Persepolj

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Za druge upotrebe, pogledajte Persepolis (višeznačna odrednica).

Persepolis ili Persepolj (staropersijski Pārsa, Takht-e Jamshid ili Chehel Minar) je bio ceremonijalni glavni grad Ahmenidskog carstva u dobu od 550. p. n. e.. do 330. p. n. e.. Persepolj se nalazi na 70 km severno-istočno od modernog grada Širaz u pokrajini Fars (Iran). Najraniji ostaci Persopolja dotiraju iz 515. p. n. e., odnosno iz doba vladavine Darija I-og koji je izgradio grad. Kompleks Persopolja nalazi se na uzvišenoj terasi, a sastoji se od nekoliko kraljevskih palata, riznica i popratnih građevina, zatim dve velike ceremonijalne dvorane; „dvorane od hiljadu stubova“ i apadane, koja je mogla primiti 10.000 ljudi. Kolosalna apadana i dvostruka monumentalna stepeništa ukrašena reljefima najprepoznatljiviji su elementi persijske arhitekture iz tog doba. Godine 1979. Persopolj je uvršten na popis Svetske baštine Unesko prema 1, 3 i 4 kategoriji.[1]

Najraniji ostaci Persepolja datiraju iz 515. godine pre nove ere.[2] U gradu, koji je delovao kao glavni centar carstva, bio je smešten kompleks palate i citadela dizajniranih da služe kao centralna tačka za upravljanje i ceremonijalne aktivnosti.[3] To je primer ahemenidskog stila arhitekture. Kompleks je zauzela vojska Aleksandra Velikog 330. godine pre nove ere, a ubrzo potom, njegovi drveni delovi su potpuno uništeni u požaru, verovatno namerno.[2]

Funkcija Persepolja ostaje nejasna. To nije bio jedan od najvećih gradova u Persiji, a kamoli ostatku carstva, ali izgleda da je bio veliki ceremonijalni kompleks koji je bio korišten samo sezonski; kompleks je bio podignut visoko na platformi ograđenoj zidom, sa pet „palata“ ili sala različite veličine i velikim ulazima. Još uvek nije sasvim jasno gde su se zapravo nalazile kraljeve privatne odaje. Donedavno je većina arheologa smatrala da se prvenstveno koristio za proslavu Novruza, persijske Nove godine, koja se održava na prolećnu ravnodnevicu, koja je i dalje važna godišnja svečanost u modernom Iranu. Iransko plemstvo i vazalni delovi carstva dolazili su da poklone kralju, kao što je predstavljeno na reljefima na stepeništu. Takođe je nejasno koje su trajne građevine postojale izvan kompleksa palate; možda bi bilo bolje da se na Persepolj gleda samo kao na pojedinačan kompleksu, a ne „grad“ u uobičajenom smislu.[2]

Istraživanje Persepolja s početka 17. veka dovelo je do savremenog ponovnog otkrivanja klinopisa i, na osnovu detaljnih studija trojezičnih kraljevskih natpisa Ahemenida pronađenih na ruševinama, do početnog dešifrovanja klinopisa početkom 19. veka.[4]

Etimologija[uredi | uredi izvor]

Starim Persijancima grad je bio poznat kao Pārsa što znači "Grad Persijanaca". Naziv Persepolj je grčka varijanta (stgrč. Περσέπολις) staropersijskog imena (𐎱𐎠𐎼𐎿|𐎱𐎠𐎼𐎿), a znači Perses polis odnosno "Persijski grad".[5][6] Ruševine su bile poznate Sasanidima pod nazivom „st stwny“ (sto stubova), a od 13. veka „Chehel minar“ (četrdeset stubova). Prema modernom persijskom jeziku, poznat kao Parseh ili Jamšid („Tron Jamšida“), što vuče poreklo od mitološkog junaka Jamšide.

Natpis koji je 311. godine ostavio sasanidski princ Šapur Sakanšah, sin Hormizda II, pominje ovo mesto kao Sad-stūn, što znači „Sto stubova“.[7] Pošto su srednjovekovni persijanci su ovo mesto pripisivali Džamšidu,[8] kralju iz iranske mitologije, pominje se kao Takht-e-Jamshid (pers. تخت جمشید, Taxt e Jamšīd), što doslovno znači „Džamšidov presto“. Drugo ime koje je dato lokalitetu u srednjem veku bilo je Čehel Menâr (pers. چهل منار, „Četrdeset minareta“),[7] transkribovano kao Chilminara u delu De Silva Figueroe[9][10] i kao Čilminar u ranim engleskim izvorima.[11]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prvi glavni grad Persijskog carstva iz dinastije Ahemenidi bio je Pasargad. Oko 512. p. n. e. kralj Darije Veliki započeo je izgradnju masivnog kompleksa palata Persopolj, koji su kasnije nadograđivali njegov sin Kserks I, odnosno unuk Artakserks I. Iako su administrativni centri Persijskog carstva u to vreme bili Suza, Vavilon i Ekbatana, Persopolj je imao ceremonijalnu ulogu glavnog grada u kojem se slavila persijska Nova godina. Budući da je sagrađen u planinskom krajoliku, Persopolj nije bio previše ugodan za stalno prebivalište, pa je korišten uglavnom u proleće. Godine 330. p. n. e. u vreme azijskih osvajanja, Aleksandar Makedonski osvaja i pljačka grad, nakon čega u Kserksovoj palati izbija požar koji uništava većinu kompleksa, što istoričari uglavnom pripisuju osveti Grka iz makedonske vojske za persijsko rušenje Atine u doba grčko-persijskih ratova. Od 316. p. n. e. Persopolj i dalje ima ulogu glavnog grada, u okviru novih helenističkih kraljevstva nastalih nakon Aleksandrove smrti. Od doba dinastije Seleukida značaj grada opada, no u 3. veku obližnji grad Istahr postaje sedište Sasanidskog carstva.

Gradnja[uredi | uredi izvor]

Darije Veliki - osnivač Persepolja

Nakon što je nastavio Kirovu gradnju Pasargada i uređivanja Suze, Darije Veliki odlučio se za gradnju novog glavnog grada, što se često tumači kao pokušaj da se Persepolj vezuje uz njegovo ime, isto kao što se Pasargad vezivao uz ime Kira Velikog.

Novi grad trebalo je da ima političku i ceremonijalnu važnost, pa su u okolini grada pronađeni brojni zapisi koji navode legitimnost vladavine Darija Velikog, koji je došao na vlast zbacivši uzurpatora Smerdisa koji se predstavljao kao brat Kambiza II. Monumentalna palata građena je po uzoru na Kirovu palatu u Pasargadu, kao i okolni vrtovi kompleksa. Vavilonski zapisi navode kako je Pasargad bio vrlo aktivno urbano i gusto naseljeno sedište Persijskog carstva, koje je imalo odlične trgovačke odnose sa Vavilonskim gradovima. Istoričar Pjer Brajan tvrdi kako je prilikom gradnje Persepolja obustavljena sva gradnja u Pasargadu i Suzi, budući da su sva sredstva bila mobilizovana za gradnju nove metropole. Navodi i kako je novi glavni grad trebalo da simbolizuje "ponovno rođenje Persijskog carstva".

Darije je za lokaciju kompleksa izabrao uzvišene doline na jugozapadnoj padine planine Kuh-i Rahmat, koja od tada postaje simbol Ahmenidske dinastije. Darije je podigao vlastitu palatu, apadanu, riznicu, te gradske zidine, nego teško je utvrditi kada je pojedina građevina bila završena. Jedan od dokaza koji može poslužiti za hronologiju gradnje je zapis iz 509. p. n. e. koji spominje izgradnju gradskih zidina.

Gradnju pojedinih objekata završili su njegovi naslednici. Na primer, njegov sin Kserks I dodao je na sjever kompleksa "Vrata svih naroda, vlastitu palatu hadiš", a možda čak i tripilon. Kserksov sin Artakserks I 460. p. n. e. dodaje i garnizon, vlastitu palatu i završava "dvoranu od stotinu stubova". Neki objekti ostali su nezavršeni, poput procesijskog puta i „nezavršenih vrata“ na severu kompleksa, a pripisuju se uglavnom Artakserksu III. Kasnije su i stene severoistočne planine urezane dve kraljevske grobnice, jedna nezavršena koja se pripisuje Dariju III.

Za razliku od mnogih drugih monumentalnih građevina antičkog doba poput Partenona u Grčkoj ili Koloseuma u Rimskom carstvu, Persepolj nisu gradili robovi već verovatno plaćeni radnici iz svih zemalja carstva; Vavilonije, Karije, Jonije, Asirije, Egipta, itd.

Razdoblja gradnje dele se na pet perioda:

1. Darijev period (518. p. n. e. - 490. p. n. e.)

Terasa kompleksa

Apadana (dvorana za prijem)

Riznica

Gradske zidine

2. Darijev i Kserksov period (490. p. n. e. - 486. p. n. e.)

Darijeva plata

Monumentalni (istočni) stubovi

Vrata svih naroda

Severni stubovi

3. Kserksov period (486. p. n. e. - 465. p. n. e.)

Kserksova palata

"Harem"

"Palata D"

4. Period Artakserksa I (465. p. n. e. - 424. p. n. e.)

"Dvorana od stotinu stubova“

Artakserksova palata

Garnizon

5. Period Artakserksa II, Artakserksa III i Darija III (424. p. n. e. - 330. p. n. e.)

Grob Artakserksa II

Palata Artakserksa III

"Dvorana od 32 stuba“

Grob Artakserksa III

Procesijski put

Nedovršena vrata

Nedovršena grobnica

Uništenje[uredi | uredi izvor]

Aleksandar Makedonski koji je razorio Persepolj

Geografski zaštićen u središtu Persijskog carstva, Persepolj kao komplek nije imao solidnu odbranu. Osim toga, u podnožje planine Kuh-i Ramat predstavlja slabu tačku jer na istoku postoji blagi pad koji ne pogoduje odbrani, pa je ta strana bila zaštićena bedemima i kulama.

Uništenje Persepolja 330. p. n. e. uglavnom se pripisuje Aleksandru Makedonskom, što je u svojim delima spominju Plutarh, Diodor sa Sicilije i Kvint Kurcije Ruf. Neki arheološki nalazi potkrepljuju njihove navode, no njihova verzija uništenja grada se ponekad osporava od strane nekih modernih istoričara.

Razlozi uništenja Persepolja su i dalje predmet istorijske rasprave. Antički istoričari tvrde kako je Aleksandar spalio Persepolj dok je bio pijan, navodno na nagovor jedne grčke prostitutke bacio baklju u Kserksovu palatu, kako bi udovoljio svojim grčkim saveznicima osvetu za Kserksovo spaljivanje Atine u doba grčko-persijskih ratova. Ovoj priči idu u prilog arheološki dokazi preka kojima su Kserksova palata i obližnji tripilon više oštećeni od ostataka kompleksa.

Moderni istoričari spaljivanje Persepolja pripisuju Aleksandrovoj želji da na simboličan način pokaže kraj persijske dominacije regijom. Drevni spisi iz helenističkog doba navode kako se Aleksandar Makedonski jako kajao zbog uništenja Persepolja, koje je smatrao lošim političkim primerom.

Kasnije doba[uredi | uredi izvor]

Persepolj su posle helenističkog doba Seleukidske dinastije nastavile koristiti iranske dinastije poput Parta i Sasanida, koje su ga smatrale simbolom persijske kulture i moći. Prema persijskim zapisima iz doba Sasanidskog carstva, kralj Hormizd I je u Persepolju priređivao svečane gozbe, što upućuje kako je kompleks korišćen vekovima nakon makedonskih osvajanja. Takođe, arhitektura Persepolja je snažno uticala na sasanidsku arhitekturu što je vidljivo na palati u Firizabadu. Dvorana za audijencije, otvorena s prednje strane, postala je kasnije uobičajenom u islamskoj arhitekturi. Kompleks je posle teško stradao i u navalama Arapa u VII veku, odnosno Mongola početkom XIII veka nakon čega biva potpuno napušten.

  • Rezbarje konjanika iz sasanidskog doba, Muzej u Persepolju
    Rezbarje konjanika iz sasanidskog doba, Muzej u Persepolju
  • Zapisi na pahlavi, Muzej u Persepolju
    Zapisi na pahlavi, Muzej u Persepolju

Prve posete ruševinama[uredi | uredi izvor]

Južna perspektiva Persepolja Žan Šardin (1711)

Ruševine su bile poznate Sasanidima pod nazivom „st stwny“ (sto stubova), a od XIII veka „Chehel minar“ (četrdeset stubova). Sadašnji naziv „Takste Jamšid“ (Tron Jamšida) vuče poreklo od mitološkog junaka Jamšida. Lokalitet je postao odredište mnogih poseta sa zapada između XIII i XVIII veka. Primeri su:

  • Godine 1318. mletački misionar Sv. Odorik na put prena Kini posećuje Chehel minar, bez stupanja na ruševine. Ovo se smatra prvom evropskom posetom Persepolju.
  • Vek i po kasnije još jedan mletački putnik (Giosafat Barbaro) posećuje ostatke Persepolja.
  • Portugalski misionar Antonio de Gouvea posećuje ruševine 1602. godine, a u svojim zapisima spominje klinasto pismo i "životinje sa ljudskim glavama".
  • Španski veleposlanik Don Garsija de Silva od Figuroa kod persijskog vladara Abasa I opisuje ruševine u pismu iz 1619. godine, te na temelju grčkih tekstova objašnjava jasnu vezu između Persepolja i Chehel Minara.
  • Između 1615. i 1626. Rimljanin Pjetro Dela Vale posećuje mnoge istočne zemlje, i prepisuje klinasto pismo koje će kasnije biti dešifrovano.
  • Englezi Anglaj Dodmor Koton i Sir Tomas Herber od 1628 do 1629 putuju istokom sa ciljem dešifrovanja drevnih pisama.
  • Između 1664 i 1667 Francuzi Jean Thévenot i Jean Chardin posećuju Persepolj. Thévenot u svom „Voyage au Levant“ (Putovanja Levantom) pogrešno zaključuje kako su ruševine premale da bi služile kao palata persijskih kraljeva, no Chardin jasno idenfikuje objekte na kompleksu.
  • Godine 1694 Italijan Đovano Frančesko Gemeli - Kareri meri i beleži sve dimenzije ruševina, te proučava drevne natpise.
  • Holanđanin Kornelije de Brujin 1704. posećuje i istažuje ruševine Persepolja; godine 1711. objavljuje knjigu "Reizen over Moskovie, door Persie en Indie", a 1718. godine "Voyages de Corneille le Brun par la Moscovie, en Perse, et aux Indes Occidentales".

Arheološke ekspedicije[uredi | uredi izvor]

Ptičija perpektiva, rekonstrukcija prema Čarls Čipiezu (1884)

U IX i XX veku raste broj naučnih ekspedicija u Persepolju:

  • Godine 1840. i 1841. slikar Jeugen Flandin i arhitekta Paskal Koste nekoliko puta posećuju ruševine u Persiji, uključujući i Persepolj.
  • Prva istraživanja provedena su 1878. godine kada je Motamed-Od Dowleh Farhad Mirza, guvernerFars pokrajine, otkopavao „dvoranu od stotinu stubova“.
  • Ubrzo nakon toga, Francuzi Čarls Čipiez i Džordžs Perot provode veliko istraživanje lokacije. Kroz temeljno studiranje otkopanih ruševina i otpada, Čipiez počinje praviti prave poznate rekonstrukcije palata i spomenika ahemendioskog doba.
  • Nemački naučnik Franz Stolz istražuje arheološke lokalitete u Fars pokrajini i objavljuje rezultate 1882. godine.
  • Dvoje francuskih arheologa, Žan i Marsel Diolafoj provode dve arheološke misije u Persiji. (1881—1882. i 1884 - 1886). Oni su prvi posetioci lokacije koji su u Evropi doneli fotografije Persepolja i mnogo arheoloških predmeta.
  • Od 1931. do 1939, iskopavanja su provedena od strane Nemaca Ernst Herzfeld i Frederich Erich Schmidt, koje je poslao Orijentalni institut sveučilišta u Čikagu.
  • Tokom 1940 - ih, Francuz Andre Godard i iranac A. Sami nastavljaju iskopavanja pod ovlaštenjem "Iranskog arheološkog zavoda".
  • Kasnija istraživanja prevodi "Iranski arheološki zavod" na čelu kojeg je Ali Tajvidi. U saradnji sa italijanskim istraživačem Giuseppe Ann Britt Tilia sa "Italijanskog orijentalnog instituta", otkrivene su dve nove palate koje su pripisane kasnijim ahemenidskim vladarima; Artakserksu I i Artakserksu II.

Svi objekti Persepolja i dan danas nisu otkriveni. Neki od takvih zdanja su i ruševine hadiša i tačare čije poreklo još nije utvrđeno.

Moderno doba[uredi | uredi izvor]

Persepolj, pogled sa Kuh-i Rahmata

Godine 1971. ispred kompleksa Persepolj održana je raskošna parada u skopu obeležavanja 2500 jubileja monarhije u Iranu, koju je priredio poslednji iranski šah Muhamed Reza Pahlavi. Na ceremoniji je učestvovalo više od 200 državnika iz celoga sveta, uključujući i jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita i njegovu ženu Jovanku. Smatra se kako je proslava bila šahov pokušaj da opravda legitimitet svoje vlasti nakon što je 1953. na vlast došao državnim udarom, zbacivši demokratsku izabranu vlast. Procene troškova proslave kreću se između 22 i 200 miliona američkih dolara. Novija arheološka istraživanja pokazala su kako je ceremonija oštetila ostatke kanala i vrtova u okolini Persepolja.

Danas Persepolj spada u osetljivu okolinu koja može biti ugrožena ljudskim aktivnostima. Lokacija nije direktno ugrožena ispušnim plinovima budući da se veća urbana mesta poput Širaza nalaze na 70 km udaljenosti, ne postoji opasnost od korišćenja poljoprivrednih hemikalija u plodnoj dolini podno kompleksa. Program za zaštitu lokacije nedavno je zbog erozije ograničio broj posetioca, a iznad osetljivih elemenata poput istočnog stubipta apadne postavljeni su krovovi zbog zaštite od atmosferilija. Veliku zabrinutost za sudbinu Persepolja pokazali su mnogi stručnjaci zbog gradnje brane Sivand nadaleko od Pasargada, koji se nalazi 43 km od Persepolja. Iako stručnjaci tvrde kako nivo vode neće oštetiti arheološka nalazišta u kolici antičkih nalazišta, arheolozi su zabrinuti i zbog povećanja vlažnosti usled pojave veštačkog jezera, no ministri energetike tvrde kako se to može obeštetiti mogućnošću kontrolisanja nivoa jezera. Izgradnja brane počela je 20. aprila 2007. godine. Osim brane, strah je prouzrokovala i gradnja železničke pruge od Persepolja i Nakš-i Rustama, za koje neki smatraju kako njihove vibracije mogu oštetiti nalazišta. Zboh bogatih arheoloških nalazišta i velikog razvoja prometne mreže, često dolazi do sukoba i parnica između iranskih ministarstava kulturne baštine i prometa. Persepolj je 1979. godine uvršten na popis Svetske baštine Unesko-a prema 1, 3 i 4 kategoriji, zboh čega na kompleksu nisu dozvoljene ikakve modifikacije.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ UNESCO World Heritage Centre (2006). „Pasargadae”. Arhivirano iz originala 5. 3. 2020. g. Pristupljeno 26. 12. 2010. 
  2. ^ a b v Mousavi, Ali, Persepolis: Discovery and Afterlife of a World Wonder, p. 53, 2012, Walter de Gruyter, ISBN 978-1614510338, Google Books Arhivirano 20 april 2023 na sajtu Wayback Machine
  3. ^ Gates, Charles (2011). Ancient cities: the archaeology of urban life in the ancient Near East and Egypt, Greece and Rome (2nd izd.). London: Routledge. str. 186—187. ISBN 978-0-203-83057-4. 
  4. ^ Mousavi, Ali (2012-03-14). „VI. Persepolis and the Puzzle of Cuneiform Inscriptions”. Persepolis. De Gruyter. str. 113—122. ISBN 978-1-61451-028-4. doi:10.1515/9781614510338.113. „In this way, the exploration of the ancient ruins at Persepolis proved to be an important key to the development of historical and archaeological studies in the first half of the nineteenth century.” 
  5. ^ Bailey, H.W. (1996) "Khotanese Saka Literature", in Ehsan Yarshater (ed), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid, Parthian, and Sasanian Periods, Part 2 (reprint edition), Cambridge: Cambridge University Press, p. 1230.
  6. ^ Michael Woods, Mary B. Woods (2008). Seven Wonders of the Ancient Middle EastNeophodna slobodna registracija. Twenty-First Century Books. str. 26–28. ISBN 978-0822575733. „Persepolis means.” 
  7. ^ a b Shahbazi, A. Shapur; Bosworth, C. Edmund (1990). „Capital Cities– Encyclopaedia Iranica”. Encyclopædia Iranica. IV. str. 768—774. Arhivirano iz originala 10. 4. 2021. g. Pristupljeno 5. 8. 2018. 
  8. ^ Holland, Tom (2012). In the Shadow of the Sword. Little, Brown. str. 118—122. ISBN 978-1408700075. 
  9. ^ C. Wade Meade (1974). Road to Babylon: Development of U.S. Assyriology. Brill Archive. str. 5—7. ISBN 978-9004038585. Arhivirano iz originala 20. 4. 2023. g. Pristupljeno 19. 10. 2020. 
  10. ^ De Silva Figueroa, Garcia (1667), L'Ambassade de D. Garcias de Silva Figueroa en Perse..., Prevod: De Wicquefort, Abraham, Paris: Louis Billaine, Arhivirano iz originala 29. 11. 2022. g., Pristupljeno 29. 11. 2022 .
  11. ^ „Chilminar”, Encyclopædia Britannica, II (1st izd.), Edinburgh: Colin Macfarquhar, 1771, str. 183—184 .

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Persepolj na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Персепољ&oldid=27551173”