Pređi na sadržaj

Pluton

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Pluton (višeznačna odrednica).
Pluton ⯓
Pluton viđen sondom Novi horizonti, 13. jula 2015. godine (prirodne boje)
Pluton viđen sondom Novi horizonti, 13. jula 2015. godine (prirodne boje)
Otkriće
Otkrio Klajd Tombo
Datum otkrića 18. februar 1930.
Orbitalne karakteristike
Afel 7.375,93[1] × 106 km
Perihel 4.436,82[1] × 106 km
Velika poluosa 5.906,38 106 km
39.48168677 AJ[1] × 106 km
Ekcentricitet 0,24880766[1]
Siderički period 90,465[1] dana
Srednja orbitalna brzina 4,72[1] km/s
Maksimalna orbitalna brzina 6,10[1] km/s
Minimalna orbitalna brzina 3,71[1] km/s
Inklinacija 17,14175[1]
Longituda uzlaznog čvora 110,30347[1]
Siderički period rotacije -153,2928[1] sati
Trajanje dana 153,2820[1] sati
Prirodni satelit 5[1]
Fizičke karakteristike
Srednji poluprečnik 1.185[2] km
Ekvatorijalni poluprečnik 1.185[2] km
Polarni poluprečnik 1.185[2] km
Elipticitet 0,0000[1]
Masa 0,0125[1] × 1024 kg
Zapremina 0,715[1] × 1010 km3
Gustina 1.750[1] g/cm3
Površinska gravitacija 0,58[1] m/s2
Druga kosmička brzina 1,2[1] km/s
Albedo 0,4 - 0,6 (Bond)
0,5 - 0,7 (geom.)[1]
Prividna magnituda -1,0[1]
Solarna ozračenost 0,89[1] W/m2
Temperatura crnog tela 37,5[1] K
Udaljenost 5.750,54[1] × 106 km
Maksimalna udaljenost 7.528,0[1] × 106 km
Minimalna udaljenost 4.284,7[1] × 106 km
Rektascenzija Severnog pola 313,02[1]
Deklinacija Severnog pola 9,09[1]
Atmosfera

Pluton (simbol: ⯓[3] ili ♇[4]) je smatran za devetu planetu u Sunčevom sistemu, sve do 24. avgusta 2006. kada mu je status promenjen i od tada pripada novoj klasi objekata — patuljastih planeta.

Pluton je udaljen 39,5 AJ ili 5.913.520.000 km od Sunca i ima prečnik od 2.370 km i masu od 1,27×1022 kg. U poređenju, Pluton je manji od sedam satelita Sunčevog sistema (Meseca, Ioa, Evrope, Ganimeda, Kalista, Titana i Tritona). Pluton ima 5 satelita, od kojih je najveći Haron koji ima orbitu od 19.640 km od Plutonovog središta, prečnik od 1.172 km i masu od 1,90×1021 kg. S obzirom na koeficijent prečnika Plutona i prečnik Harona, Haron je najveći satelit koji kruži oko jedne planete u Sunčevom sistemu. U naučnim krugovima postoje dileme o odnosu između Plutona i Harona. Postoje tvrđenja da Pluton i Haron čine dvojnu planetu, a svoj argument grade po opažanjima putanje Plutona i Harona koja je sinhrona oko jedne središnje ose, ali ovaj dokaz još nije prihvaćen.

O atmosferi Plutona se vrlo malo zna. Pretpostavlja se da se sastoji uglavnom od azota, ugljen monoksida i metana. Specifičnost njegove atmosfere je i ta što je izuzetno retka, te je i pritisak veličine svega nekoliko mikrobara. Plutonova atmosfera je u gasovitom stanju samo kada je Pluton najbliži Suncu. Udaljavanjem od Sunca atmosfera se kondenzuje, delom pada na površinu planete, delom „izvetrava“ u svemir. Rotacija oko svoje ose traje nešto više od šest zemaljskih dana.

Dileme su dugo postojale oko definisanja Plutona kao planete. S obzirom na svoju veličinu, a i na nedavna otkrića, može se smatrati samo jednim od većih tela Kojperovog pojasa. Međutim, iz tradicionalističkih razloga, Međunarodna astronomska unija smatrala ga je planetom.

Fizičke osobine[uredi | uredi izvor]

Pluton viđen Hablovim teleskopom

Plutonov sastav nije poznat, ali gustina od samo 2 g/cm³ upućuje na mešavinu od 70% stena i 30% leda, po čemu je sličan Neptunovom satelitu Tritonu. Ta i još neke sličnosti među ovim telima daju osnove za teorije koje govore da su Pluton, Haron i Triton poslednji iz klase velikih objekata, čiji su ostali članovi već prije, usled gravitacionih uticaja spoljašnjih planeta, odbačeni prema Ortovom oblaku.

Temperatura na Plutonu varira od 38 do 63 K (-235 do -210 °C). Male razlike postoje zbog različitog albeda (procenta reflektovanog svetla). Svetlija područja mogu biti pokrivena azotnim ledom i, u manjoj meri, zamrznutim metanom, etanom i ugljen-monoksidom. Sastav tamnijih područja nije poznat, ali se sumnja na organski materijal i supstancu izmenjenu kosmičkim zračenjem.

Atmosfera[uredi | uredi izvor]

Pluton i Haron, viđeni kroz Habl

Naslućuje se postojanje slabašne atmosfere, koja stvara pritisak od jedva nekoliko mikrobara. Za razliku od Zemljine atmosfere, koja ima samo jedan hemijski spoj koji menja agregatno stanje - vodu, Pluton ima čak tri: azot, ugljen-monoksid i metan, zbog čega bi Pluton mogao imati najsloženije vreme u Sunčevom sistemu. Smatra se da atmosfera može postojati samo jednim delom duge Plutonove godine, kada je bliže Suncu, dok bi ostatak godine bila smrznuta. U vreme prolaska perihelom atmosfera „nabuja“, a postoji mogućnost da jedan deo pobegne u svemir ili čak da pređe na Haron.

Zbog toga je NASA požurila sa slanjem letelice Novi horizonti prema Plutonu, kako ne bi trebalo čekati još preko 200 godina za odmrzavanje Plutonove atmosfere.

Orbita[uredi | uredi izvor]

Pluton i njegov satelit Haron zajedno kruže oko Sunca i treba im oko 247 godina da ga obiđu. Veliki numerički ekscentricitet putanje od čak 0,24 je rekordan među planetama u Sunčevom sistemu, a inklinacija (nagnutost putanje prema ravnini ekliptike) od čak 17° je takođe jedinstvena među planetama. Zbog ovih, te zbog mnogih drugih razloga, Pluton je izgubio status planete, pa se smatra tek prvim i najveći do sada otkrivenim objektom u Kojperovom pojasu.

Plutonova je orbita vrlo ekscentrična (eliptična). U vremenu između januara 1979. i februara 1999., Pluton je bio bliže Suncu od Neptuna. Orbite im se ne seku, već Pluton prolazi iznad ili ispod Neptunove putanje. Pluton obilazi Sunce u 3:2 rezonanciji s Neptunom, što znači da su 3 Neptunove godine jednako duge kao 2 Plutonove. Pluton nije jedino telo u ovakvoj rezonanciji s Neptunom, veliki broj asteroida u Kojperovom pojasu nalazi se u istoj rezonanciji, pa se nazivaju Plutini.

Rotacija[uredi | uredi izvor]

I Pluton i Haron imaju sinhronu rotaciju (uvek istim stranama su okrenuti jedno drugom) čiji period traje 6,3872 dana. Rotiraju retrogradno na udaljenosti od 19.640 km, što je oko 8 puta veće od prečnika Plutona. Centar mase sistema Pluton-Haron nalazi se izvan Plutona, što je jedinstveni slučaj među većim telima Sunčevog sistema.

Sateliti[uredi | uredi izvor]

Pluton i njegovih pet satelita (slikano HST-om u julu 2012. godine).

NASA je 31. oktobra 2005. objavila pronalazak dva nova Plutonova satelita, pa je time broj poznatih satelita Plutona narastao na 3. Novootkriveni sateliti nazvani su Nikt i Hidra. Zatim su, uz pomoć slika teleskopa Habl, 2011. i 2012. godine otkrivena još dva satelita koji su nazvani Kerber i Stiks.

  • Haron, a = 19.640 km, P = 6,3872 dana
  • Hidra, a = 64.700 ± 850 km, P = 38,2 ± 0,8 dana
  • Nikta, a = 49.400 ± 600 km, P = 25,5 ± 0,5 dana
  • Kerber, a = 59.000 km, P = 32,1 dana
  • Stiks, a = 42.000 ± 2.000 km, P = 20,2 ± 0,1 dana

Istorija istraživanja[uredi | uredi izvor]

Pluton je 1930. godine sasvim slučajno otkriven. Naime, pogrešni proračuni Neptunove i Uranove putanje su upućivali na neku veliku masu koja utiče na njihovo kretanje. Ta je greška nagnala mnoge astronome da krenu u potragu za devetom planetom. Jedan od njih je bio i Klajd Tombo koji je u opservatoriji u Arizoni, pri vrlo detaljnom pretraživanju neba, otkrio planetu Pluton. Ubrzo nakon otkrića je postalo jasno da Plutonova masa nije ni izbliza dovoljna da objasni greške u proračunima kretanja Urana i Neptuna. Potraga za desetim planetom, planetom Iks, je nastavljena, ali bez uspeha. Tek su podaci sa Vojadžera 2, koji su dali preciznije podatke o masi Neptuna pokazali da planete Iks nema, niti je može biti.

Haron je otkrio astronom Džim Kristi 1978. godine. Haron je otkriven upravo u vreme kad se ravnina njegove orbite oko Plutona spuštala prema liniji koja spaja Pluton sa Zemljom.

U periodu od 1985. do 1990, ravnina Haronove orbite je presecala Zemlju, pa se svaki Plutonov dan mogla pratiti pomrčina Plutona Haronom i obratno. Kod prvih je pomrčina Haron pomračivao severne predele Plutona, zatim se, za posmatrača sa Zemlje, spuštao preko ekvatora, da bi krajem petogodišnjeg perioda pomračivao južne polarne predele. Pažljivo merenje promena sjaja Plutona za vreme pomračenja omogućilo je izradu mapi albeda Plutona i Harona. Plutonov albedo kreće se od 0,49 do 0,66, dok je Haron nešto tamniji i jednoličniji, s albedom između 0,36 i 0,39. Ove su pomrčine omogućile su i određivanje promjera obaju tijela.

Pomoću merenja međusobne udaljenosti ova dva tela i perioda njihovog kruženja oko centra mase, bilo je lako odrediti ukupnu masu oba tela, međutim za proračun pojedinačnih masa bi bilo potrebno preciznije odrediti udaljenost pojedinih tela od centra mase (tačke oko koje oba tela kruže). Dosadašnja merenja upućuju na to da je masa Harona 8% do 16% mase Plutona. Haron, kao i Zemljin Mesec, može biti rezultat velikog svemirskog sudara Plutona s nekim drugim telom, pa bi istraživanje ovog para mnogo doprinelo razumevanju nastanka Meseca.

Tokom 1988. došlo je do pomračenja jedne zvezde Plutonom. Praćenje promene sjaja i spektra zvezde omogućilo je astronomima analizu atmosfere Plutona. Otkrivena je atmosfera od azota, metana i ugljen-dioksida. Nagli pad sjaja pomračene zvezde upućuje na sloj smoga ili sloj sa temperaturnom inverzijom.

Tokom 2002. godine Pluton je ponovno pomračio dve zvezde u razmaku od mesec dana, između 19. jula i 20. avgusta. Ove okultacije, prva vidljiva iz dela Južne Amerike a druga s Havaja i zapada SAD, su pokazale da se Pluton u ovih 14 godina znatno promenio. Otkriven je pad temperature u atmosferi od 10 do 30 °C, a sjaj pomračene zvezde ovaj put nije opao naglo, već postupno, što znači da je sloj otkriven 1988. nestao. Podaci takođe upućuju na zagrevanje površine (određuje se prema temperaturi najnižih slojeva atmosfere). Okultacije će ubuduće će biti mnogo češće nego pre, jer Pluton ulazi u područje Mlečnog puta.

Pluton je, do redefinisanja pojma planete 2006, bio jedina planeta koju još nije posetila nijedna robotska letelica. Čak ni fotografije teleskopa Habl nisu otkrile ništa više od nekoliko tamnijih i svetlijih područja.

NASA je tokom 90-ih razmatrala misiju prema Plutonu i Kojperovom pojasu, nakon čega je bila osmišljena misija nazvana Pluton-Kojper Ekspres, ali je NASA, zbog prevelikih troškova, odustala od misije. Nakon nekog vremena, raspisan je konkurs među institutima i univerzitetima za osmišljavanje nove misije prema Plutonu na kojem je odabrana misija Novi horizonti.

Sonda „Novi horizonti“ je lansirana 11. januara 2006. Tokom svog puta, početkom 2007, je iskoristila Jupiterovu gravitaciju za korekciju putanje i stići do Plutona oko 14. jula 2015. godine. Nakon prolaska pored Plutona i Harona, letelica je, po prvobitnom planu, trebalo da poseti i nekoliko tela u Kojperovom pojasu, ali od toga će se verovatno morati odustati zbog kašnjenja u proizvodnji nuklearnog goriva za letelicu.

Geologija[uredi | uredi izvor]

Prve geološke formacije na površini Plutona sonda Novi horizonti uočila je 10. jula 2015. godine.

S obzirom na udaljenost od Zemlje, o Plutonovoj geologiji se znalo vrlo malo. Čak i najbolje fotografije snimljene teleskopom Habl su bile toliko male rezolucije da se na njima nije mogla razaznati nijedna odlika na površini ovog nebeskog tela. Stvari su počele da se popravljaju od maja 2015. godine, kada je rezolucija fotografija koje prikuplja sonda Novi horizonti počela da bude bolja od onih koje je snimio Habl. U početku se ni na ovim fotografijama nije videlo mnogo, ali se kvalitet vremenom poboljšavao, sve do kraja juna, kada su naučnici počeli da uočavaju i površinske odlike. Prve geološke formacije postale su jasno vidljive 9. jula 2015. godine, kada je sonda na Zemlju poslala najnovije fotografiju snimljenu kamerom za osmatranje visoke rezolucije „LORRI“. Na ovoj fotografiji, snimljenoj sa udaljenosti od 5,4 miliona kilometara, uočava se pojas kompleksnih geoloških formacija koji se pruža u pravcu istok-zapad u dužini od oko 1.500 kilometara. Pored toga, južno ka ekvatoru, vidi se i predeo koji su naučnici nazvali kitov rep, za koji smatraju da je veoma zanimljiv jer se nalazi na granici svetlijeg i tamnijeg regiona Plutona. Rezolucija ove fotografije je 27 km po pikselu.[5]

Na osnovu podataka prikupljenih sondom Novi horizonti naučnici procenjuju da se i danas ispod nekoliko stotina kilometara leda nalazi okean tečne vode.[6]

Površina[uredi | uredi izvor]

Plutonova površina viđena sa sonde Novi horizonti (snimljeno u razdoblju 27. jun-3. jul 2015. godine)

Više od 98% Plutonove površine sastoji se od azotnog leda, s tragovima metana i ugljen-monoksida. Plutonova površina je vrlo raznolika, sa velikim razlikama u boji. Pluton je jedno od najvažnijih tela u Sunčevom sistemu sa dvobojnom površinom. Sa tolikim kontrastom podseća na Saturnov satelit Japet. Boja varira između ugljenično crne, tamno narandžaste i bele. Po boji nalikuje na satelit Ija. Jedno od značajnih karakteristika je veliki, bledi prostor na površini nazvan "Srce".

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č Pluto Fact Sheet.
  2. ^ a b v Tricia Talbert (13. 7. 2015). „How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate”. NASA. Arhivirano iz originala 01. 07. 2017. g. Pristupljeno 13. jul 2015. 
  3. ^ JPL/NASA (2015-04-22). „What is a Dwarf Planet?”. Jet Propulsion Laboratory. Pristupljeno 2022-01-19. 
  4. ^ John Lewis, ur. (2004). Physics and chemistry of the solar system (2 izd.). Elsevier. str. 64. 
  5. ^ Tricia Talbert (11. 7. 2015). „New Image of Pluto: 'Houston, We Have Geology'”. NASA. Arhivirano iz originala 11. 07. 2015. g. Pristupljeno 11. jul 2015. 
  6. ^ Redd, Nola Taylor (23. 6. 2016). „Pluto May Harbor a Liquid Ocean”. Space.com. Pristupljeno 24. 6. 2016. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Плутон&oldid=27536049”