Pećina crnog vrela

Pećina Crnog vrela nalazi se na planini Zlatar (1,478 m), predstavlja istaknutu trupinu, zaravnjenog bila i vertikalnih strana, koje visokim liticama padaju prema dolinama Bistrice, na severu, Lima na zapadu i Mileševske reke, na jugu.

Građa pećine i njena okolina

Pećina je izgrađena od trijaskih masivnih, bankovitih i slojevitih krečnjaka koji leže preko paleozojskih škriljaca i peščara. Krečnjačke mase, mestimično debele i preko 400 m, jako su izlomljene i skaršćene sve do vododržive padine. Zbog toga se oko Zlatara, pod vertikalnim liticama, a duž kontakta, javlja veliki broj kraških izvora i jakih vrela. Na planinskom bilu, koji je potpuno bezvodan, nalaze se vrtače i manje uvale, a u njima i znatan broj vertikalnih jama. Nizvodno od Nove Varoši, na levoj strani Bistrice, pod vertikalnim odsecima Vranjaka (1,367 m) nalazi se Pećina Crnog vrela. U pećinu se ulazi u vrhu kratke i plitke dolinice, u kojoj ima više termalnih izvora. Ulaz u pećinu leži na visini od 960 m. Dužina ispitanih kanala pećine iznosi oko 180 m, a dubina jame 64 m.

Izgled i osobine pećine

Pećina Crnog vrela sastoji se iz tri dela: ulazne jame, pećinskog kanala i ponorske jame. Ulazna jama počinje otvorom širine 2,4 m i visine 3 m, koji je smešten pri dnu vertikalnog odseka, oko desetak metara iznad vrha doline. Obrazovan je na dvema vertikalnim dijakazama koje presecaju krečnjake sve do kontakta sa paleozojskim stenama. Od otvora počinje vertikalni kanal, dubine 18 m. Na dubini od 6 m nalazi se prvo proširenje i polica široka 2,5 m. Sve do dna jama ima izgled procepa, širine oko 3 m. Završava se malom kružnom dvoranom.

Pećinski kanal počinje iz kružne dvorane niskim hodnikom i ima pravac S-J. Posle desetak metara, on se proširuje u manju kamenitu dvoranu, iz koje se neprekidno penje i, vijugajući, uvlači u masiv Zlatara. Na uzdužnom profilu se ističu niske stepenice, usečene u glavama slojeva. Na oštrijim laktovima su manja eroziona proširenja, a po kamenitom dnu se razliva podzemni tok Crnog vrela. Pećinski kanal je ispitan do prvog sifonskog jezera, koje može biti prohodno u vreme letnjih, malih voda. Tavanicu pećine na celoj dužini prati proširena dijaklaza, a u proširenjima se javlja pesak i šljunak od paleozojskih škriljacai peščara.

U istočnom delu ulazne dvorane nalazi se grotlo ponorske jame. Kružnog je izgleda, prečnika 2,2 m, i na njega se nastavlja vertikalna jama, duboka preko 46 m. Strane jame su uglačane pod velikim pritiskom. Na njenom dnu je podzemni tok koji dolazi iz horizontalnog hodnika pećine. Jama je obrazovana na dijaklazama koje su predisponirale ulazni otvor pećine i kružnu dvoranu. One se jasno zapažaju i na tavanici kružne dvorane i zidovima vertikalne jame.

Hidrološke funkcije

Hidrološke funkcije pećine su određene osobinama podzemnog toka koji hrani Crno vrelo. Pećinskim hodnikom i donjim delom ponorske jame, koja ima oblike dubokog sifona, preko cele godine protiče popdzemni tok. U vreme maksimalnih voda, koje sifonsko suženje ponorske jame ne može da primi i provede, izdiže se nivo sifonskog jezera. Tada se u kružnoj dvorani obrazuje periodsko jezero koje ispuni i pećinski kanal. Njegova dubina se koleba i do 5 m, računajući od dna kružne dvorane, ali se ne pamti da je izbijalo i na otvor pećine. U ovoj fazi ono je fosilni predstavnik nekadašnjeg vrela. Inače, proticaj na podzemnom toku kreće se od stotinu litara do 2,5 m³/sek.

Mikroklimatske odlike

Mikroklimatske odlike pećine su određene njenim položajem, konstrukcijom kanala i hidrološkim zbivanjima. U ulaznoj jami, za vreme hladnijih zima, obrazuje se debeo sloj leda. On postaje od kondenzacionih voda jer iz dubljih delova pećine neprekidno kulja prema otvoru gust oblak vodene pare. U isto vreme, temperatura vode u kružnoj dvorani iznosi 7,5°C a vazduha 7°C. Vlažnost dostiže vrednost od 90 do 100%. Tokom leta, temepratura vode poraste na 8-9°C a vazduha na 11°C, dok vlažnost opadne na 85-90%.

Postanak i značaj pećine

Složena pećina Crnog vrela, sa svojim vertikalnim jamama i horizontalnim kanalom, izgrađena je mehaničkim i hemijskim radom podzemnog toka koji odvodnjava jedan deo Zlatara. Njen postanak je predisponiran vertikalnim dijaklazama i rasedom u dolini Bistrice, duž kojeg izbijaju termalni izvori. Otvor ulazne jame prestavlja izlazni kanal višeg nivoa. I tada je Crno vrelo izbijalo sifonski, kao i u sadašnjoj fazi. Sifonski lakat ponorske jame leži desetinu metara is---pod kote isticanja Crnog vrela.

Crno vrelo, kao najjači izvor u dolini Bistrice, najpogodniji je objekat za snabdevanje vodom Nove Varoši i nizvodnih naselja.

Literatura

• Dr Jovan Petrović, Jame i pećine SR Srbije

Spoljašnje veze

• Krečnjačke mase
• Podzemni tok