Pređi na sadržaj

Mural

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Diorama prizora oslikavanja prvih murala na svodu pećine Altamira, delo vajara Džozepa Fonta (Josep Font). Nastala je kao deo Internacionalne izložbe u Barseloni 1929. godine. Sada je izložena u Muzeju arheologije Katalonije (Museu d'Arqueologia de Catalunya) u Barseloni
Libanski umetnik Jazan Halvani (Yazan Halwani) slika mural Prodavac cveća na fasadi zgrade u Dortmundu. Mural predstavlja portret sirijskog dečaka koji je prodavao cveće u Bejrutu

Mural ili zidno slikarstvo označava monumentalnu kompoziciju urađenu na zidu, tavanici ili nekoj drugoj velikoj permanentnoj zidanoj površini, kao njen integralni deo.[1] Ova umetnička kompozicija u sebi objedinjava opšte elemente slike, i elemente arhitekture.[2]

Sama izrada zidne slike, odnosno murala, zavisi od sastava podloge uz koju je vezana odgovarajućom tehnikom, dok na kompoziciju i raspored elemenata utiče prostor čije dimenzije namjeću i dimenzije same zidne slike. Zidne slike, odnosno murali mogu biti izuzetno velike velike, pa u svojoj dekorativnoj, narativnoj ili memorijalnoj funkciji najčešće poprimaju monumentalni karakter.[2]

Najčešće se na ovaj način oslikavaju fasade zgrada ili velike zidne površine unutar prostorija (aule, stepeništa i sl).[3] U širem smislu pojam „mural” se odnosi na slikarsku kategoriju koja je postala popularna zahvaljujući umetničkom pokretu – muralizmu.[4] Nekada su zidne slike imale veliku važnost, ne samo kao ukras verskih i stambenih objekata, nego i kao iskaz bogatstva i pokroviteljstva. Karakteristika koja mural izdvaja od drugih slikarskih formi je to da su arhitektonski elementi datog prostora harmonično ugrađeni u sliku.[2]

Etimološki termin „mural” potiče od latinske reči murus - zid ili muralis - zidni.[1]

Istorija zidnog slikarstva[uredi | uredi izvor]

Praistorija[uredi | uredi izvor]

Crteži bizona na svodu pećine Lasko u francuskoj

Mural ili zidno slikarstvo je najstariji oblik slikarstva. Nastao je u vreme Paleolita, kada je praistorijski čovek osetio potrebu da oslika zidove pećina u kojima je obitavao i tako ukrasi okolinu i iskaže svoje ideje i verovanja.[1] Boje su se pravile od prirodnih pigmenata pomešanih sa životinjskom mašću, a nanošene su na podlogu prskanjem ili primitivnim četkama od rascepljenih grana. Obrisi su tamni, a ponekad je korištena i sama forma zida, udubljenja i ispupčenja, za likovno oblikovanje životinja.[5] Najpoznatiji primeri praistorijskog zidnog slikarstva nalaze se u pećinama Lasko (Francuska) i Altamira (Španija).[2]

Glavni članak: Pećinsko slikarstvo

Umetnost Starog Egipta[uredi | uredi izvor]

Zidno slikarstvo u grobnici u Asuanu, Egipat

U umetnosti Starog Egipta zidovi su se premazivali slojem gipsa na kojoj su se crnom bojom iscrtavali oblici i hijeroglifi i zatim ispunjavali bojom od linije do linije. Kod starih Egipćana zidne slike su imale veliki religijski značaj i bile su neodvojiv deo ritualnih obreda. Jedna od najstarijih slika nastala na zidu od opeke napravljene čovečijom rukom, slika Ljudi, čamci i životinje, nalazi se u grobnici u Hierakonopolisu u Egiptu i nastala oko 3200 godina pre nove ere.[6] Sličan značaj zidno slikarstvo ima i u indijskoj i kineskoj umetnosti, kao i kod nekih naroda pretkolumbovske umetnosti u Severnoj i Južnoj Americi.

Glavni članak: Umetnost starog Egipta

Sumerska, asirska i persijska umetnost[uredi | uredi izvor]

Replika Ištarine kapije, Vavilon (deo zbirke muzeja Pergamon u Berlinu)

Paralelno sa razvojem Egipatske, između 3500. i 3000. godine pre nove ere, na prostoru između reka Eufrata i Tigra razvijala se i umetnost Mesopotamije. Za razliku od egipatske, umetnost u Mesopotamiji nije bila vezana za zagrobni, već za svakodnevni život. Osnivači mesopotamske civilizacije su bili Sumeri i iza njih nije ostalo mnogo sačuvanih arheoloških ostataka. U pogledu murala za ovu umetnost su karakteristični reljefi izrađeni u kamenim pločama hramova - zigurata, ali se javljaju i prvi mozaici.[7] Narod koji je nasledio kulturu i iskustva Sumera bili su Asirci. Njihovi hramovi veoma su podsećali na zigurate ali su u gradnji kraljevskih palata dostigli neverovatnu lepotu. Veličanstvene građevine bile su prekrivene reljefima. Persijanci, koji su 539. godine pre nove ere osvojili Vavilon, takođe su dekorisanje svoje arhitekture bazirali na reljefu.[8]

Egejska kultura i starogrčka umetnost[uredi | uredi izvor]

Ostaci palate u Knososu

Zidno slikarstvo svoj razvoj nastavlja razvojem Egejske kulture, koju su činile Kikladska, Minojska i Mikenska umetnost, a koja je cvetala tokom 3. i 2. milenijuma pre nove ere. Iz tog perioda potiču i najstariji ostaci tehnike fresko-slikarstva, čiji se počeci i vezuju upravo za ovu kulturu, Palate ovog perioda bile su prekrivene zidnim slikama od kojih su sačuvani samo fragmenti. Najpoznatije zidne slike nalaze se na Kritu, u Knososu, Amnisosu, Hagija Trijadi, Maliji i Festosu.[9]

Civilizacija stare Grčke se formirala od 1100. do 700. godine pre nove ere. Zidno slikarstvo ovog perioda nije sačuvano, ali su stari Grci bili prvi narod u istoriji koji je pisao o svojim umetnicima. Spise o umetnicima, kao i mnoge druge grčke tekstove, sakupili su Rimljani, ostavljajući ih budućim naraštajima kao trajna dokumenta. Rimski pisac Plinije Stariji u svom delu Istorija prirode piše o brojnim grčkim slikarima u prvoj polovini 5. veka pre nove ere, navodeći Polignota i Mikona, koji su ukrašavali mnoge građevine u Atini i Delfima. Predstava o tome kako su ove slike izgledale može se steći preko oslikanih vaza i uticaja koji je starogrčka umetnost ostavila na grčke provincije na Apeninskom poluostrvu i Etruriji.[10]

Glavni članak: Starogrčka umetnost

Etrurska i umetnost Starog rima[uredi | uredi izvor]

Primer etrurskog murala: Grobnica sa leopardima , Korneto, Toskana
Ritual inicijacije, freske u vili Misterija u Pompejima
Bitka kod Isa, mozaik, kopija helenističke slike, Pompeji (Narodi muzej u Napulju)

Prema Herodotovim zapisima, Etrurci su narod doseljen iz Lidije u Maloj Aziji u predeo između današnjih italijanskih gradova Firence i Rima. Takmičili su se sa Grčkom u gradnji i moreplovstvu, a njihova umetnost je procvat doživela krajem 6. i početkom 5. veka pre nove ere. Sačuvan je izvestan broj impresivnih zidnih slika kojima su oslikane grobne odaje, na kojima se prepoznaje uticaj starogrčkih slikara.[11]

Glavni članak: Etrurska umetnost

Veza slikarstva helenističke Grčke i starog Rima ne može se lako utvrditi, zbog nepostojanja slikarskih dela stare Grčke, ali postoje brojni primeri rimskih kopija starogrčkih slika, preko kojih se ova veza može uočiti. Jedan primer je mozaik kopija helenističke slike Persijanci pod Darijem iz bitke kod Isa, nastala krajem 4. veka pre nove ere. Najočuvaniji primeri rimskog zidnog slikarstva nalaze se u ostacima Pompeje i Herkulanuma.[12] Rimljani su takođe koristili i tehniku freske, ali i enkaustiku na zidu i primitivne grafite u obliku karikatura i stripa.[2]

Glavni članak: Starorimska umetnost

Ranohrišćanska i vizantijska umetnost[uredi | uredi izvor]

Zidno slikarstvo u katakombama Domicile, Rim
Freske u crkvi Aja Sofija u Trapezuntu, Turska
Justinijan s pratnjom, mozaik u apsidi crkve San Vitale u Raveni

Nasledstvo starogrčke i rimske tradicije slikanja razvilo se u ranohrišćansku umetnost i vizantijsko slikarstvo. Rana hrišćanska umetnost počinje da se razvija već od pojave prvih hrišćana, u 1. veku nove ere, mada ne postoje dela koja bi bila prepoznata kao hrišćanska sve do 200. godine nove ere, i pojave zidnog slikarstva kroz slikane dekoracije u rimskim katakombama i podzemnim hrišćanskim grobljima. Podelom carstva na Istočno i Zapadno i dalji razvoj hrišćanske umetnosti krenuo u dva pravca. Na zapadu se razvija varvarska umetnost, koja će kasnije prerasti u romaniku i gotiku, dok se na istoku razvija vizantijska umetnost.[13]

Pod uticajem Istoka vizantijska umetnost je bila pretežno slikarska. Slika je bila glavna dekoracija vizantijske arhitekture, a sva pažnja bila je usmerena na unutrašnji prostor. U vizantijskom zidnom slikarstvu zastupljeni su i mozaik i freska. Vizantijsko slikarstvo je posebnim slikarskim stilom i tehnikom nastavilo tradiciju klasične grčke umetnosti i prvenstveno je nastalo radi ukrašavanja hramova. Mnogi hramovim ukrašavani su velikim i vrednim slikarskim delima. Sa povećanim dimenzijama hramova došlo se i do velike površine zidova koje je trebalo islikati prema monumentalnoj arhitekturi, tako da je sigurno da slikari koji su ukrašavali prvobitne hramove nisu bili u mogućnosti da oslikavaju nove velelepne hramove, nego su školovani novi, koji su bili spremni kao i arhitekti za razvoj novih tehnika kao što je zidni mozaik, koji je prilično preuzeo ulogu zidne slike. Iako je mozaik kao tehnika bio poznat još od Mesopotamije i Sumera, ovi novi vizantijski mozaici su bili složeni, veliki i prevazilazili su sva iskustva koja su imali njihovi prethodnici.[14] I umetnost srednjovekovne pravoslavne Evrope razvijala se u vizantijskom umetničkom stilu, naročito u Rusiji, Bugarskoj, Makedoniji i Srbiji. U ovom periodu i srpsko zidno slikarstvo dostiže svoj vrhunac, zlatno doba, monumentalnim freskama Raške škole.[13]

Glavni članak: Vizantijska umetnost

Romanika i gotika[uredi | uredi izvor]

Freska Bogorodica sa detetom, primer romanske freske iz 13. veka, u katedrali u Veroni
Deo gotskog mozaika u apsidi crkve Santa Maria Trasteverde u Rimu (Pietro Kavalini, 1291)

Preporod zidnog slikarstva u Evropi dogodio se u romanici i gotici, naročito u Italiji tokom 13. veka, kada se najčešće slika fresko tehnikom, temperama na svežem malteru. Na tim osnovama razvilo se i renesansno slikarstvo, koje će svoj kreativni vrhunac na evropskom tlu doživeti pojavom renesansnih majstora kakvi su Mazačo, Fra Anđeliko, Leonardo da Vinči, Mikelanđelo i Rafaelo[1] i tokom koga će nastati neke od najslavnijih zidni slika na svetu, među kojima su svakako Leonardova Posljednja večera i Mikelanđelovo Stvaranje Adama na svodu Sikstinske kapele. Od 16. veka fresko slikarstvo se uglavnom zamenjuje slikama rađenim tehnikom ulja na platnu, ogromnih razmera. Takve slike su se postavljale na drvene okvire i mogle su prekriti celu površinu zida, a njihova izrada je bila lakša i jednostavnija. U 17. veku barokno iluzionističko slikarstvo postaje važan elemenat u dekorisanju enterijera u palatama i crkvama. Komplikovane iluzionističke igre stari majstori sve češće rade u seko tehnici (al secco - na suvo). U 18. veku javlja se i ukrašavanje celih površina zidova keramičkim pločicama, od kojih se stvaraju komplikovane iluzionističke slike, uglavnom dekorativnog karaktera.[2]

20. vek[uredi | uredi izvor]

Italijanski (Američki?) vojnik crta grafit (mural?) na zidu (Italija, nepoznati grad,1943. godina, tokom Drugog svetskog rata)
Mural Alegorija života Migela Alandija Pantoje (La Paz, Bolivija)

Svoj ponovni uzlet zidno slikarstvo doživljava u modernoj umetnosti 20. veka, kada su se za tehniku murala zainteresovali predstavnici kubističkog i fovističkog pravca u Parizu. Novi izraz u ovoj oblasti traže Ežen Delakroa, Ferdinand Hodler, Eduard Munk, Anri Matis, Pablo Pikaso i drugi. Poseban značaj u ovom periodu imaju meksički revolucionarni slikari, okupljeni u pokret muralizam koji se pojavio u Meksiku 30-ih godina 20. veka. Glavni predstavnici i nosioci ovog pokreta bili su Hose Klemente Orosko, Dijego Rivera i David Alfaro Sikeras. Istovremeno u SAD, tokom perioda Velike depresije umetnici, među kojima su Ben Šan i Tomas Hart Benton, oslikavaju murale uz finansijsku podršku američke vlade.[1]

Tematika murala[uredi | uredi izvor]

Obzirom da prate razvoj ljudskog društva od samih početaka, murali kroz različite epohe oslikavaju razne teme, od obrednih i religijskih do scena iz svakodnevnog života. Tokom 19. i 20. veka, kada se murali rade u službi monumentalne dekoracije, ovakve kompozicije inspirisane su istorijskim temama iz doba romantizma. Meksički muralisti, pod uticajem tek okončane Meksičke revolucije, uvode u zidno slikarstvo politički angažovana dela sa socijalno-političkim, istorijskim i revolucionarnim temama,[3] vešto kombinujući tradicionalne meksičke narodne motive i moderne evropske stilove.[2]

Mural u savremenom društvu[uredi | uredi izvor]

Druga polovina 20. veka u oblasti zidnog slikarstva donela je pojavi brojnih murala, dela anonimnih autora, na zidovima mnogih javnih objekata. Ovde je važno istaći razliku između sve popularnijih grafita i murala. Dok grafiti predstavljaju znakove, potpise, izreke i slično koji se obično nalaze napisani na zidu kako bi iskazali mišljenje koje pojedinac ima o nekoj temi, mural je potpuna slika na zidu koja ima svoju estetsku vrednost. Brojni murali postali su deo istorije, te su isti od izuzetne umetničke vrednosti.[4]

Oslikavanje murala u okviru akcije obeležavanja Dana planete Zemlje, Budva, Crna Gora, 2018. godine
Detalj murala u Budvi

Krajem 60-ih godina 20. veka u tunelima podzemne železnice Njujorka, počeo je da se razvija pokret koji je do današnjih dana opstao kao autentičan vid izražavanja kreativnosti, likovnosti ali i osećanja i stavova gradske omladine širom sveta. Osamdesete su sa sobom donele prve grafiti superzvezde, a ovaj vid pop-kulture raširio se prvo po Evropi a zatim i ostatku sveta. U devedesetim se desila neka vrsta industrijalizacije grafita, nastankom prvih velikih fabrika koje su se bavile proizvodnjom boja pravljenih prevashodno za potrebe uličnih crtača, što je za grafite predstavljalo neku vrstu novog početka i korak u jednu potpuno novu sferu. Postojeće okolnosti koje su obuhvatale i ekspanziju interneta u ovom periodu, doprinele su da se razvije potpuno novi pristup izražavanju, rasterećen do tada već ustaljenih vizuelnih formi i tehnika. Ono što je možda još važnije, čin crtanja, sam po sebi, više nije predstavljao jedini izraz stava, već su sve učestalije počeli da se pojavljuju umetnici čija su dela imala jasnu sociopolitičku sadržinu. Pojavile su se na potpuno nov način ilustrovane priče i stilizovane poruke o životu u postmodernom društvu. Sve ovo je početkom drugog milenijuma na površinu izbacilo jedan potpuno nov, svež pristup u ilustraciji i grafičkom oblikovanju uopšte, koji je svoje uporište ubrzo pronašao kako u primenjenoj, tako i u savremenoj umetnosti. Kolekcije velikih svetskih muzeja, kao i fasade nekih od njih, postajale su bogatije za eksponate ovog vida likovnog stvaralaštva, a ulični izraz je uveliko zavladao i popularnom kulturom kao nosilac identiteta mnogih komercijalnih projekata namenjenih pre svega mlađoj populaciji. Ova epoha označila je jedan vid komercijalizacije ali i potpune afirmacije ulične umetnosti koja se četrdesetak godina teturalo između vandalizma i umetničkog izraza nadolazećih generacija.[15]

Street art ili bukvalno prevedeno ulična umetnost, koja se manifestuje u vidu umetnički izvedenih grafita, murala ili raznih drugih crteža od druge polovine 20. veka doživljava pravu ekspanziju širom sveta. Pogodno tlo za razvoj ovog oblika umetnosti predstavljaju urbane sredine koje su u postindustrijskom periodu doživele privredne, ekonomske, sociološke i arhitektonske transformacije a koje su za sobom ostavile pregršt lokacija pogodnih za umetničko izražavanje.[16]

Savremeni mural u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Istorija nastanka i razvoja savremenog murala u Srbiji počinje 70-ih godina 20. veka, pojavom prvih murala na beogradskim fasadama.[15] Ekspanzijom ove vrste umetnosti u Beogradu, početkom 2. milenijuma, po uzoru na glavni grad ova vrsta umetničkog izražavanja širi se celom Srbijom. Kao finansijeri ovakvih akcija pojavljuju se lokalne samouprave, ali sve češće i različite privatne kompanije, uglavnom onih koje se bave proizvodnjom i distribucijom boja ali i drugih, pa je tako Telenor pokrenuo akciju oslikavanja murala širom Srbije, pod nazivom Pokreni grad.[17] Neretko se dešava da inicijativa potekne i od samih građana, koji u tom slučaju najčešće sami i finansiraju izradu murala.[18][16]

Murale po gradovima Srbije često oslikavaju poznati domaći, ali i strani umetnici, poznati po ovom vidu umetničkog izražavanja.[19] mnoge murale oslikali su, u okviru različitih projekata i profesori i studenti Fakulteta primenjenih umetnosti[20] i Fakulteta likovnih umetnosti u Beogradu.[21]

Tako, na primer, fasade u Prokuplju od 2010. godine krasi više od 20 murala. Pored lokalne picerije, frizerskog salona i auto-perionice, murali krase čak i zidove Opšte bolnice „Dr Aleksa Savić” u Prokuplju.[18] U Jagodini je realizovan projekat Muralima protiv nedoličnih grafita,[22] a pažnju privlači i projekat pokrenut 2017. godine u Požarevcu, a kojim je osim oslikavanja zidova po gradu pokrenuta i inicijativa za oslikavanje zidova Kazneno-popravnog zavoda za žene u Požarevcu. Za oslikavanje murala na zidu ženskog zatvora dobijena je i saglasnost Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Smederevu, jer je zgrada pod zaštitom države, uz uslov da tematika murala bude primerena ovakvom objektu.[23]

Beogradski mural[uredi | uredi izvor]

Mural u Rajićevoj ulici, jedan od prvih beogradskih murala (Čedomir Vasić, 1984)
Mural Vladimira Veličkovića na zgradi Filozofskog fakulteta
Mural u Ulici Vase Čarapića
Mural "Drvojed" u Pop Lukinoj ulici u Beogradu (Blu, 2009)
Mural sa stihovima Branka Miljkovića (gore) i jedan od murala sa likovima poznatih navijača Partizana, na kojem je lik Zorana Radmilovića (dole)
Mural sa likom Desanke Maksimović na fasadi zgrade u istoimenoj ulici u Beogradu
Mural na fasadi osnovne škole "Sveti Sava" u Makenzijevoj ulici u Beogradu (Vladimir Perić, 2009)

Beograd je svoje ime na mapi ovog globalnog fenomena ozbiljnije počeo da ucrtava negde sredinom 90-ih godina 20. veka. Deceniju kasnije, stvari su konačno počele da se menjaju nabolje, kako za crtače tako i za sam grad. Presudna je bila 2008. godina kada je, u okviru Beogradskog letnjeg festivala,[24] u roku od mesec dana na tri lokacije u užem centru grada oslikano nekoliko stotina metara uličnih murala.[15]

70-te godine 20. veka - početak[uredi | uredi izvor]

Prema tvrdnjama Miodraga Protića, srpskog slikara, likovnog kritičara, teoretičara i istoričara umetnosti, prvi savremeni mural u Beogradu naslikao je 1970. godine naivni ekspresionista Lazar Vujaklija na fasadi male knjigovezačke zanatske radnje koja se nalazila u Bulevaru revolucije (danas Bulevar kralja Aleksandra).[a] Godine 1977, u okviru manifestacije Nedelja Latinske Amerike, umetnička brigada „Salvador Aljende” iz Čilea oslikala je sa studentima Fakulteta likovnih umetnosti mural na zidu Studentskog kulturnog centra pod nazivom Solidarnost jugoslovenskih naroda sa narodima Latinske Amerike. Umetnica Darinka Pop Mitić radila je 30-ak godina kasnije rekonstrukciju ovog murala.[25]

80-te godine 20. veka[uredi | uredi izvor]

Istorijski tok sprovođenja akcija slikanja murala na beogradskim fasadama može se podeliti na nekoliko faza. Godine 1982. u organizaciji Centra za planiranje urbanog razvoja Beograda održan je skup pod nazivom Komunikacije na kojem je prvi put pokrenuto pitanje murala kao načina uređenja fasada u Beogradu. Već 1983. godine profesor Fakulteta likovnih umetnosti Čedomir Vasić je sa grupom studenata predao mapu sa 50 idejnih rešenja za oslikavanje murala tadašnjem gradonačelniku Bogdanu Bogdanoviću. Već naredne 1984. godine nastala su dva murala. Prvi je oslikao francuski umetnik Fransoa Morle na fasadi bioskopa 20. oktobar u Balkanskoj ulici, povodom posete tadašnjeg predsednika Francuske Fransoa Miterana. Taj mural, poklon Francuske Beogradu, danas nije vidljiv zbog izgradnje nove zgrade. Drugi mural je izveden u Rajićevoj ulici, a oslikao ga je profesor Vasić sa grupom tadašnjih studenata Fakultet likovnih umetnosti povodom obeležavanja 25. maja, u organizaciji Saveza studenata Beograda.[b] U periodu od 1984. do 1997. godine profesor Vasić je realizovao više murala u Beogradu, uglavnom u saradnji sa drugim umetnicima: Vesnom Knežević, Radomirom Kneževićem, Mirkom Ognjenovićem, Pericom Donkovim, Igorom Stepančićem, Brajanom Vasićem i drugim. Većina Vasićevih saradnika bili su njegovi bivši studenti, koji su od početka sa njim radili na popularizaciji oslikavanja murala. Većina originalne dokumentacije o tim događajima nije sačuvana.[25]

90-te godine 20. veka[uredi | uredi izvor]

Tokom 90-ih je urađeno nekoliko murala, ali znatno manje nego u prethodnim periodima. Značajnija akcija pokrenuta je uoči izbora 1995. godine, kada se na mestu gradonačelnika Beograda nalazio Nebojša Čović. Tokom te i naredne godine oslikana su tri murala, a radili su ih Dušan Miljuš, Čedomir Vasić i Danica Basta.Nakon 1995. oslikano je još par murala, ali su svi uništeni ili oštećeni.[25]

Druga značajnija inicijativa oslikavanja murala na beogradskim fasadama pokrenuta je povodom Samita nesvrstanih, održanog u Beogradu 1989. godine. Savet Skupštine Beograda je iste godine usvojio Operativni plan o uređenju grada, u kojem je prvi put u nekom zvaničnom gradskom dokumentu pomenuto oslikavanje fasada kao način uređenja grada. Tada je oslikano pet murala koje su finansirali gradovi i opštine SFRJ kao poklon Beogradu. Među njima su mural Vladimira Veličkovića na fasadi Filozofskog fakulteta, kao i mural Miodraga B. Protića na Terazijama. Organizacija je bila poverena Republičkom zavodu za zaštitu spomenika, a realizacijom je rukovodio umetnik Slobodan Jevtić-Pulika.[16] Krajem 80-ih pojavili su se i prvi murali finansirani od strane privatnih kompanija.[25]

21. vek[uredi | uredi izvor]

Posle 2000. godine značajniji murali realizovani su u okviru Beogradskog letnjeg festivala, što je predstavljalo nastavak tradicije iz 80-ih godina. Karakteristika ovog talasa oslikavanja grada je popularizacija grafita i gostovanje poznatih street art umetnika, kao što su: Andre, Blu, Remed, M City i drugi. U toku BELEF-a 2003. godine izveden je i jedan grafiti mural u Pop Lukinoj ulici, uz učešće više grafiti crtača iz Srbije, Hrvatske, Mađarske i Bosne. Od 2008. godine većina murala urađena je u saradnji BELEF-a i organizacije Kiosk - platforma za savremenu umetnost.[25]

Druga veća akcija u 21. veku vezana je za projekat 'Karakterom protiv nasilja u kojem je učestvovalo više privatnih kompanija i javnih institucija. Akciju je 2008. godine pokrenuo Vaterpolo savez Srbije, a pridružili su se Ministarstvo omladine i sporta, Univerzitet umetnosti u Beogradu i Večernje novosti. Preko Univerziteta umetnosti i po preporuci rektora, uključen je Fakultet likovnih umetnosti, a kao mentor radionice murala angažovana je likovna umetnica Vesna Knežević. Prvobitnim projektom bilo je predviđeno oslikavanje tri murala, ali se zbog velikog interesovanja ustanova koje su želele da svoje zidove ponude na raspolaganje za murale i zbog velikog broja studenata spremnih da prihvate izazove ove vrste likovnih intervencija, akcija proširila. U akciji Karakterom protiv nasilja, koja je trajala do 2011. godine, oslikano je više državnih ustanova, tačnije fakulteta, gimnazija, osnovnih škola i predškolskih ustanova.[26]

Posebno su zanimljivi murali koji se od 2010. godine pojavljuju na zidovima Dorćolskih zgrada, sa likovima poznatih navijača Fudbalskog kluba Partizan, čije oslikavanje su organizovali sami navijači ovog kluba.[16]

Godine 2011. započeto je istraživanje pod nazivom Istorijat oslikavanja murala u Beogradu sa ciljem da se napravi pregled istorije oslikavanja murala u Beogradu. Realizovali su ga Jovana Stojanović, Miloš Miletić i Mirjana Radovanović. To je prvo istraživanje o beogradskim muralima ikada sprovedeno. Prema navodima autora istraživanja, veliki problem je predstavljao nedostatak dokumentacije, posebno u institucijama koje se vezane za organizaciju nekih od oslikavanja. Dokumentovanje je dodatno otežano činjenicom da je veliki broj beogradskih murala oštećen ili uništen.[25]

Beogradski mural na Vikimedijinoj ostavi.
Galerija beogradskih uličnih murala[uredi | uredi izvor]
  • Imitacija života #9 u Karađorđevoj ulici. Autori: Pablo Tonji (Pablo Togni) i Kristijan Rebeki (Christian Rebecchi), 2014
    Imitacija života #9 u Karađorđevoj ulici. Autori: Pablo Tonji (Pablo Togni) i Kristijan Rebeki (Christian Rebecchi), 2014
  • Nasmejana holandska devojčica - mural na zidu KC Grad u Savamali. Autorka The Kraljica Vila (TKV), 2016
    Nasmejana holandska devojčica - mural na zidu KC Grad u Savamali. Autorka The Kraljica Vila (TKV), 2016
  • Mural "Zamisli želju" na stubu Savskog mosta u Beogradu. Autori Marija i Stevan Šoln (2016)
    Mural "Zamisli želju" na stubu Savskog mosta u Beogradu. Autori Marija i Stevan Šoln (2016)
  • Mural "Igra na vetru" na stubu Savskog mosta u Beogradu. Autori Marija i Stevan Šoln (2016)
    Mural "Igra na vetru" na stubu Savskog mosta u Beogradu. Autori Marija i Stevan Šoln (2016)
  • Mural u Skadarliji
    Mural u Skadarliji
  • Mural na zidu biblioteke "Đura Jakšić" u Žarkovu, beogradska opština Čukarica
    Mural na zidu biblioteke "Đura Jakšić" u Žarkovu, beogradska opština Čukarica
  • Prostor ispred biblioteke "Despot Stefan Lazarević" u Mladenovcu, ukrašen muralima
    Prostor ispred biblioteke "Despot Stefan Lazarević" u Mladenovcu, ukrašen muralima
  • Mural sa likom Karađorđa na zidu osnovne škole "Vožd Karađorđe" u Ostružnici
    Mural sa likom Karađorđa na zidu osnovne škole "Vožd Karađorđe" u Ostružnici
  • Mural na zidu biblioteke "Prometej" na Banovom brdu, beogradska opština Čukarica
    Mural na zidu biblioteke "Prometej" na Banovom brdu, beogradska opština Čukarica
  • Mural na zidu biblioteke "Prometej" na Banovom brdu, beogradska opština Čukarica
    Mural na zidu biblioteke "Prometej" na Banovom brdu, beogradska opština Čukarica

Tehnike zidnog slikarstva[uredi | uredi izvor]

Kako bi se zidne slike, odnosno murali održali na zidu i bili što trajniji, naročito ako je reč o spoljnim zidovima koji su izloženi uticaju sunca, kiše i drugih atmosferskih pojava, za njihovu izradu koristite se adekvatni materijali.[4]

Pećinski crteži[uredi | uredi izvor]

Među najstarijim ostacima zidnog slikarstva svakako su obrisi šaka u pećini Altamira u Španiji, koji su nastali prislanjanjem ruke na stenu i duvanjem obojenog praškastog crvenog okera ili uglja, pri čemu je na zidu pećine ostajao obris ruku. U pećini Lasko u Francuskoj, nalaze se verovatno najlepši crteži životinja i scene iz lova, a boje koje je pećinski slikar koristio bili su prirodni oksidi gvožđa, magnetit (crne boje), hematit (crvene boje) i limonit (žute boje). U paleolitu pećinski slikar je slikao direktno na zidu bez pripreme podloge. Koristio je i crni pigment dobijen od sagorelog drveta ili kostiju. Zbog magijskog kultnog značenja, naročito je cenjena crvena boja. Usitnjena zemlja različita po boji korišćena je sa tadašnjim vezivima, a to su životinjske masti, krv, urin, jaja, mleko i biljni sokovi. Sredstvo nanošenja boje najčešće su bili prsti, ptičija pera ili štapići stučeni na kraju, koji predstavljaju pračetkicu.[27]

Murali u Starom Egiptu[uredi | uredi izvor]

U starom Egiptu podloga za sliku je bila od glatkog tesanog kamena, a preko nje je nanošen sloj gipsa, tehnika poznata još u praistoriji. Kada je podloga bila gruba i neravna oblagana je slojem blata i seckane slame, a preko tog sloja nanosio se sloj gipsa, kaolina ili kreča. U novom dobu egipatskog carstva podloge su ostavljane mnogo grubljim. Slika se radila kada se podloga osuši, a za boje su korišćena veziva na bazi gume ili želatina. Slikarstvo starog Egipta je bilo u okvirima tehnike tempere. Unošen je osnovni crtež slike, precizno i pomoću mreže koja je određivala polja kvadrata u postavci crteža, a greške su ispravljane crnom bojom. Praškaste boje koje su upotrebljavali egipatski slikari su oker žuti i crveni, plavi azurit, zeleni malahit, prženi bakar, egipatska plava, smeđi, ružičasti, beli od kreča kalcijum-karbonat, siva i crna od čađi.[6]

Freska[uredi | uredi izvor]

Radovi na restauraciji fresaka u bazilici Svetog Eustorgija u Milanu

Sledeća faza u razvoju zidnog slikarstva je fresko-slikarstvo. Ne može se utvrditi tačno poreklo i razvoj fresko-slike, ali se na osnovu horizontalno spajanih slojeva maltera, ugrebanih linija crteža na svežem malteru, sloja čistog kalcijum-karbonata i ostalih činjenica vreme nastanka prvih fresaka egejske kulture procenjuje na 1700. do 1450. godine pre nove ere.[9] freska (italijanski fresco - sveže, vlažno),[1] je naziv za sliku koja se izrađuje mineralnim bojama na sveže malterisanom zidu. Malter se priprema u grubljim i finijim slojevima, a površina za oslikavanje izrađuje se od 1/3 kreča i 2/3 peska, sa dodatkom usitnjenog mermera ili cigle. Mineralne boje otopljene u vodi daju sa krečom i peskom čvrst spoj i trajnu sliku. U širem smislu freska označava i druge srodne tehnike zidnog slikarstva: enkaustiku (postupak sa dodatkom voska), secco (slikanje na osušenom malteru mineralnim bojama ili temperom), fresco-secco (slikanje započeto na svežem, a nastavljeno na osušenom malteru, temperom).[28] U helenističko vreme za pozadinu slika koristile su se glačane podloge kao imitacija mermera. Taj oblik zidnog slikarstva je, po ugledu na grčko, bio zastupljen u ukrašavanju zidova kuća i u starom Rimu. Vitruvije, rimski arhitekt, je pišući o gradnji arhitektonskih zdanja podrobno zabeležio i postupak izravnavanja zidova. Nanosilo se sedam slojeva maltera, svaki po sušenju prethodnog. Upotreba veziva se ne pominje, već se slika na vlažnom malteru uz glačanje. U podlogu se nanosi žuti oker ili pompeanska crvena, a preko toga se slika glavni motiv. Za izradu samih slika koristile su se boje: žuta ili crvena iz Ponta u Egiptu, zelena iz Smirne. Vitruvije piše i o upotrebi veštačkog i prirodnog cinobera, indigo plave, pečenog okera, purpura i drugih veštačkih boja.[12] Karakteristika vizantijskog zidnog slikarstva je rad na svežem malteru. Debljina maltera je zavisila od toga koliko je zid bio neravan, a postoji mišljenje da su najlepše freske nastale na samo jednom sloju maltera.[14]

Glavni članak: Freska

Mozaik[uredi | uredi izvor]

Izrada mozaika

Još jedna, kroz istoriju često korišćena tehnika izrade murala je mozaik. Prvi poznati mozaici potiču iz Mesopotamije, odakle su se preko Sirije i Male Azije širili na Zapad, gde se ta tehnika razvila prvo u Grčkoj, u helenističko doba, a zatim i u rimskoj umetnosti.[1] Puni procvat mozaik doživljava u ranokršćanskoj i vizantskoj umetnosti. Mozaik je slikarska tehnika ukrašivanja zidova, podova, svodova i kupola kompozicijama sastavljenim od kvadratnih ili višeugaonih raznobojnih kockica od kamena, glazirane keramike, stakla, cigle, sedefa, metala ili plastike. Kockice se slažu u žitki malter, git ili cement. Kada se podloga stvrdne, mozaik se polira i brusi, što doprinosi čvrstoći i trajnosti dela. U antici su bile poznate dve tehnike izrade mozaika: opus tessellatum (tehnika slaganja kockica nejednake veličine) i opus vermiculatum (sitne kockice uglavnom jednake veličine, često od dragog kamena, međusobno čvrsto sljubljene da se ne naziru ivice i međuprostori).[7]

Glavni članak: Mozaik

Savremeno doba[uredi | uredi izvor]

Street art ili prevedeno ulična umetnost, koja od druge polovine 20. veka doživljava pravu ekspanziju širom sveta, izrodila je ogroman broj umetnički izvedenih murala, grafita i raznih drugih crteža. Obzirom na veliku popularnost i masovnost ovog vida umetničkog izražavanja, savremeni murali najčešće se oslikavaju auto-lakovima, fasadnim bojama, markerima i drugim sličnim, lako dostupnim i relativno jeftinim materijalima[16] i često bez bilo kakve prethodne pripreme podloge, te je stoga i njihov vek trajanja daleko kraći u odnosu na monumentalna dela starih majstora.

Razlika između murala i grafita[uredi | uredi izvor]

Grafiti i murali se često mešaju i poistovećuju. I jedni i drugi predstavljaju provokativne pokrete gde su dela prikazana u javnim prostorima umesto u galerijama. Obe ove forme likovnog izražavanja definitivno predstavlja oblik moderne umetnosti, ali oni se ipak razlikuju u tehnici izrade, samoj funkciji i nameri. S obzirom na to da murali predstavljaju vid konceptualne umetnosti, njihovi autori ne samo što žele da sugrađani vide proizvod njihove mašte, već i da imaju neku interakciju sa njihovim umetničkim delom, da razumeju njegovu poentu, kao i da osete emociju – dakle, cilj im je da privuku pažnju. Sa druge strane, ilegalnost je najveća prednost grafita, a ujedno i njihova najveća mana. Iako je fokus na delovanju izvan socijalnih normi i misteriji, grafiti vrlo često mogu da se gledaju i kao oblik advertajzinga. To znači da oni hoće da prenesu konkretnu poruku, koja može biti pozitivnog ili negativnog karaktera. Grafiti su takođe specifični, jer većina njih često ne može da se pročita bez poteškoća, što znači da su usmereni ka određenoj ciljnoj grupi, dok su murali otvoreniji prema široj publici. Ipak, i jedni i drugi koriste humor, ironiju i apsurd kako bi komunicirali sa slučajnim prolaznicima, a sve to sa namerom da ih navedu da se makar na trenutak zamisle.[29]

Zanimljivosti[uredi | uredi izvor]

U martu 2017 Novi Sad i Srbiju potresla je vest da je mural francuskog umetnika Gijoma Albija - Remeda (Guillaume Alby - Remed) The Only Truth (Jedina istina), naslikan 2009. godine na zidu novosadske Gradske biblioteke, prekrečen od strane nepoznatih počinilaca.[30]

U januaru 2018. U Beogradu je neko prefarbao crnom farbom i neke od murala sa likovima navijača FK Partizan na Dorćolu.[31]

Francuska umetnica Madmazel Moris (Mademoiselle Maurice), koja u svojim delima uglavnom koristi tradicionalnu japansku tehniku origami, kreirala je 2015. godine 3D mural koji je postavljen na tamnu fasadu jedne stambene zgrade u Parizu. Mural nazvan Lunarni ciklus (Lunar Cycles) bio je visok 15, a dugačak 140 metara. Mural je bio napravljen od raznobojnih origami ptičica. Čitav proces kreiranja murala trajao je tri nedelje. Prvi korak bio je krečenje čitave fasade objekta u crno, kako bi se istakla origami struktura. Da bi se instalacija realizovala korišćeno je 500 litara boje za farbanje i 15.000 papira od kojih su napravljene origami ptičice. Ova instalacija, do tada najveći mural u Parizu, na fasadi je stajala do avgusta 2015, kada je uklonjena.[32]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Mural u Bulevaru kralja Aleksandra je, na žalost, uništen ali je Vujaklija 1979. godine uradio još jednu zidnu sliku na fasadi Zapadne kapije Beograda na Novom Beogradu i ona je očuvana.
  2. ^ Zanimljivo je da je tokom izrade murala prof. Vasić proveo jedno veče u pritvoru, dok upravnik Beobanke nije potvrdio da je odobreno oslikavanje fasade.[25]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e Enciklopedija Britanika 2005, str. 21
  2. ^ a b v g d đ e Enciklopedija likovnih umjetnosti 1966, str. 613-627
  3. ^ a b „mural”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 8. 1. 2018. 
  4. ^ a b v „Šta je to mural?”. Veliki rečnik. Pristupljeno 8. 1. 2018. 
  5. ^ Umetnost : za I razred zajedničke osnove i III razred usmerenog obrazovanja umetničke delatnosti za baletsku i muzičku struku 1982, str. 69-70
  6. ^ a b Knežević 2017, str. 34-36
  7. ^ a b „mozaik”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  8. ^ Knežević 2017, str. 37-40
  9. ^ a b Knežević 2017, str. 41-44
  10. ^ Knežević 2017, str. 45
  11. ^ Knežević 2017, str. 48
  12. ^ a b Knežević 2017, str. 50-52
  13. ^ a b Umetnost : za I razred zajedničke osnove i III razred usmerenog obrazovanja umetničke delatnosti za baletsku i muzičku struku 1982, str. 81-87
  14. ^ a b Knežević 2017, str. 55-63
  15. ^ a b v Unković, Stefan. „Beogradski murali”. designed. Arhivirano iz originala 09. 01. 2018. g. Pristupljeno 9. 1. 2018. 
  16. ^ a b v g d Stojanović, Marko. „Mural: Mali podsetnik na uličnu umetnost”. GRADNJA. Pristupljeno 9. 1. 2018. 
  17. ^ „Predstavljeni murali u Zaječaru – projekat „Pokreni grad””. Zvanična prezentacija. Telenor. Arhivirano iz originala 12. 01. 2018. g. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  18. ^ a b „Bunt je neuništiv: 23 opasno dobrih murala u Srbiji!”. Espreso. 19. 11. 2015. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  19. ^ „Murali pariske umetnice Kashink po Srbiji”. see cult. 27. 8. 2017. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  20. ^ Marković, P. (17. 8. 2006). „Murali lek za gradska rugla”. Blic online. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  21. ^ Knežević 2017, str. 188-199
  22. ^ Miletić, Dušan. „MODERNA KULTURA GRAFITA: Zidovi sa dušom”. Portal Mladi. Pristupljeno 17. 1. 2018. 
  23. ^ Novković, D. (30. 6. 2017). „Murali na zidinama ženskog zatvora”. Večernje Novosti. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  24. ^ „Murali BELEF-a krase Beograd”. RTS. Radio televizija Srbije. Pristupljeno 10. 1. 2018. 
  25. ^ a b v g d đ e „Istorijat beogradskih murala”. see cult. 26. 3. 2013. Pristupljeno 10. 1. 2018. 
  26. ^ Knežević 2017, str. 165-167
  27. ^ Knežević 2017, str. 31-32
  28. ^ „freska”. Hrvatska enciklopedija. Leksikografski zavod Miroslav Krleža. Pristupljeno 11. 1. 2018. 
  29. ^ Kragović, Katarina. „Razlika između grafita i murala”. Centar za razvoj ideja. Pristupljeno 17. 1. 2018. 
  30. ^ „Novi Remedov mural niče u Novom Sadu”. Moj Novi Sad. 15. 9. 2017. Pristupljeno 10. 1. 2018. 
  31. ^ Petrović, Jelena D. (21. 1. 2018). „Kome su smetali murali Duška Radovića, Bore Todorovića...”. N1. Arhivirano iz originala 23. 01. 2018. g. Pristupljeno 22. 1. 2018. 
  32. ^ Aleksić, Anđela. „Najveći mural u Parizu napravljen origami tehnikom”. GRADNJA. Pristupljeno 9. 1. 2018. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Mural na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Мурал&oldid=27374857”