Портал:Sjedinjene Američke Države/Članak meseca 2014.
Izabrane biografije [uredi izvor]
Januar[uredi izvor]
Stounvolska revolucija poznata i kao Stounvolska pobuna (engl. Stonewall riots) predstavlja seriju spontanih, nasilnih demonstracija protiv policijske racije koje su započele u ranim jutarnjim satima 28. juna 1969, u neposrednoj blizini bara Stounvol in u njujorškoj četvrti Grinič vilidž. Ovaj događaj se često navodi u američkoj istoriji kao prvi slučaj pobune pripadnika LGBT zajednice protiv sistematskog progona seksualnih manjina koji je imao takođe i podršku same američke vlade. Ovaj događaj smatra se početkom organizovanog aktivizma i pokreta za gej prava u Sjedinjenim Američkim Državama, kao i u ostatku sveta.
Američki gej muškarci i lezbijke su u šestoj i sedmoj deceniji HH veka živeli u pravnom sistemu sa zakonima koji su homoseksualne aktivnosti stavljali van zakona. Rane homofilne grupe pokušavale su da dokažu da se gej osobe mogu asimilovati u društvo, te su nastojale da svoje aktivnosti izvode nenasilnim sredstvima. Međutim, šezdesete godine 20. veka su bile, u pogledu društvenog aktivizma, veoma burne, zbog pojačane delatnosti mnogih društvenih pokreta, uključujući Afroamerički pokret za građanska prava, kontrakulturu tog vremena, i antiratne demonstracije. Ovi faktori, u kombinaciji sa liberalnim okruženjem Grenvič vilidža, doprineli su izbijanju pobune.
U to vreme je veoma mali broj ugostiteljskih objekata davao otvoren pristup gej osobama. To su najčešće bili barovi, ali vlasnici tih barova uglavnom nisu bili gej osobe. Stounvol in je tada bio u vlasništvu mafije, i bio je popularan u najsiromašnijem i najmarginalizovanijem sloju gej zajednice, kao što su: transrodne osobe i drag kvinsice, feminizirani mladi muškarci, muškarci koji su se bavili prostitucijom i mladi beskućnici. Policijske racije u gej barovima su tada bile rutinska pojava, ali su policajci te noći izgubili kontrolu nad situacijom u Stounvol inu, i isprovocirali su grupu ljudi koja je bila spremna na pobunu. Tenzije između njujorške policije i gej stanovnika Grinič vilidža eskalirale su u nove proteste koji su počeli naredne večeri i trajali su nekoliko dana. Za nekoliko nedelja, stanovnici Grinič vilidža su se organizovali u aktivističke grupe kako bi koncentrisali napore na uspostavljanje mesta na kojima će gej muškarci i lezbijke moći otvoreno ispoljavati seksualnu orijentaciju bez straha od hapšenja.
Posle Stounvolske revolucije, LGBT osobe u Njujorku suočile su se sa rodnim, klasnim i generacijskim preprekama u svojim naporima da stvore jedinstvenu zajednicu. U roku od šest meseci u Njujorku su formirane dve gej aktivističke organizacije, a pokrenuta su i tri lista sa ciljem da promovišu prava gej muškaraca i lezbijki. U roku od nekoliko godina organizacije za gej prava osnovane su širom SAD i sveta. Dana 28. juna 1970. održane su prve parade ponosa u Los Anđelesu, Čikagu i Njujorku povodom godišnjice nemira. Slični marševi organizovani su i u drugim gradovima. Danas se parade ponosa održavaju širom sveta, obično krajem juna, u znak sećanja na Stounvolsku revoluciju.
Februar[uredi izvor]
Mauna Loa (engl. Mauna Loa) najveći je vulkan na Zemlji s obzirom na obim i jedan od pet vulkana koji sačinjavaju ostrvo Havaji u američkoj saveznoj državi Havaji. Tipično za područje severnog Pacifika, Mauna Loa je aktivni vulkan u obliku štita, čija se zapremina procenjuje na 75.000 km3. Računajući od morskog dna, visok je 10.099 m, od čega je nad morem 4169,40 m. Ipak, to ga ne čini i najvišim vulkanom na Havajskom arhipelagu, jer je susedni vulkan Mauna Kea viši za 37 metara.
Havajsko ime Mauna Loa u prevodu znači duga planina. Lava koju vulkan izbacuje erupcijom siromašna je silicijum dioksidom, pa Mauna Loa ima blage padine. To takođe znači da erupcije nisu eksplozivnog karaktera. Premda se procenjuje da vulkan eruptira preko 700.000 godina i da se uzdigao iznad morskog nivoa pre 400.000 godina, starost stena na planini iznosi oko 200.000 godina. Magma mu dolazi iz havajske vruće tačke, koja je tokom desetina miliona godina stvorila Havajska ostrva. Naučnici predviđaju da će se pomeranjem Pacifičke ploče vremenom i Mauna Loa udaljiti od vruće tačke, te da će za petsto hiljada do milion godina postati ugašeni vulkan.
Poslednja erupcija vulkana dogodila se 1984. godine. Premda u poslednjih dvestotinak godina nisu zabeležene ljudske žrtve, erupcije iz 1926. i 1950. godine uništile su neka sela na obroncima, a grad Hilo je delom izgrađen na okamenjenoj lavi nastaloj nakon erupcije sa kraja 19. veka. Sa obzirom na potencijalnu opasnost koju predstavlja za okolna urbana područja, Mauna Loa je deo programa Decade Volcanoes, koji proučava najopasnije svetske vulkane, a prati se od 1912. godine iz Havajskog vulkanskog opservatorijuma. Blizu vrha vulkana su još dva opservatorijuma, od kojih jedan proučava atmosferu, a drugi Sunce. Područje nacionalnog parka Havajski vulkani obuhvata vrh, kao i jugoistočni obronak Mauna Loe, te susedni vulkan Kilauea.
Mart[uredi izvor]
Nacionalni park Havajski vulkani (engl. Hawai‘i Volcanoes National Park) jedan je od 58 nacionalnih parkova smeštenih u Sjedinjenim Američkim Državama, a smatraju ga najatraktivnijim parkom. Nalazi se na listi UNESKOove Svetske baštine.
Ovaj atraktivni američki nacionalni park smešten je na ostrvu Havaji, najvećem ostrvu Havajskog ostrva koje se nalazi u Tihom okeanu. Park se sastoji od nekoliko još uvek aktivnih vulkana. Rasprostire se na površini od 1348 km2. Park je nastao usled stotina hiljada godina vulkanskih delovanja i procesa evolucije, tokom kojih se zemlja uzdizala iz okeana, a usled čega se stvarao jedinstveni eko sistem koji je omogućio nastanak različitih drevnih havajskih kultura.
Vulkan Kilauea, jedan od svetski najaktivnijih i Mauna Loa, najveći svetski vulkan, naučnicima su omogućili uvid u nastanak celog Havajskog arhipelaga, a posetiocima veličanstvene prizore vulkanskog tla. Zahvaljujući prirodnim vrednostima, Nacionalni park Havajski vulkani je 1980. godine prvo proglašen međunarodnim rezervatom biosfere, a potom 1987. godine i svetske kulturne baštine.
Više od polovine parka je proglašeno divljinom koja posetiocima pruža neuobičajene uslove za planinarenje i mogućnosti kampovanja. Park obuhvata različita prirodna okruženja koja se protežu od nivoa mora do vrha najvećeg svetskog vulkana Mauna Loa na 4169 m nadmorske visine. Glavni ulaz u park je sa havajskog puta Belt koji se nastavlja do drugog ulaza u blizini grada Kalapana, ali jedan deo puta danas je prekriven lavom.
April[uredi izvor]
Makartizam (engl. McCarthyism) je praksa iznošenja optužbi za nelojalnost, subverzivnost i izdaju bez uzimanja u obzir postojanja dokaza. Izraz vodi poreklo iz perioda u istoriji Sjedinjenih Država koji je poznat kao Druga crvena strava, a koji je okvirno trajao od kraja četrdesetih do kraja pedesetih godina dvadesetog veka, i bio poznat po strahu od komunističkog uticaja na američke institucije i špijunaže od strane sovjetskih agenata. Prvobitno, izraz je nastao kao kritika antikomunističkih hajki američkog senatora Džozefa Makartija, ali je uskoro dobio šire značenje. Danas se izraz makartizam koristi i za druge tipove bezobzirnih, nepotkrepljenih optužbi, kao i za demagoške napade na ličnost ili patriotizam političkih protivnika.
Tokom ere makartizma, nakon Drugog svetskog rata, na hiljade Amerikanaca su bili optuženi da su komunisti ili simpatizeri komunista, i bili podvrgnuti agresivnim istragama i saslušanjima pred vladinim ili privatničkim odborima, panelima, komitetima i agencijama. Glavna meta ovih sumnjičenja su bili zaposleni u državnom sektoru, u sektoru industrije zabave, prosvetari i sindikalni aktivisti. Sumnje su često uzimane u obzir uprkos nedovoljnim ili sumnjivim dokazima, a nivo pretnje koju su predstavljali stvarni ili navodni levičarski stavovi i aktivnosti je često značajno preuveličavan. Mnogi ljudi su ostali bez posla, uništene su im karijere, pa čak su i zatvarani. Većina ovih kazni je došlo nakon presuda koje su kasnije ukinute, otkaza iz razloga koji su kasnije proglašeni protivzakonitim ili podložnim tužbi, ili vanpravnih procedura koje su posle smatrane pogrešnim.
Među najpoznatijim primerima makartizma su govori, istrage i saslušanja koja je sprovodio senator Makarti lično; Holivudska crna lista, povezana sa saslušanjima koje je sprovodio Komitet za neameričke aktivnosti Predstavničkog doma; i razne antikomunističke aktivnosti Federalnog istražnog biroa (FBI) pod vođstvom direktora Dž. Edgara Huvera. Makartizam je bio široko rasprostranjen društveni i kulturni fenomen koji je uticao na sve nivoe društva i uzrokovao ozbiljne debate i konflikte u Sjedinjenim Državama.
Maj[uredi izvor]
Spejs-šatl (engl. Space Shuttle) je bila višekratna svemirska letelica američke svemirske agencije NASA koja je služila za prevoz ljudi i opreme između Zemlje i orbite oko Zemlje.
Spejs-šatl je letelica koja se lansira sa lansirne rampe kao raketa, odlazi u orbitu oko Zemlje noseći ljude i raznu opremu, između ostalog i veštačke satelite, a zatim se kao jedrilica spušta na Zemlju. Prva takva letelica poletela je 12. aprila 1981. i to je bio spejs-šatl Kolumbija.
Ideja za izgradnju spejs-šatla potiče iz sredine šezdesetih godina prošlog veka. Ideja se rodila u američkim vojnim vrhovima i trebalo je to da bude svemirsko transportno vozilo nove generacije koje bi saobraćalo između američkih zemaljskih vojnih baza i velike vojne svemirske stanice.
Svaki spejs-šatl se sastoji od tri dela: orbitera (u kojem se nalaze posada i teret), spoljašnjeg rezervoara (u kojem se nalaze tečni vodonik i kiseonik) i para raketnih motora na čvrsto gorivo (koji obezbeđuju većinu potiska tokom lansiranja).
NASA je izgradila pet šatlova. To su: Kolumbija, Čalendžer, Diskaveri, Atlantis i Endevor. Šatl Čalendžer je eksplodirao 73 sekunde nakon lansiranja, 28. januara 1986. godine, i tom prilikom je poginulo svih sedam članova posade. 1. februara 2003. godine, 16 minuta pre sletanja, raspao se šatl Kolumbija, takođe sa sedam članova posade. Ovim je flota šatlova agencije NASA prepolovljena, a izgubljeno je 14 ljudskih života. Time su se letovi šatla definitivno pokazali kao vrlo rizični, pa je NASA odlučila da šatlove izbaci iz upotrebe 2011. godine, posle više od 30 godina.
Jun[uredi izvor]
Ohajo (engl. Ohio River) najveća je reka u severoistočnom delu Sjedinjenih Američkih Država. Nastaje u Pitsburgu (Pensilvanija) na mestu gde se spajaju reke Alegeni i Monongahila. Najveća je leva pritoka reke Misisipi u koju se uliva kod mesta Kero nakon 1.579 km toka. Sa prosečnim protokom od 7.960 m³/s vodom je najbogatija reka u celom basenu reke Misisipi.
Reka Ohajo je igrala veoma važnu ulogu u istoriji američkih autohtonih naroda, a duž njenih obala tokom vekova su nastajale i nestajale brojne autohtone američke civilizacije. Nakon što je francusku istraživač Rober Kavelije de la Sal 1669. detaljnije istražio njen tok i obale, Ohajo postaje važna ruta u budućim kolonizacijama ovog područja od strane evropskih doseljenika. Neki od najvažnijih američkih gradova razvili su se na njenim obalama, poput Pitsburga, Sinsinatija, Luivila i Evansvila.
Basen Ohaja obuhvata prelazno klimatsko područje između vlažnije suptropske klime na jugu i umerene kontinentalne klime na severu. Tako su njene obale redovno pod ledom svake zime u gornjem delu toka kod Pitsburga, dok leda nikada nema u zoni ušća.
U svojim beleškama o državi Virdžiniji Tomas Džeferson je 1781. označio Ohajo kao „reku najlepšu na svetu, sa kristalno čistom vodom, u istom trenutku tako pitomom a tako divljom“. Ipak danas je to jedna od najzagađenijih reka u Sjedinjenim Državama.
Jul[uredi izvor]
En Arbor (engl. Ann Arbor) je grad u američkoj saveznoj državi Mičigen i sedište okruga Vošteno. En Arbor je sedmi po veličini grad u Mičigenu. Po popisu stanovništva iz 2010. u njemu je živelo 113.934 stanovnika, od čega su veliki broj studenti i poslediplomci. Navodno nazvan po suprugama osnivača i bogatim zasadima drveća u oblasti grada, En Arbor je najpoznatiji kao sedište glavnog kampusa Univerziteta Mičigena, koji je premešten iz Detroita 1837.
Privredom grada trenutno dominiraju obrazovanje, visoke tehnologije i biotehnologija. Prosečne cene kuća i porezi na imovinu su značajno iznad prosečnih vrednosti za Mičigen i SAD. Grad je poznat po svojoj većinskoj liberalnoj političkoj naklonosti i velikom broju restorana i prostora za kulturne manifestacije.
Avgust[uredi izvor]
Boston (engl. Boston) je glavni i najveći grad države Masačusets u Sjedinjenim Američkim Državama. Kao najveći grad Nove Engleske, Boston se smatra njenim nezvaničnim ekonomskim i kulturnim centrom. Po popisu stanovništva iz 2010. u njemu je živelo 617.594 stanovnika. Sa stanovnicima prigradskih naselja, Boston broji 4,4 miliona stanovnika.
Boston je osnovan 1630. godine dolaskom Engleza na poluostrvo Šomut. Tokom Američke revolucije, krajem 18. veka, Boston je bio poprište mnogih važnih bitaka i političkih prevrata, poput Bostonskog masakra i Bostonske čajanke. Nekoliko bitaka tokom revolucije su se odvijale u samom centru današnjeg grada – opsada Bostona i bitka kod Banker Hila. Nakon revolucije, Boston je postao važan saobraćajni centar sa svojom lukom na Atlantskom okeanu. Boston godišnje poseti 16,3 miliona turista. Boston je prvi grad u Sjedinjenim Državama koji je imao prvu osnovnu školu koja se finansirala iz državnog budžeta, Latinska škola Bostona (osnivana 1635. godine), prvi koledž – Harvard (osnovan 1636. godine), kao i prvi podzemni metro.
Boston je postao važan centar za visoko obrazovanje, kao i važan centar za istraživanja u oblasti nauke. Boston takođe ima i jedan od najviših standarda života u SAD, pa je i time jedan od najskupljih gradova u SAD.
Septembar[uredi izvor]
Robotek (engl. Robotech) je animirana serija koja govori o tri uzastopne invazije vanzemaljaca na Zemlju. U kontekstu serije, ”Robotek” se odnosi na robotehnologiju, naprednu nauku i tehnologiju, nastalu proučavanjem vanzemaljskog broda koji se srušio na ostrvo u južnom Pacifiku. Robotehnologija je omogućila stvaranje mekova, džinovskih borbenih robota, gde je veliki broj njih mogao da se transformiše u vozila (pretežno borbene avione) zbog veće pokretljivosti na bojištu.
Robotek je bio jedan od prvih animea emitovanih u Sjedinjenim Državama koji je uglavnom uspeo da sačuva kompleksnost i dramu svojih originalnih japanskih delova. Nastao je saradnjom kompanije Harmoni Gould i Tacunokoa. Priča Roboteka je promenjena izbacivanjem sadržaja i izmenom dijaloga tri različite meka anime serija: Superdimenziona tvrđava Makros, Superdimenzionalna konjica: Južni krst i Dženezis Klajmber Mospeada. Harmoni Gold je navodio da je razlog za kombinovanje ove tri nepovezane serije bila njegova namera da ponudi Makros američkim sindikalizovanim televizijskim stanicama, koje su zahtevale u to vreme minimum od 65 epizoda (13 nedelja po 5 epizoda nedeljno). Makros i druge dve serije su imale mnogo manje epizoda nego što je bilo traženo, pošto su one prvobitno prikazivane u Japanu jednom nedeljno.
Oktobar[uredi izvor]
Spasite našu decu (engl. Save Our Children, Inc.) je bila politička koalicija koja je formirana 1977. u Majamiju, s ciljem da ukine okružnu uredbu koja je zabranjivala diskriminaciju u oblastima stanovanja, zapošljavanja i javnih usluga na osnovu seksualne orijentacije. Koaliciju je predvodila slavna pevačica Anita Brajant, koja je tvrdila da uredba predstavlja diskriminaciju jer je sprečava da uči svoju decu biblijskom moralu. Radilo se o dobro organizovanoj kampanji koja je pokrenula žestoku političku borbu između gej aktivista i tradicionalnih hrišćanskih fundamentalista spremnih da zaustave liberalne društvene promene. Kada se ukidanje uredbe našlo na referendumu, privuklo je najveći odziv od svih posebnih izbora u istoriji okruga Dejd, i prošlo sa skoro 70% glasova.
Spasite našu decu je bila prva organizovana opozicija pokretu za prava homoseksualaca, koji nastaje nakon Stounvolske revolucije, 1969. Ukidanje uredbe podstaklo je grupe u drugim gradovima da pokušaju da obore slične zakone. Sledeće godine, birači u Sent Polu (Minesota), Vičiti (Kanzas), i Judžinu (Oregon) ukinuli su slične uredbe u tim gradovima, a koristila se uglavnom ista strategija u kampanji. Spasite našu decu je takođe bila uključena u sličnu kampanju u Sijetlu, gde su bili neuspešni, a izvršila je veliki uticaj na Predlog 6, predloženi državni zakon u Kaliforniji koji bi učinio obaveznim otpuštanje otvoreno gej zaposlenika u školama, a koji su kalifornijski glasači odbili 1978. godine.
Istoričari povezuju ogroman uspeh koalicije Spasite našu decu sa organizovanim učešćem konzervativnih hrišćana u političkim procesima. Iako nasilno hrišćansko mešanje nije imalo rasprostranjenu ulogu u politici SAD još od 1925, u roku od dve godine sveštenik Džeri Folvel formirao je koaliciju konzervativnih verskih grupa pod nazivom Moralna većina koja je uticala na Republikansku stranku da uključi društvenu agendu u svoju nacionalnu politiku. Homoseksualnost, Amandman o jednakim pravima (engl. Equal Rights Amendment (ERA)), abortus i pornografija su bili najvažniji prioriteti Moralne većine, sve do njenog nestanka, 1989. godine. Za mnoge gej muškarce i lezbijke, iznenađenje ishodom kampanja iz 1977. i 1978. usadilo je novu odlučnost i konsolidovalo aktivizam i zajednice u mnogim gradovima u kojima nisu bili politički aktivni.
Novembar[uredi izvor]
„Tri Hil“ (engl. One Tree Hill) je televizijska serija, po žanru drama, o životima mladih ljudi u mestu Tri Hil. U centru priče su petoro mladih ljudi, koji su međusobno povezani ljubavlju i prijateljstvom, a sve ih je na neki način spojila košarka.
Tri Hil je serija koju je kreirao Mark Švon, a prva epizoda serije emitovana je 23. septembra 2003. godine na televiziji WB. Serija je prikazivana na televiziji WB sve do 3. maja 2006. godine, kada je objavljeno da će doći do spajanja televizijskih mreža UPN i WB i formiranja nove televizijske mreže pod nazivom CW. Četvrta sezona počela je da se prikazuje na televiziji CW 27. septembra, 2006, u terminu od 21 čas, ponedeljkom. Peta sezona se prikazivala u istom terminu, i završena je 19. maja 2008. Televizijska mreža CW je objavila da će se snimati i šesta sezona serije. 6. oktobra 2008, Mark Švon je potpisao ugovor, koji gotovo stoprocentno garantuje snimanje nove, sedme, sezone serije, iako većini glavnih glumaca ugovori ističu na kraju prikazivanja trenutne, šeste, sezone. Dosad je emitovano šesnaest epizoda šeste sezone. Sam Mark Švon, takođe je lično zagarantovao da će biti snimana i prikazana i sedma sezona, i to u toku 2009. i 2010. godine.
Decembar[uredi izvor]
Bitka za Edsonov greben, poznata i kao Bitka za krvavi greben i Bitka za greben, je bila kopnena bitka na Pacifičkom frontu u Drugom svetskom ratu, između carske japanske armije i savezničkih kopnenih snaga (većinom američkih marinaca). Bitka se odigrala od 12. do 14. septembra 1942. godine, na ostrvu Gvadalkanal – Solomonova ostrva, i bila je to druga od tri posebne velike japanske kopnene ofanzive tokom Gvadalkanalske kampanje.
U bici, američki marinci, pod opštom komandom američkog general-majora Aleksandra Vandegrifta, odbijaju napade japanske 35. pešadijske brigade, koja je bila pod komandom japanskog general-majora Kijotake Kavagučija. Marinci su branili perimetar Lunga, gde se nalazio aerodrom „Hendersenovo polje“, koji je preuzet od Japanaca odmah nakon savezničkog iskrcavanja na Gvadalkanal 7. avgusta 1942. godine. Kavagučijeva jedinica je poslata ka Gvadalkanalu kao odgovor na saveznička iskrcavanja, sa zadatkom da preotme aerodrom i istera savezničke vojnike sa ostrva. Potcenjujući brojnost savezničkih snaga na Gvadalkanalu, koje su u to vreme brojale oko 12.000 ljudi, Kavagučijevih 6.000 vojnika izvode nekoliko noćnih frontalnih juriša na savezničku odbranu. Glavni japanski napad se dogodio u blizini grebena Lunga, južno od aerodroma „Hendersenovo polje“, gde su se nalazile nekoliko jedinice iz američkog marinskog korpusa, uglavnom trupe iz 1. rejderskog i 1. padobranskog bataljona, koje su bile pod komandom američkog potpukovnika Edsona. Premda je odbrana američkih marinaca gotovo pregažena, Kavagučijev napad je propao sa velikim gubicima japanskih vojnika.
Pošto su ključ odbrane bile Edsonove jedinice na grebenu, greben se obično naziva „Edsonov greben“ u istorijskim knjigama zapadnog porekla. Nakon bitke za Edsonov greben, Japanci nastavljaju da šalju trupe na Gvadalkanal, radi novog pokušaja zauzimanja aerodroma „Hendersenovo polje“, koji je direktno uticao na japanske ofanzivne operacije u ostalim oblastima južnog Pacifika.