Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu 1942.

Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu 1942.
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Ofanziva proleterskih i udarnih brigada u zapadnu Bosnu i Bihaćka operacija 1942.
Vreme jun — avgust 1942. Mesto Bosna i Hercegovina Ishod Pobeda partizana. Uspostavljanje Bihaćke republike
Sukobljene strane
Partizani	Nacistička Nemačka

Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu je naziv za pohod jedinica NOVJ koji je izveden u periodu od kraja juna do polovine avgusta 1942. godine. Glavnina jedinica NOVJ (Prva i Druga proleterska, Treća sandžačka i Četvrta crnogorska brigada) i Vrhovni štab NOV i POJ su 24. juna 1942. godine sa terena Zelengore krenule ka zapadnoj Bosni. Usput su vođene borbe sa neprijateljem (Konjic, Bugojno, Prozor, Livno, Kupres) i stvarana nova oslobođena teritorija. Krajem jula ovim snagama priključila se i Peta crnogorska brigada sa Hercegovačkim NOP odredom, od kojeg je zatim formirana Deseta hercegovačka proleterska udarna brigada.

Pohod u Bosansku Krajinu nije bio zamišljen kao marš, već da se neprijatelju nanesu udarci, proširi slobodna teritorija u zapadnoj Bosni i stvore povoljni uslovi za dalji razvoj ustanka u zapadnim krajevima Jugoslavije, pa je planirano da se izvrši postepeno, u etapama. U prvoj etapi trebalo je iznenadnim napadom razbiti i uništiti neprijateljske posade i porušiti železničku prugu Sarajevo — Mostar, a zatim, u sledećoj etapi, nastaviti nastupanje na severozapad, ovladati teritorijom na desnoj obali Neretve, u gornjem toku Vrbasa i rejonom Kupres, Livno, Imotski i povezati se sa krajiškim i dalmatinskim jedinicama.

Prodor proleterskih brigada u Zapadnu Bosnu komandant italijanske 2. armije general Mario Roata s gorčinom je prokomentarisao: "Evo ih ovdje, kompaktni i obnovljeni feniks".

Partizanske snage početkom 1942. godine

Glavni članak: Borbe za Istočnu Bosnu 1942.

Koča Popović, komandant Prve proleterske udarne brigade

Ratko Sofijanić, komandant Druge proleterske udarne brigade

Vladimir Knežević Volođa, komandant Treće proleterske sandžačke udarne brigade

Peko Dapčević, komandant Četvrte proleterske crnogorske udarne brigade

Početkom marta 1942. godine Vrhovni štab NOV i POJ je uputio Prvu i Drugu proletersku brigadu u istočnu Bosnu, gde su razbile četničke snage i oslobodile niz mesta, pruživiši time značajnu pomoć tamošnjim partizanskim snagama. Crnogorski partizani su prvih meseci 1942. godine zadržali, u svojim rukama, veći deo Crne Gore uprkos pojačanog pritiska Italijana i četnika. Zajedničkim dejstvom Druge proleterske brigade, hercegovačkih i crnogorskih partizana oclobođen je Borač, jako ustaško uporište, u blizini Kalinovika. Oslobođenjem Kalinovika, povezana je oslobođena teritorija istočne Bosne sa oslobođenom teritorijom u Hercegovini i Crnoj Gori.

U zapadnoj Bosni partizanski odredi su narasli, učvrstili slobodnu teritoriju i oslobodili nova područja. Naročito su porasle ustaničke snage na Grmeču i Kozari, a 16. maja 1942. godine Prvi i Drugi krajiški NOP odred oslobodili su Prijedor, koji je branilo oko 2.000 neprijateljskih vojnika.

Nemačko-italijanska ofanziva

Glavni članak: Treća neprijateljska ofanziva

Da bi sprečili dalje širenje ustanka, Nemci i Italijani, su 3. marta 1942. godine u Opatiji, potpisali sporazum kojim je postignut plan o opštoj ofanzivi na partizane. Prema tom planu prve operacije su počele 15. aprila 1942. godine u istočnoj Bosni, za čiju je svrhu formirana borbena grupa „Bader“. Cilj ove operacije bio je uništenje partizanskih jedinica na prostoru Rogatica-Kalinovik-Foča.

Zbog zakašnjenja italijanskih divizija, koje su zadržane dejstvom partizanskih snaga u Hercegovini, kao i uspešnog otpora Prve i Druge proleterske brigade i ostalih partizanskih snaga, neprijateljski plan nije uspeo. Prva i Druga proleterska brigada su uspele da se prebace u Sandžak i Crnu Goru, a delom snaga i u Hercegovinu, da bi pomogle partizanskim snagama, na koje su Italijani, sa veoma jakim snagama, jačine oko 9 divizija, pokrenuli ofanzivu sredinom 1942. godine, i uspevši da do kraja juna ovladaju ovim oblastima.

Pohod u Bosansku krajinu

Vrhovni štab NOV i POJ, koji se do 10. maja 1942. godine, nalazio u Foči, uspeo je, da uz pomoć Prve i Druge proleterske brigade, izvuče deo partizanskih snaga iz Crne Gore i Hercegovine i od njih formira nove jedinice: Treću proletersku sandžačku brigadu, Četvrtu i Petu proletersku crnogorsku brigadu i Hercegovački NOP odred.

Zajedno sa Grupom brugada, koju su sačinjavale: Prva i Druga proleterska, Treća sandžačka i Četvrta crnogorska brigada, Vrhovni štab je, iz rejona Zelengore, 24. juna 1942. godine izvršio pokret u zapadnu Bosnu opštim pravcem Kalinovik-Prozor-Kupres. Na tromeđi Hercegovine, Crne Gore i Bosne ostavljena je Peta proleterska crnogorska brigada i Hercegovački NOP odred sa partizanskom bolnicom, da bi u povoljnijoj situaciji prodrli u Crnu Goru i Hercegovinu.

Pošto je uspela da razbije ustaške snage oko planine Treskavice, Grupa brigada je 3. jula 1942. godine izvršila iznenadni napad na prugu Sarajevo-Konjic između Hadžića i Konjica. Tokom noći brigade su savladale neprijateljske posade po stanicama, uništile važnija stanična postrojenja, razrušile prugu na više mesta, kao i sve važnije mostove. Uništeno je i više desetina vagona i nekoliko lokomotiva.

Napad na Konjic

Nakon serije diverzija na pruzi, Prva proleterska brigada je noću između 7. i 8. jula razbila neprijateljski garnizon u Konjicu, koji je branio jedna bataljon domobrana i dve čete ustaša, oslobodila grad i uništila železničku stanicu i ložionicu sa oko 25 lokomotiva. Ovo je bio krupan udarac za okupatorske snage i NDH, jer su veze sa Hercegovinom bile prekinute više od dva meseca i bio je onemogućen transprt boksita iz rejona Mostara.

Sa pruge Grupa brigada je nastavila dejstva u dva prvaca: desna kolona, sačinjena od Druge proleterske i Četvrte crnogorske brigade je preko Bitovanje i Vranice izvršila napad na neprijateljske garnizone u gornjem toku Vrbasa; leva kolona, sačinjena od Prve proleterske i Treće sandžačke brigade je krenula pravcem Prozor-Livno. Desna kolona je po zauzimanju Gornjeg Vakufa vodila oštre borbe oko Bugojna i Donjeg Vakufa, dok je leva kolona oslobodila Prozor, Šujicu i Duvno, a u sadejstvu sa dalmatinskim i krajiškim partizanima 5. avgusta oslobodila Livno.

Napad na Livno

Glavni članak: Borbe za Livno 1942.

Oslobođenje Livna bilo je veliki uspeh NOVJ. Drugi bataljon Prve proleterske brigade je preko čistine, visokih žičanih prepreka i između zidano-betonskih bunkera upao u grad, uništio neprijateljske snage na koje je naišao, iskidao veze i omeo neprijatelju komandovanje, a sadejstvovao je drugim bataljonima koji su napadali grad.

Početkom avgusta u oslobođeni Prozor je stigla Peta proleterska crnogorska brigada i Hercegovački NOP odred, koji su posle oštrih borbi sa okupatorskim i četničkim snagama u širem rejonu Zelengore bili prisiljeni da krenu u ovom pravcu.

Naročito teške borbe je vodila Grupa brigada, sačinjena od Druge i Četvrte proleterske, delova Treće sandžačke i Desete hercegovačke brigade (koja je formirana 10. avgusta od Hercegovačkog NOP odreda i Konjičkog partizanskog bataljona), zajedno sa Prvom krajiškom brigadom i Trećim krajiškim NOP odredom za Kupres od 11. do 14. avgusta.

Spajanje slobodne teritorije

Glavni članci: Borbe za Jajce 1942., Bihaćka operacija 1942. i Bihaćka republika

Posle borbe koja je trajala čitavu noć, oko Jajca, Drugi bataljon Četvrte crnogorske brigade prebacuje ranjenike, jesen 1942.

U daljim borbama Grupa brigada je sa krajiškim i dalmatinskim jedinicama oslobodila: Aržano, Mrkonjić grad i Jajce. Ovim su stvoreni uslovi za razvoj NOP-a u oblastima koje su dotada bile pod uticajem ustaša, a novooslobođena teritorija preko Livna i Mrkonjić grada je bila spojena sa oslobođenom teritorijom u Bosanskoj krajini.

Četnički vođa Dragoljub Mihailović, koji je u sadejstvu sa Nemcima uspeo da otera partizane iz Srbije, 28. avgusta 1942. je naredio svom komandantu Petru Baćoviću da uništi "poslednje partizanske ostatke" u zapadnoj Bosni:

Neophodno je potrebno i vrlo važno potući komuniste svuda da im se traga ne zna. Preduzeli su kampanju protiv nas iz besa što su u zemlji skoro potpuno uništeni. Akcijom iz istočne Bosne, Hercegovine, Dalmacije i Like uništiti i poslednje njihove ostatke u zapadnoj Bosni.

— Dragoljub Mihailović

Literatura

• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 1. Beograd: Vojni istoiski institut Jugoslovenske narodne armije. 1957. 
• Mala enciklopedija Prosveta, Beograd 1959. godine
• OFANZIVA PROLETERSKIH BRIGADA U LETO 1942. Beograd: Vojnoistorijski institut. 1965. 
• Primorac, Rudolf (1986). OPERATIVNO-TAKTIČKA ISKUSTVA IZ PRVE POLOVINE NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar.