv. Nikole u Luštici i sviju drugih crkava i crkvica, što je mitropolit šizmatički ili slavenski pod sobom držao. Tako je katolički biskup kotorski postao nasljednik imovine pravoslavnog vladike zetskog u Boki.

Na Miholjskoj prevlaci se nalazi crkva Svete Trojice. To je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom i trodjelnim zvonikom na preslicu. Na zapadnoj fasadi, iznad portala nalazi se rozeta, a ispod nje fragmenti plastike. Sagradila je 1833. godine Katarina Vlastelinović. Ona je ostala udovica bez djece, sve je prodala u Kotoru i kupila Prevlaku 1827. godine. Tu je dočekala smrt u samoći i molitvi. Sve kosti prevlačkih mučenika koje je našla je sahranila u crkvi. To imanje je pismom poklonila Njegošu, a umire 1847. godine. Zatim je Prevlaka bila u vlasništu Milorada Medakovića, pa arhimandrita Dučića, koji je ustupa općini Krtoljskoj, kako je bilo u vrijeme Tomanovića.

Čedomir Marjanović navodi podatak da Ivan Jastrebov i Pavle Rovinski smatraju da svetosavsko vladičanstvo (hram Svetog Mihaila) nije bilo na Miholjskoj prevlaci nego ga treba tražiti u okolini Podgorice.

Sadašnjost

Od 1996. godine, kada je prevlački manastir počeo da obnavlja jeromonah Ilarion Đurica, ponovljeno je i Božije čudo — mosti velikoprevlačkih mučenika mirotoče sveto miro. Iz otkopanih kostiju vrlo često pojavljuje se prijatan miris poput borova ili majskih ruža. Istovremeno događa se da iz mošti izlazi voda izuzetno prijatnih mirisa (lavande, bosiljka, limunovog cveta, šafrana, cimeta ...) O ovoj čudotvornoj pojavi svoja svedočanstva ostavilo na stotine hodočasnika (iz gotovo svih kraja naše zemlja, ali i Grčke, Palestine, Nemačke...), kao i više arheologa, sveštenika i arhijereja. Knjiga znakova o čudotvornoj pojavi mirotočenja u manastiru je iz dana u dan sve bogatija svedočanstvima o prikazu ovog čuda, okolnostima pod kojima se događa i dejstvima na one koji su ga videli i osetili. U početku na mirotočenje mošti velikoprevlačkih mučenika sa nepoverenjem su gledali gotovo svi, pa i arhijereji SPC, ali posle obilaska Prevlake i uvidom na licu mesta sve sumnje bi otpadale. Pravoslavni teolozi objašnjavanju da je u pitanju Božije čudo koje svedoči da je Bog živ i jači od prirodnog poretka. Prema rečima mitropolita Amfilohija to je ujedno i Božiji znak i podsetnik ljudima. Ovakvo mirotočenje objašnjava se i kao Božija poruka narodu “da ne gubi nadu i da ne treba zaboraviti vrline kao što su podvig i mučeništvo.

Iguman ovog manastira je Benedikt (Jovanović).

Galerija

• 
  Ruševine manastira Svetog arhangela Mihaila
• 
  Ruševine manastira Svetog arhangela Mihaila
• 
  Miholjska prevlaka

Vidi još

• Zetska eparhija
• Bokokotorska eparhija
• Miholjska prevlaka
• Vrutočko četvorojevanđelje

Literatura

• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327. 
• Bogosavljević, Nikodim (2004). „Teologija pregradne ploče sa predstavom lava iz manastira Prevlaka” (PDF). Boka. 24: 115—126. 
• Janković, Đorđe (2004). „Uslovljenost osnivanja Zetske episkopije na Prevlaci” (PDF). Boka. 24: 77—91. 
• Janković, Marija (1984). „Saborne crkve Zetske episkopije i mitropolije u srednjem veku”. Istorijski časopis. 31: 199—204. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Mitrović, Katarina (2021). „Osnivanje Zetske episkopije: Nova promišljanja”. Osam vekova Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, od Zetske episkopije do Mitropolije crnogorsko-primorske. Niš: Centar za crkvene studije. str. 11—29. 
• Mišić, Siniša; Koprivica, Marija (2021). „Duhovno područje i granice Zetske eparhije u srednjem veku”. Osam vekova Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, od Zetske episkopije do Mitropolije crnogorsko-primorske. Niš: Centar za crkvene studije. str. 31—45. 
• Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century”. Starinar. 51 (2001): 171—184. 
• Tomanović, Lazar (2007). Putopisna proza. Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi. 
• Kol, Johan Georg (2005). Putovanje u Crnu Goru. CID, Podgorica. 

Spoljašnje veze

• [1] Arhivirano na sajtu Wayback Machine (9. oktobar 2020)
• [2]
• [3]