Pređi na sadržaj

Oslobođenje Zagreba

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Oslobođenje Zagreba
Deo Drugog svetskog rata

10. zagrebački korpus u oslobođenom Zagrebu
Vreme8−9. maj 1945.
Mesto
Zagreb
Ishod pobeda Jugoslovenske armije
Sukobljene strane
Jugoslovenska armija  Nemačka
 NDH
Komandanti i vođe
Koča Popović Nezavisna Država Hrvatska Đuro Kumičić
Uključene jedinice
45. srpska divizija
28. slavonska divizija
10. zagrebački korpus		 ostaci jedinica ustaša, domobrana, Vermahta i četnika (Narodna zaštita čuvanje reda)

Oslobođenje Zagreba[a][1][2] izvršile su jedinice Jugoslavenske armije od 8. do 9. maja 1945. godine, čime je Nezavisna Država Hrvatska doživela konačan slom.

Događaji pre oslobođenja

[uredi | uredi izvor]

Kad je 10. aprila 1941. proglašena NDH, Zagreb je postao njen glavni grad. Tiokom četiri godine u Zagrebu su se nalazili poglavnik Ante Pavelić, vodeći ustaše i Hrvatski državni sabor. S vremenom su partizani postepeno jačali i oslobađali delove NDH. Krajem aprila Slavonija je već bila oslobođena.

S probojem Sremskog fronta 12. aprila 1945. ubrzava se povlačenje nemačkih i kvislinških snaga te dolazak izbeglica u Zagreb. Izveštaj OZNA-e iz maja procenjuje da se u Zagrebu nalazilo otprilike 250.000 izbeglica, od kojih je deo krenuo u beg prema zapadu. Istoričar Ivo Goldštajn navodi da je taj priliv ljudi doneo totalni haos u grad, da su sve ulice bile zakrčene, a svi trgovi zatrpani. Osim izbeglica iz raznih delova NDH koje su bežale pred Jugoslovenskom armijom, u gradu se nalazilo i nekoliko vojnih jedinica koje su u strahu od odmazde zbog počinjenih zločina htele da pobegnu na zapad. Činili su ih pripadnici raznih ustaških jedinica i domobrana, pripadnika Vermahta te raznih četničkih grupacija.[3]

Kako bi zastrašili stanovništvo da ih ne bi ometalo u odbrani grada, Ustaška nadzorna služba i Gestapo od 28. aprila na javnim su mestima počeli da ubijaju i vešaju Zagrepčane po kratkom postupku. Neke od lokacija počinjenih zločina bile su u Podsusedu, u Svetoj Nedjelji, kod Kruševlja i drugde.[4]

Dana 30. aprila, kada su prve nacističke jedinice napuštale odbrambene položaje oko reke Ilove i Bilogore te se povlačile prema Zagrebu, a odande dalje na zapad prema Austriji, Pavelić je na sednici vlade NDH doneo odluku o povlačenju i napuštanju Zagreba. Naredba da se sve jedinice NDH stacionirane u Zagrebu počnu povlačiti prema Celju izdana je u noći s 5. na 6. maja i povlačenje je počelo odmah.

Pripreme za oslobođenje Zagreba u štabu 2. armije aprila 1945. U prvom redu Ljubo Vučković, Koča Popović i Radovan Vukanović.
Uništena nemačka motorizovana kolona na prilazima Zagrebu početkom maja 1945.

Pavelić je 6. maja napustio državu, a za njim su se prema Austriji povlačili ustaše, domobrani, četnici i velik broj civila.[5] Bilo je i brojnih slučajeva prisilnog teranja građana da pođu s ustaškim snagama koje su se povlačile kako bi ih se iskoristilo kao žive ljudske štitove. Već 6. maja bili su zabeleženi slučajevi da ustaše na Žitnjaku, Kraljevcu i Donjem Prekrižju isteruju iz kuća sve muškarce u dobi od 16 do 60 godina i odvode ih sa sobom. Pripadnici Narodne zaštite na nekim su lokacijama nastojali da spreče takvo nasilje nad civilima, ali je u oružanim obračunima bilo i mrtvih. Zabeleženo je da su 6. maja ustaše ubili 11 pripadnika Narodne zaštite, a 7. maja usmrtili njih 10 i teško ranili dvojicu. Svaka kolona imala je svoj pravac povlačenja. Luburićevci su dolazili s Trešnjevke prema Črnomercu. Bobanovci su u svojim crnim uniformama bežali uzduž potoka Črnomerca. Prolazila su i seljačka kola s porodicama kvislinga. Domobrani su se presvlačili u civilna odela i bežali kućama.[4]

U nedelju poslepodne, 6. maja, otvorena su vrata zatvora na Savskoj cesti. Ustaški agenti palili su dokumente i napuštali kancelarije. Policajci-stražari napuštali su zgradu i oružje, a pokupila ga je Narodna zaštita. To je oružje zatim raspodeljeno simpatizerima NOP-a te aktivistima u fabrikama i drugim ustanovama radi očuvanja reda i mira.[4]

U pet časova ujutru 8. maja, iz grada se sa svojom kolonom Ljubljanskom ulicom počeo povlačiti i Vjekoslav Luburić. Kolona je nastavila Ilicom prema Črnomercu i pritom je pucala po okolnim zgradama. Na čelu kolone bila su tri mala tenka, dvadesetak automobila i mnogo kamiona nakrcanih ustašama. Na začelju kolone bili su motocikli i tenkovi. Ukupno je u toj koloni bilo više hiljada ustaša.[4]

Zauzimanja grada

[uredi | uredi izvor]

Budući da je većina ustaša grad napustila tokom 6. maja, Đuro Kumičić, saborski kvestor kojem je Ante Pavelić poverio da preda Zagreb jedinicama Jugoslovenske armije, preko radija je proglasio Zagreb “otvorenim gradom”. Javni red u gradu je do dolaska Jugoslovenske armije trebala obezbeđivati Narodna zaštita.

Nakon što je Unska grupa divizija (28. slavonska divizija, 39. krajiška divizija i 45. srpska divizija) Druge armije JA razbila fašističku odbranu na Uni, Zagreb više nije bio branjen sa zapada i juga te je Drugoj armiji put do grada bio otvoren. Jedinicama Druge armije naređeno je da nastave s pritiskom nad razbijenim neprijateljem koji se povlačio. 28. slavonska i 45. srpska divizija trebale da obezbede grad s juga i zapada. No jedinice 28. slavonske divizije nakon oslobođenja Velike Gorice nastavile su da gone neprijatelja prema Zagrebu, nakon čega su se našle u borbi za zagrebačke mostove na Savi, koje su nakon uspešnih borbi i obezbedile te se tu zaustavile. Jedinice Prve armije koje su se kretale levom obalom Save i prilazile gradu s istoka imale su teži put prema Zagrebu jer su naišle na prilično jak otpor ostataka nemačkih i ustaških jedinica.[6]

Takva novonastala situacija iznenadila je i Vrhovni štab koji je rukovodio vojnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije. Dana 7. maja štab je naredio Prvoj armiji da najhitnije upadne u Zagreb. Za potrebe tog poduhvata, a u skladu s tadašnjom partizanskom tradicijom, prema kojoj se nastojalo oslobađanje velikih gradova prepustiti jedinicama koje su se borile u njihovoj okolici, bio je izdvojen Deseti zagrebački korpus iz sastava Treće armije i uvršten u sastav Prve armije.

Ulazak partizana u Zagreb 8. maja 1945.

Zbog haotične situacije u grad prvi ulaze pripadnici Posavskog partizanskog odreda koji je bio deo 28. slavonske divizije te jedinice 45. srpske divizije i Krajiške divizije.[7][8][9]

Do ranih jutarnjih časova 9. maja istočni prilaz gradu bio je otvoren, a borbe su se nastavile narednih dana na Medvednici i Sljemenu gde su se, u namjeri da pruže poslednji otpor, povukle razbijene nacističke i kvislinške snage koje nisu na vreme uspele da se izvuku iz Zagreba i njegove okolice.[8] Bilo je dosta ustaških i nemačkih snajperista po gradu, te su pojedini građani i vojnici JA pritom stradali. Jedan takav slučaj desio se na Zrinjevcu ispred hotela Palas, kada je jedan SS-ov snajperista ubio kapetana Jugoslovenske armije, vođu ophodnje 28. slavonske divizije.[4]

S južne strane grada jači delovi jedinica Jugoslavenske armije probili su se do Radio-stanice u Vlaškoj ulici i borili se protiv ustaša koji su odbijali da se predaju Narodnoj zaštiti. Oko 23 časa u noći od 8. na 9. maj, deo ustaša pokušao je da se izvuče iz područja Radio-stanice. Kako su sve prolaze potpuno pokrivali borbena odeljenja JA, pokušaj ustaša da se iz dvorišta radio-stanice probiju prema Martićevoj ulici je propao, pri čemu ih je sedmero poginulo. Borbe za radiostanicu najzad su okončane rano jutru 9. maja.[10]

Posle oslobođenja

[uredi | uredi izvor]
Skup na Trgu bana Jelačića, 12. maja 1945.

Dana 9. maja u grad su svečano ušli pripadnici 10. korpusa. Stanovnici Zagreba izašli su na ulice pozdravljajući partizane. Uskoro je u Zagreb došla i vlada Federalne Države Hrvatske na čelu s Vladimirom Bakarićem, a za njima i članovi ZAVNOH-a na čelu s Vladimirom Nazorom. Tokom rata u NOB-u je bilo uključeno više od 50.000 Zagrepčana, a više od 20.000 poginulo je u partizanima ili su nastradali u ustaškim logorima i zatvorima. 89 Zagrepčana proglašeno je narodnim herojima, a njih više od 600 su nosioci partizanske spomenice 1941.[7]

Napomene

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Takođe se rabe termini Bitka za Zagreb i Pad Zagreba.

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Reference

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Oslobođen Zagreb 08.05.1945”. Pristupljeno 2020-09-08. 
  2. ^ „Pronašli smo 21 najimpresivniju fotografiju oslobođenja Zagreba” (na jeziku: hrvatski). Pristupljeno 2020-09-08. 
  3. ^ Goldstein, Ivo (2011). Zagreb 1941-1945 (na jeziku: engleski). Novi liber. str. 337—338. ISBN 978-953-325-011-3. 
  4. ^ a b v g d „Zagreb 1941-1945”. www.znaci.org. Pristupljeno 2023-03-01. 
  5. ^ „8. maj. Oslobođenje!”. MAZ (na jeziku: engleski). 2020-05-09. Pristupljeno 2021-02-03. 
  6. ^ „ZBORNIK NOR-a. tom XI, knjiga 2 - OPERACIJE JUGOSLOVENSKE ARMIJE, 1. mart-15. maj 1945”. www.znaci.org. Pristupljeno 2021-02-04. 
  7. ^ a b „Jutarnji list - TKO JE PRVI UŠAO U GRAD I OSLOBODIO ZAGREB 8. SVIBNJA 1945. Koča Popović je naredio: 'Vi ste većinom Zagrepčani, dobro poznajete grad, idite u centar'”. www.jutarnji.hr (na jeziku: hrvatski). 2019-05-12. Pristupljeno 2021-02-04. 
  8. ^ a b „ZBORNIK NOR-a, tom II - DOKUMENTI VRHOVNOG STABA NOV I POJ - knjiga 15 - 1. januar-15. maj 1945.”. www.znaci.org. Pristupljeno 2021-02-04. 
  9. ^ „Oslobođen Zagreb 08.05.1945”. Antifašistički VJESNIK. Pristupljeno 2021-02-04. 
  10. ^ „Borbe za radiostanicu”. www.kartografija-otpora.org. Pristupljeno 2023-03-01. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ослобођење_Загреба&oldid=28555193”