Pređi na sadržaj

Masakr u Kraljevu

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Prizor posle streljanja

Masakr u Kraljevu (nem. Das Massaker von Kraljevo) je naziv za masovna streljanja građana Kraljeva koja su u oktobru 1941. za vreme Drugog svetskog rata u okupiranoj Srbiji izvršile nemačke okupacione snage.[1] Streljanja su se dogodila u znak odmazde zbog ustaničke aktivnosti u okolini grada, odnosno kako bi se terorom deblokirao grad. Prvi taoci su uzeti 14. oktobra, potom je u noći 15/16. oktobra streljano 1736 ljudi. Kasnije je još jedna velika grupa građana zarobljena na prevaru i streljana dva dana kasnije, što je rezultovalo ukupnim potvrđenim brojem od 2196 ljudi koji su evidentirani imenom i prezimenom od čega 54 Rusa, oko 60 Slovenaca i drugih. Ukupan broj stradalih civila na kraljevačkom području iznosi 2255.[2] U Kraljevu je posle Drugog svetskog rata, 1950. godine osnovan Narodni muzej, gde postoji stalna postavka koja govori o Kraljevačkom masakru iz 1941.[3]

Masakr u Kraljevu je koincidirao s mnogo poznatijim masakrom u Kragujevcu.

Zbivanja u Kraljevu su godine 1975. poslužila kao podloga za igrani film Crvena zemlja.

Streljanje u lageru u Kraljevu[uredi | uredi izvor]

Vilhelm List
Vilhelm Kajtel
Franc Beme

Kako je Aprilski rat imao karakter nedovršenog rata u slobodarskoj svesti srpskog naroda, usledilo je formiranje dva pokreta otpora nemačkoj okupaciji. Ustanak, stvaranje slobodne teritorije, predstavljaju zajedničke poduhvate partizanskih i odreda JVuO, koji će se, različiti u ideološkom, vojno-strategijskom smislu, od 31. oktobra 1941, iza zajedničke opsade Kraljeva i napada na u njemu stacionirane Vermaht trupe, potpuno razdvojiti. U telegramu višoj komandi, Vilhelm List, vojni zapovednik Jugoistoka, 13. septembra 1941. saopštava: „Ustanovljena je veza između ustanika, koje zapovednik Srbije…naziva „komunistima“ i četnicima“.[4]

Sabotaža tunela Lakat - Progorelica, 5. oktobar 1941. g.

U cilju gušenja ustanka, Vrhovna komanda Vermahta i okupacione vlasti u Srbiji doneli su niz naredbi koje su predviđale drastične kaznene mere. U Srbiji se od kraja septembra 1941. represivne mere pretvaraju u odmazdu nad celokupnim stanovništvom. Generalno naređenje za izvršenje zločina, inicirano je 16. septembra 1941. naredbom Adolfa Hitlera izdatom Vilhelmu Listu, vojnom zapovedniku Jugoistoka: „..da se najoštrijim merama za duže vreme uspostavi poredak“. Načelnik Vrhovne komande Vilhelm Kajtel, istog dana je prosledio: „Vođa je sada naredio da treba svuda primeniti najoštrije mere kako bi se pokret ugušio u najkraćem roku… Kao odmazda za život 1 nemačkog vojnika mora se u tim slučajevima uzeti kao opšte pravilo da odgovara smrtna kazna 50-100 komunista. Način izvršenja smrtne kazne mora još pojačati zastrašujući efekat.“ Franc Beme, na predlog feldmaršala Lista, već 20. septembra 1941. primio je dužnost Opunomoćenog glavnokomandujućeg generala u Srbiji, time celokupnu vojnu i izvršnu vlast: „Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju ima se stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo.” Konkretizacija surovih naredbi najviše nemačke komande usledila je kroz „zastrašujuće primere“ u okolini Šapca, u Kraljevu i Kragujevcu.[5]

Odvođenje talaca na streljanje

Sabotaže ustanika u okolini Kraljeva, o čemu svedoče brojni telegrami nemačkoj upravnoj vlasti, prerasle su u stvaranje ustaničkog obruča oko grada i u njemu stacioniranih nemačkih snaga. Partizansko-četnička blokada u kojoj su ustanici do 4. oktobra zauzeli vojne položaje na svim prilazima gradu, koordinisana je iz zajedničkog štaba u Drakčićima. Nemačka okupaciona vlast u Kraljevu je još 16. avgusta produžila trajanje policijskog časa do 9 uveče. Fabrike, radnje i pijaca su bili zatvoreni 3. oktobra, a sloboda kretanja je bila dozvoljena samo uz posebne objave. Protivmera 717. divizije Vermahta, bila je da od 4. oktobra, kada su zatvoreni radnici Fabrike aviona, počnu sa zatvaranjem talaca u lokomotivsku halu, u krugu Železničke radionice. Kako bi sprečili eventualno priključenje radnika ustanicima, nemačke vlasti su naložile Upravi Fabrike aviona da radnike pozove da dođu po plate, koje nisu bile isplaćivane od početka okupacije. Svega 135 talaca je kasnije bilo pušteno kućama zbog starosti ili nedovoljne stručnosti. Sama fabrika je 11. oktobra ugašena, a njena uprava je bila premeštena u Zemun. Radnici i službenici onovremenih fabrika, železničari, racijom pokupljeni građani — postali su taoci u „sabirnom logoru“ na gradskoj periferiji, koji su savremenici po skladištima vojnog materijala jugoslovenske vojske nazivali lagerom. U hapšenju talaca učestvovali su i pripadnici srpske žandarmerije, ali je kasnije 32 žandarma streljano jer su ih Nemcima bili potkazani kao sumnjivi od strane kapetana Rajka Terzića.[6][7] Na osnovu zapisa koje su taoci ostavili, može se zaključiti da su očekivali da će biti oslobođeni. Ovakve nade je budilo deportovanje zarobljenika u Aprilskom ratu u vojne logore, ali i neznanje o streljanjima u okolini Šapca. Ovim se može objasniti mali broj pokušaja grupnih pokušaja proboja iz logora.[8]

Oružani napadi partizansko-četničkih jedinica na 717. diviziju Vermahta, u kojima je poginulo 14, a ranjeno 10 nemačkih vojnika, neposredno su poslužili za doslovno sprovođenje naredbi drakonskim kažnjavanjem talaca. U lancu vojne odgovornosti regularne vojske Nemačke, Vermahta, pošto je štab 717. divizije primio naredbu generala Franca Bemea od 10. oktobra 1941, štab divizije je istu prosledio komandantima pukova. Komandant 749. puka, major Oto Deš, izdao je naredbu o izvršenju masovne odmazde. Ovlašćenja su bila jasna, konkretizovano njihovo izvršenje u razmerama 100 talaca za 1 poginulog, 50 za ranjenog nemačkog vojnika. Major Oto Deš, komandant 749. puka, čije je sedište bilo u Kraljevu, stajao je iza neposrednih izvršilaca Alfonsa Macioviča, komandata mesta Kraljevo i majora Keniga, komandanta garnizona u Kragujevcu.[9][10] U nemačkim naredbama je naročito bilo isticano da treba hapsiti muške rođake ustanika starosti od 15 godina i više, kao i supruge ustanika.[11]

Lokomotivska hala

Vanredno stanje sa prekim sudom, uvedeno je u Kraljevu 15. oktobra, istog dana kada je počelo streljanje talaca. Tog dana je streljana prva grupa od 300 talaca. Taoci su bili izvođeni u grupama po 100 ljudi. Ispred mitraljeza, vojnika 749. pešadijskog puka 717. posadne divizije, od kojih su 2/3 činili Austrijanci, taoci su naterani da kopaju rovove, ne sluteći da će to postati njihove rake. Kazivanja preživelih sa streljanja, poruke koje su taoci slali porodicama iz lokomotivske hale, potresna su svedočanstva o poslednjim danima života streljanih. Marko Slomović:

Vrata od hale se zatvoriše i mi ostasmo napolju. Bilo nas je oko 100. Pokazaše nam gomilu alata i narediše da svako uzme ašov, pijuk ili lopatu. Tada nas postrojiše po trojicu i pod stražom povedoše uz prugu prema Ložionici. Zaustavili su nas na velikoj ledini, obrasloj žbunjem, u krugu Železničke radionice… Nemci su nam rekli da ne kopamo rovove prema sredini već samo okolo, tako da je sada ono što smo kopali predstavljalo veliki kvadrat na čiju smo sredinu bacali iskopanu zemlju. Primetio sam ispred nas nekoliko mitraljeskih gnezda… Sve nade u život odjednom su pale u vodu… Neki su izleteli iz našeg stroja i na nemačkom počeli da objašnjavaju da imaju malu decu… jedni su mirno čekali da im mitraljeska zrna prekrate život. Drugi su počeli da grde Nemce, da ih psuju, proklinju. Mitraljeski rafali prekinuli su sve to…

— Silvija Krejaković, Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941, str. 46.

Poslednji dan streljanja, bio je 20. oktobar. Članovi Vatrogasnog društva, kontrolisanog kretanja i pod sumnjom nemačkih vlasti od izlaska članova Vatrogasne čete, koji su preko Ibarskog mosta na prevaru kao vatrogasni orkestar prošli pored nemačkih straži 27. septembra 1941. ka odredu na Goču, prema naređenju komandanta mesta određeni su da posle streljanja sahranjuju žrtve. U sahranjivanju žrtava je pored 29 vatrogasaca učestvovalo i oko 100 pripadnika Fabrike aviona. Većina njih je potom i sama bila streljana. Nemački vojnici su hicima ubijali one koji su nakon streljanja pokazivali i najmanje znake života.[9][12]

Bilo je i pokušaja da se streljanje zaustavi. Gojko Nikoliš i Pavle Jakšić uputili su 7. oktobra ultimatum komandantu mesta u Kraljevu tražeći puštanje talaca, ali Nemci na ultimatum nisu odgovorili. U pokušaju da se tragedija zaustavi u partizansko-četnički štab u selu Drakčići je otišla i jedna delegacija, koju su činili profesor Radoslav Vesnić, opštinski kmet Mile Radovanović, jedan službenik i jedan radnik. Delegacija je prenela zahtev nemačkih vlasti da se obustavi blokada Kraljeva, kao i pretnju da će taoci biti streljani ukoliko to ne bude bilo učinjeno. Ratni predsednik kraljevačke opštine, Dušan Krstić, bio je član delegacije koja je nakon sastanka u hotelu Jugoslavija 19. oktobra predala majoru Dešu peticiju sa molbom da se streljanje građana prekine. Uprkos ovome, Krstić je 22. aprila 1945. godine bio streljan po presudi čačanskog Vojnog suda kao kolaboracionista. Streljanje je pokušao da prekine i vladika Nikolaj Velimirović, koji je nakon vesti o streljanju talaca u Kraljevu došao u grad kako bi ubedio nemačkog komandata mesta da poštedi živote talaca.[13][14]

Žrtve nemačkog zločina[uredi | uredi izvor]

Prvobitni izgled groblja streljanih

Iza masovnog zločina, čitav prostor lagera zasut je krečom. Mnoge porodice izgubile su više svojih članova u oktobarskom streljanju (Blažići, Dimitrijevići, Radomirovići, Markovići, Obradovići, Petrovići…). Duboko, kao beleg, sećanje na žrtve streljanja ostalo je u svesti naraštaja, porodica, sugrađana.[15]

Broj žrtava Kraljevačkog masakra u medijima i govorima tokom komemoracija i udžbenicima, ali i u svesti Kraljevčana procenjivan je na između 6000 i 7500 streljanih. Međutim, ovo "licitiranje" broja žrtava je bacilo u drugi plan činjenicu da se iza svakog broja nalazio čovek sa imenom i prezimenom, ličnost različitih ubeđenja, životnih okolnosti, starosti. Iako spiskovi streljanih nisu potpuni i ne nude konačan broj, potraga za „ljudskim likom i imenom žrtve“ vodila je ka ukupnom broju od 2196 streljanih u lageru, ispod koga ne treba ići u daljim istraživanjima.[2][16] Zahvaljujući sačuvanim primarnim izvorima, svedočenjima savremenika, višegodišnja istraživanja su utvrdila da je streljano najmanje 2255 civila, među kojima je bilo i dece, žena i staraca.[2] Rezultat višegodišnje analize primarnih istorijskih izvora bila je kartoteka sa ličnim podacima o žrtvama i njihovim fotografijama. Lični dosijei streljanih, u formi kartona, sadržavali su osnovne biografske podatke, otkucane na mašini. U kartonima su navedeni i podaci u kom spisku je žrtva navedena.[17] Formiranjem baze podataka olakšano je utvrđivanje pouzdanih podataka, izbegnuto dupliranje imena ili brojeva u pisanim izvorima različite provenijencije, kao i manjkavosti narativnih i memoarskih izvora. Identifikovano je 2196 žrtava od 2255 streljanih civila. Kako su nemački vojnici streljali i civile u okolnim selima tokom oktobra 1941. godine, za 61 lice nije bilo moguće odrediti tačno mesto smrti.[18]

Sociološko-demografske analize nastale na osnovu objedinjene memorijalne baštine u bazi podataka, neposredno govore o surovosti i genocidnosti ratnog zločina protiv čovečnosti koji je počinila regularna vojska Vermahta u Kraljevu, oktobra 1941. Postojeći podaci pokazuju da je u lageru streljano najmanje 106 osobe mlađe od 18 godina (4,7% od ukupnog broja streljanih). Među streljanima je bilo 29 žena. Razmere zločina protiv čovečnosti posredno se nalaze i u broju porodica koje su ostale bez hranitelja, broju ratne siročadi, razorenoj privredi, zasnovano na podatku da je u najplodotvornijem životnom i radnom dobu, između 25. i 45. godine života bilo najmanje 1338 streljanih talaca, većinom radnika i službenika onovremenih Fabrika aviona i vagona, železničara, zaposlenih u ustanovama i školama…[19] Među uhapšenima tokom racije su bili i pokretni bolesnici kraljevačke bolnice.[20]

Po strukturi zaposlenosti, najviše stradalnika radilo je u železničkim službama i u Železničkoj radionici, čak 31% od onih za koje imamo podatke o mestu uposlenja. Pošto je Kraljevo u međuratnom periodu bilo važan železnički čvor između Beograda, Skoplja i Soluna ovaj podatak nije iznenađujući. Više od petine stradalih, 21% njih radilo je u Fabrici aviona. Među streljanima su bili i pripadnici ruske emigracije, kao i izbeglice iz Slovenije i NDH koje su u Kraljevu pronašle utočište, kao i posao u gradskim fabrikama. Ipak, priče o „nepreglednom transportu izbeglica", koji su iz vozova odvođeni direktno na streljanje se ipak ne mogu potvrditi. Tako je na primer većina streljanih Slovenaca je u Kraljevo došla još pre početka rata. Pored zaposlenih u ovim fabrikama (mašinovođa, bravara, strugara, avio-mehaničara, inženjera, službenika, šegrta), streljani su i sudije, zemljodelci, berberi, učitelji, nastavnici i školski nadzornici, đaci, jedna žandarmerijska četa, vojnici i starešine nekadašnje vojske Kraljevine koji nisu dospeli u nemačko zarobljeništvo, domaćice, zidari, službenici Pošte i telegrafa, Sreskog načelstva, Opštinskih službi Finansijske kontrole i Tehničkog odeljenja, svirači, zidari… Pretežno pravoslavne veroispovesti, uz 77 katolika, među kojima najviše Slovenaca, streljani su na jednom stratištu — u zapadnom delu kruga Železničke radionice.[21]

Kultura sećanja[uredi | uredi izvor]

Prvi pomen u oslobođenom Kraljevu

Put koji je vodio do formiranja istorijskog odeljenja i zbirki Narodnog muzeja u Kraljevu, polazio je od posleratnih poduhvata entuzijazmom nadahnutih sugrađana, među kojima i brojnih učesnika NOR-a, na prikupljanju dokumentarne građe i predmeta. U prikupljanju građe učestvovali su, pored Narodnog muzeja Kraljevo, i Arhiv u Kragujevcu (nadležan za kraljevačko područije do osnivanja Istorijskog arhiva Kraljevo 1961. godine), zatim Vojno-istorijski institut, Institut za istoriju radničkog pokreta Srbije i Komisija za negovanje tradicija NOB-a pri Republičkom odboru SUBNOR-a. Značajan doprinos prikupljanju građe za budući su u ovom periodu dali i Nikola Koča Jončić, prvoborac i istaknuti društveno-politički radnik, i Relja Novaković, direktor Gimnazije, kao i Milorad Jović, koji će postati prvi upravnik muzeja.[22] U prikupljenoj baštini, kako bi, u duhu vremena bliskog događajima u okupaciji, po rečima prvog muzejskog upravnika, profesora Milorada Jovića: „ispunili veliku obavezu prema narodu našeg sreza, prema gradu ovenčanom mučeničkom slavom, da bi očuvali i mogli da prikažemo naše duhovne i vrednosne tvorevine…“ preovlađivala je ratna zaostavština, a u njoj, dragoceni i dokumenti i predmeti streljanih sačuvani u porodicama. Međusobnom saradnjom Istorijskog arhiva, Narodnog muzeja i institucije Spomen-parka, prikupljena je i uobličena dragocena memorijalna baština koju su činili autentični istorijski izvori različite provenijencije, lični predmeti i dokumenti streljanih od 15-20. oktobra 1941. Ovde treba pomenuti i rad Fonda za istoriju radničkog pokreta i NOB-a Kraljevo, koji je 1979. godine osnovan pri Istorijskom arhivu Kraljevo na inicijativu Sekcije boraca IV kraljevačkog bataljona u Beogradu, i koji je angažovao spoljne saradnike na selekciji, prikupljanju i organizovanju arhivske građe pohranjene u drugim institucijama.[23][24]

Spomen-park Kraljevački oktobar
Spomenik otpora i pobede u Kraljevu

Bazom podataka kao elektronskim zapisom, stalnom postavkom i zapisom u Pomeniku, objedinjeni su fragmenti pamćenja potomaka i sugrađana, ličnih dokumenata, spiskova različitog porekla i mesta nastanka — svih čuvara imena streljanih, parohijana, ovdašnjih građana, ili onih pridošlih koji su uhlebljenje našli u Kraljevu između dva rata, iz daleke Rusije posle Oktobarske revolucije, Slovenije, Bosne, Hrvatske. Sačuvano je i sećanje na imena onih izbeglih od goreg nasilja u početku okupacije Jugoslavije, koji su u Kraljevu nalazili utočište, ne sluteći da će naći i smrt.

U skladu sa savremenom muzeološkom praksom, između ostalog i onom primenjenom u muzeju holokausta u Jad Vašemu u Jerusalimu, čiji naziv na hebrejskom, utemeljen u Starom zavetu znači “mesto za sećanje (pomen) na ime” težište stalne muzejske postavke o oktobarskoj tragediji je na ličnosti ubijenog. A svako od njih je imao ime, identitet. Četiri knjige Pomenika, gde je svaka strana posvećena po jednoj žrtvi, kao pisani spomenik, ima ličnu posvetu, za pamjat, ili za sećanje u jeziku starih Slovena i crkvenom bogosluženju. Pri tome je žrtva predstavljena kao deo kolektiviteta, porodičnog i društvenog, koji je masovnim zločinom pretrpeo nenadoknadiv gubitak. Jer, sveobuhvatnu sliku ljudskog stradanja na kraljevačkom području u oktobru 1941. čine i posredni fragmenti zločina počinjenog protiv čovečnosti — porodice koje su izgubile hranitelje, ratna siročad, negativna demografija po broju streljanih koji je tek trebalo da postanu očevi i majke…[25]

Autentični spiskovi sa imenima streljanih nastali nepunu godinu iza oktobarske tragedije, tokom aprila 1942. po naredbi broj 4353 načelnika okruga kraljevskog od 24. marta 1942, prvi progovaraju o streljanima. Sa mesta najveće tragedije u istoriji kraljevačkog područja, preživelo je najmanje 27 talaca, čija su svedočenja zabeležena kao dragocena memoarska građa.[26][27]

Crna knjiga
Sećanje na Kraljevački oktobar

Spiskovi streljanih različite provenijencije nastali su nepunu godinu iza lagerskog streljanja (10-26. aprila 1942) po naredbi Okružnog načelstva okruga kraljevačkog, u fabrikama, ustanovama, školama na teritoriji Kraljeva i okoline. Hronološki najbliži događaju, predstavljaju najvažnije primarne izvore i polazište istoriografskih istraživanja o ovoj temi. Originalne spiskove streljanih je sačuvao Gvozden Jovanović, službenik opštinske uprave u Kraljevu za vreme rata. Narodni muzej u Kraljevu ih je preuzeo i obradio 1976. godine.[28] Ovi originalni, autentični izvori 1. reda nastali u fabrikama, ustanovama, školskim upravama evidentirali su sopstvene gubitke, streljane radnike i službenike: Železničke radionice (Fabrike vagona) i Fabrike aviona; Šumsko-industrijskog preduzeća Miljka Petrovića; zaposlenih u ustanovama Tehničkog i odeljenja Finansijske kontrole pri Sreskom načelstvu; PTT, Sreskog suda; Državnog tužilaštva; Okružnog suda u Kraljevu; Žičkog crkvenog suda; Šumske uprave; železničkih radnika i osoblja: železničke stanice; ložionice; XIV sekcije za održavanje pruge; zaposlenih u prosveti: učitelja narodnih škola i školskih nadzornika; Srednje poljoprivredne škole, Gimnazije; članova Žandarmerijske čete i Vatrogasne čete.[29] Po 28. maja 1942. po naredbi i u provenijenciji Okružnog načelstva navedeni spiskovi objedinjeni su u Spisak lica sa teritorije Žičkog sreza koja su izginula u vreme komunističkih nereda, koji osim evidencije streljanih radnika, službenika, odnosno zaposlenih beleži i nezaposlene streljane civile, kao i ubijene van lagera od strane nemačke kaznene ekspedicije.Na ovom spisku zabeleženi su podaci o 1965 civilnih žrtava, od kojih je 1680 streljano u Lageru. Nažalost, ovi podaci su često šturi i neprecizni.[30] U nešto mlađem Spisku poginulih sa teritorije Opštine Ribnica, iz 1943. evidentirane su žrtve rata stradale na razne načine sa ovog područja, među kojima su navedena su i imena streljanih oktobra 1941. U Narodnom muzeju sačuvan je i Delovodnik zločina okupatora (1945) i druga dokumentacija Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača. Tokom rada ove komisije nastao je, na osnovu dokaza, Spisak žrtava zločina, u prilogu Odluke o utvrđivanju zločina za majora Ota Deša, komandanta 717. posadne divizije Vermahta. Kao zvanični dokumenti legalnog organa jedne države, sačuvani u Arhivu Jugoslavije, oni su bili osnova za optužnicu DFJ protiv naredbodavaca i izvršilaca zločina, pred Savezničkim vojnim sudom u Nirnbergu. U izveštaju koji je Vlada DFJ 16. januara 1946. dostavila Međunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu, pored spiska žrtava, nalaze se “obrađene odluke za odgovorna lica masovnog pokolja civilnog stanovništva u Srbiji u sastavu 717. posadne divizije Vermahta“, formirane od 1 – 14. maja 1941, transportovane za Srbiju od 15. maja 1941, od 11. juna pod komandom 65. Više Komande za naročitu upotrebu (Hohereskommande zur besonderen Verwendung).[29][27]

Protokoli umrlih Srpske pravoslavne crkve — parohijski spiskovi streljanih (za: I, II, IV, V, VI parohiju) i Matice pokojnih Rimokatoličkog župskog ureda u Kraljevu, predstavljaju autentične, originalne izvore (1941—1944) u kojima su imenovani stradali parohijani tokom Drugog svetskog rata i među njima najbrojnije — lagerske žrtve. Ovi izvori se čuvaju u Odeljenju matične službe grada Kraljeva. Nešto mlađi izvor — Spisak izbeglica u Kraljevu, nastao u provenijenciji sreskog Odbora za zbrinjavanje izbeglica i preseljenika 9. septembra 1942, čija je svrha bila da evidentira izgnanike koji su došli na kraljevačko područje do leta 1942. (datovanje upisano mastilom na pečatu Sreskog odbora za zbrinjavanje izbeglica i preseljenika), posredno, u napomenama beleži streljane u lageru.[29][27]

Lični dokumenti i predmeti streljanih, predstavljaju dragocene izvore o streljanima, sačuvane u zbirkama Narodnog muzeja i fondovima Istorijskog arhiva u Kraljevu. U okviru Narodnog muzeja Kraljevo formirana je posebna tematska zbirka Dokumenta i predmeti streljanih oktobra 1941. Nju je formirao tadašnji direktor Miroslav Stamenović. Otkupom iz privatnog vlasništva 1970. godine u zbirku su ušli originalni spiskovi streljanih, sačinjeni u ovdašnjim fabrikama i ustanovama, evidencije nastale nepunu godinu dana posle streljanja, prema naredbi Okružnog načelstva u Kraljevu. Poslednje poruke iz lagera poslate porodicama pred­meti su od vanredne vrednosti u muzeološkoj praksi jer progovaraju svojeručnim zapisima stradalnika. Sadržaj zbirke čine i potvrde nemačke Komande mesta — izdate porodicama o streljanju bližnjih tokom decembra 1941. Lične karte, legitimacije, radne knjižice, vojne isprave streljanih u lageru —nose lični beleg, trag o pređašnjem životu stradalnika — hranitelja porodica, majki, bivših „Sokola“, studenata, đaka… U negovanju kulture sećanja, veliki je doprinos porodica streljanih kako bi lični predmeti streljanih, kao i oni pronađeni na stratištu (prilikom podizanja spomeničkog kompleksa Spomen-parka) postali deo kolektivne memorijalne baštine. Posebnu grupu predmeta čine oni koji su po muzeološkoj klasifikaciji ulaze u sadržaj drugih zbirki istorijskog odeljenja (plakati, leci; arhivalije; fotografije), a odnose se na streljanje u lageru oktobra 1941.[31][24]

Odgovorni[uredi | uredi izvor]

Pripadnici 717. POSADNE DIVIZIJE NEMAČKE ARMIJE — JEDINICE VERMAHTA

Poreklo: Bruk an der Lajta, *****, Austrija

Formirana od 1. do 14. maja 1941, kada je transportovana za Srbiju. Od 11. juna pod komandom 65. VIŠE KOMANDE ZA NAROČITU UPOTREBU (Hohereskommande zur besonderen Verwendung)

Državna komisija za utvrđivanje zločina zabeležila je “obrađene odluke za lica odgovorna za masovni pokolj civilnog stanovništva od 15. do 20. oktobra 1941. u Kraljevu”. Imena najodgovornijih u komandnom sastavu:[32]

HOSTERBACH, general;

MACIEOVIČ ALFONS, poručnik, Komanda mesta;

DOESCH ОТО, major, komandant štaba 749. puka;

SAIFERT, potporučnik;

POTTHOF, potporučnik;

BAUER HANSL, kapetan;

BENDINGER, kapetan;

MAYER, potporučnik;

GARHOFER, potporučnik;

SCHULTE, potporučnik;

SCHMITT, potporučnik;

PICHLER, potporučnik;

HIEFNER, potporučnik;

LERCH, potporučnik;

MADER, potporučnik;

LEHL, potporučnik;

HOEJER, potporučnik;

ROTMAYER, potporučnik;

MAIER, podoficir;

VOLKMAYER, podoficir;

SCHORKMEIER, podoficir;

VARAS, podoficir;

VOLLFINGER, podoficir;

BUERGERHOF, podoficir;

SZAVLOVSKY, podoficir;

MOSER, podoficir;

STICK, podoficir;

VAHL, podoficir;

MIGE, podoficir;

GRUBER, podoficir;

VENZ, Oberleutnant

WETTSTEIN, Oberleutnant

FRITZ VALENTIN, Sonderfuehrer

ŠKORJANC HANS, Feldwebel

MUELLER HEINRICH, agent Gestapoa

KOMAREK JOSEF

KINAST HERBERT

BESS HELMUT

KUTCHIK JOSEF

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Naredba o uvođenju vanrednog stanja sa prekim sudom od 15. oktobra 1941. godine.
    Naredba o uvođenju vanrednog stanja sa prekim sudom od 15. oktobra 1941. godine.
  • Vatrogasno društvo u Kraljevu, čiji su članovi učestvovali u sahranjivanju žrtava.
    Vatrogasno društvo u Kraljevu, čiji su članovi učestvovali u sahranjivanju žrtava.
  • Plan Lagera u Kraljevu
    Plan Lagera u Kraljevu
  • Lokomotivska hala u kojoj su držani taoci.
    Lokomotivska hala u kojoj su držani taoci.
  • Streljanje
    Streljanje
  • Novka i Zagorka Blažić na groblju streljanih. Porodica Blažić je izgubila 4 člana oktobra 1941: Živana i njegove sinove Milorada, Mihaila i Radosava.
    Novka i Zagorka Blažić na groblju streljanih. Porodica Blažić je izgubila 4 člana oktobra 1941: Živana i njegove sinove Milorada, Mihaila i Radosava.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Krejaković, Silvija (14. 10. 2021). „Kraljevački 14. oktobar 1941: Smrt u lageru”. Radio-televizija Srbije. Pristupljeno 18. 10. 2021. 
  2. ^ a b v Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 50, 87, 92, 103. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  3. ^ „Narodni muzej Kraljevo - Streljanje 1941.”. Arhivirano iz originala 21. 10. 2017. g. Pristupljeno 20. 10. 2017. 
  4. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 35. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  5. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 37. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  6. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 93. 
  7. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 32; 36—38; 40. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  8. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 112. 
  9. ^ a b Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 94—95. 
  10. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 44—45. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  11. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 113. 
  12. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 45—47. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  13. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 74—75. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  14. ^ Drašković, Dragan. „Stanje u Kraljevu oktobra 1941- pokušaji da se spreči i prekine streljanje talaca”. Kraljevo oktobra 1941.: 93—106. 
  15. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 49. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  16. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 102—104. 
  17. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 104. 
  18. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 105. 
  19. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 105—106. 
  20. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 47. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  21. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 104. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  22. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 95—97. 
  23. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 97—98. 
  24. ^ a b Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 67. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  25. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 108—109. 
  26. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 102. 
  27. ^ a b v Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 61—62. 
  28. ^ Krejaković, Silvija (2013). Identiteti žrtava streljanih u Kraljevu oktobra 1941. Beograd: Muzej žrtava genocida. str. 12. ISBN 978-86-86831-12-5. 
  29. ^ a b v Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 101. 
  30. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 103. 
  31. ^ Krejaković, Silvija (2019). „Streljanje u Lageru u Kraljevu oktobra 1941. godine: istraživanje, interpretacije i pregled memorijalizacije u Narodnom muzeju Kraljevo”. Naša prošlost. 17/18: 100—101. 
  32. ^ „Narodni muzej Kraljevo”. Arhivirano iz originala 2. 12. 2013. g. Pristupljeno 19. 10. 2023. 

Napomene[uredi | uredi izvor]

Članak je preuzet sa sajta Narodnog muzeja Kraljevo po odobrenju autora Silvije Krajaković, višeg kustosa.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Масакр_у_Краљеву&oldid=27749811”