Praistorija Anadolije

Praistorija Anadolije proteže se od paleolitske ere do pojave klasične (antičke) civilizacije sredinom 1. milenijuma pre nove ere. Generalno se smatra podeljenom u tri doba koja odražavaju dominantne materijale koji su se koristili za izradu oruđa i oružja: kameno, bronzano i gvozdeno doba. Izraz bakarno doba (halkolit ili eneolit) koristi se za označavanje razdoblja koje zahvata kameno i bronzano doba.

Anadolija (turski: Anadolu), poznata i pod latinskim nazivom Mala Azija, smatra se najzapadnijom teritorijom zapadne Azije. Geografski obuhvata centralno gorje moderne Turske, od obalske ravnice Egejskog mora na istoku do zapadnog ruba Jermenske visoravni i od uske obale Crnog mora južno do planina Taurus i obale Sredozemnog mora.

Najraniji prikazi kulture u Anadoliji mogu se naći na nekoliko arheoloških nalazišta koja se nalaze u centralnom i istočnom delu regiona. Artefakti kamenog doba poput životinjskih kostiju i fosila namirnica pronađeni su u Burduru (severno od Antalije). Iako je poreklo nekih najranijih naroda obavijeno velom tajne, ostaci civilizacija bronzanog doba, poput Hata, Akadskog carstva, Asirije i Hetita, pružaju nam mnoge primere svakodnevnog života stanovnika i njihove trgovine. Posle pada Hetita, nove države Frigija i Lidija snažno su stajale na zapadnoj obali dok je grčka civilizacija počela da cveta. Samo ih je pretnja iz dalekog persijskog carstva sprečila da napreduju nakon vrhunca svog uspeha.

Kameno doba

Kameno doba je praistorijsko razdoblje u kome se kamen široko koristio u proizvodnji oruđa. Ovaj period se dogodio nakon pojave roda Homo pre oko 2,6 miliona godina i trajao je otprilike 2,5 miliona godina do perioda između 4500. i 2000. godine pre nove ere sa pojavom obrade metala.

Paleolit

2014. godine u reci Gediz pronađena je kamena alatka koja je datirana u period pre 1,2 miliona godina. Dokazi o paleolitskim prebivalištima (praistorija 500.000–10.000. p. n. e.) uključuju pećinu Jarimburgaz (Istanbul), pećinu Karain (Antalija) i pećine Okuzini, Beldibi i Belbasi, Kumbučagi i Kadini u susednim oblastima. Primeri paleolitskih ljudi mogu se naći u Muzeju anadolijskih civilizacija (Ankara), u Arheološkom muzeju u Antaliji i u drugim turskim institucijama.

U Jarimburgazu su pronađeni dokazi o voću i životinjskim kostima. Pećine mediteranskog regiona sadrže freske. Prvobitne tvrdnje (1975) o otiscima stopala Homo sapiensa starim 250.000 godina, iz srednjeg pleistocena, u pećinama Kula i Karain, sada se smatraju pogrešnim i revidirane su u doba kasnog pleistocena.

Mezolit

Ostaci mezolitske kulture u Anadoliji mogu se naći duž mediteranske obale, takođe u Trakiji i zapadnom području Crnog mora. Ostaci mezolita nalazili su se u istim pećinama kao i paleolitski artefakti i crteži. Dodatni nalazi potiču iz pećine Sarklimagara u Gazijantepu, pećine Baradiz (Burdur), kao i groblja i naselja na otvorenom, Sogut Tarlasi, Biris (Bozova) i Urfa.

Neolit

Lokacija Gobekli Tepe(1)

Stub 2 iz ograđenog prostora A (sloj III) sa niskim reljefima onoga za šta se veruje da su bik, lisica i ždral.

Stub 27 iz ograđenog prostora C (sloj III) sa skulpturom grabežljive životinje

Stub sa skulpturom lisice

Zbog svog strateškog položaja na raskrsnici Azije i Evrope, Anadolija je bila centar nekoliko civilizacija još od praistorije. Anadolska hipoteza, koju je prvi razvio britanski arheolog Kolin Renfrju 1987. godine, pretpostavlja da širenje Praindoevropljana potiče iz neolitske Anadolije. Glavni je konkurent kurganskoj hipotezi, ili stepskoj teoriji, akademski favorizovanom stavu. Neolitska naselja uključuju Čatal Hojuk, Čajonu, Nevali Kori, Ašikli Hojuk, Boncuklu Hojuk Hacilar, Gobekli Tepe, Norsuntepe, Kosk i Mersin.

Čatal Hojuk (centralna Turska) smatra se najnaprednijim od njih, a Čajonu na istoku najstarijim (oko 7250–6750. p. n. e.). Imamo dobru predstavu o rasporedu grada Čajonu, zasnovanom na centralnom trgu sa zgradama izgrađenim od kamena i blata. Arheološki nalazi uključuju poljoprivredne alatke koji ukazuju na gajenje useva i stočarstvo, kao i pripitomljavanje pasa. Religiju predstavljaju figurice Kibele, boginje majke. Hacilar (zapadna Turska) je sledio Čajonu i datiran je u 7040. godinu p. n. e.

Halkolit (bakarno doba)

Zahvatajući razdoblje neolita i ranog bronzanog doba, halkolitno doba (eneolit) (oko 5500–3000. p. n. e.) je definisano prvim metalnim alatkama izrađenim od bakra. Ovo doba je predstavljeno u Anadoliji lokacijama Hacilar, Bejdžesultan, Kanhasan, Mersin Jumuktepe, Elazig Tepecik, Malatija Degirmentepe, Norsuntepe i Istanbul Fikirtepe.

Bronzano doba

Bronzano doba (oko 3300–1200. p. n. e.) karakteriše upotreba bakra i njegove legure sa kalajem, bronze, za izradu oruđa. Mala Azija je bila jedna od prvih oblasti koja je razvila izradu bronze.

Rano bronzano doba (3000–2500. p. n. e.)

Iako se čini da se prvo nastanište dogodilo već u 6. milenijumu pre nove ere tokom halkolitnog perioda, funkcionalna naselja koja su međusobno trgovala dogodila su se tokom 3. milenijuma pre nove ere. Naselje na visokom grebenu postaće poznato kao Bujukkaja, a kasnije i kao grad Hatuš, središte ove civilizacije. Kasnije će, ipak, postati hetitsko uporište Hatuša i sada je Bogazkej. Ostaci hatske civilizacije pronađeni su i pod donjim gradom Hatuša i u višim oblastima Bujukkaja i Bujukkale. Još jedno naselje je osnovano u Jarikkaji, oko 2 km severoistočno.

Kraljevska grobnica u Alaki Hojuk

Otkriće mineralnih nalazišta u ovom delu Anadolije omogućilo je Anadolcima da razvijaju metalurgiju, proizvodeći predmete poput oruđa pronađenog u kraljevskim grobovima u Alaki Hojuk, oko 25 km od Bogazkeja, datirano u 2400–2200. p. n. e. Ostali hatski centri uključuju Hasum, Kaneš, Purushandu i Zalvar. Tokom ovog perioda Hati su se bavi trgovinom sa gradskim državama kao što je Sumer, kojoj je bilo potrebno drvo iz Amanus planina.

Anadolija je ostala u praistorijskom periodu dok nije ušla u sferu uticaja Akadskog carstva u 24. veku pre nove ere pod Sargonom iz Akada, posebno u istočnoj Anadoliji. Međutim, Akadsko carstvo pretrpelo je problematične klimatske promene u Mesopotamiji, kao i smanjenje raspoložive radne snage što je uticalo na trgovinu. To je dovelo do njihovog pada u ruke Guta oko 2150. p. n. e. Interes Akađana u regionu, koliko je poznato, bio je izvoz različitih materijala za proizvodnju. Bronzana metalurgija se proširila u Anadoliju iz zakavkaske kulture Kura-Arakses krajem 4. milenijuma pre nove ere. Iako je Anadolija bila dobro obdarena rudama bakra, nije bilo dokaza o značajnoj obradi kalaja potrebnog za izradu bronze u Anadoliji bronzanog doba.

Srednje bronzano doba (2500–2000. p. n. e.)

Anadolijske ravnice unutar prostora okruženog rekom Kizil bile su zaposednute od strane prve definisane civilizacije u Anadoliji, a ne-Indoevropskim domorocima, pod nazivom Hati (oko 2500 - 2000. p. n. e.). Tokom srednjeg bronzanog doba, hatska civilizacija, uključujući i njen glavni grad Hatuš, nastavila je da se širi. Anadolsko srednje bronzano doba uticalo je na ranu minojsku kulturu Krita (3400. do 2200. p. n. e.) o čemu svedoče arheološki nalazi u Knososu.

Kasno bronzano doba (2000–1200. p. n. e.)

Mapa drevnog Bliskog istoka tokom perioda Amarne Kasiti(14. vek p. n. e.), koja prikazuje velike tadašnje sile: Egipat (žuta), Hati (plava), Kasitsko kraljevstvo Babilon (crna), Asirija (žuta) i Mitani (braon). Opseg ahajske/mikenske civilizacije prikazan je ljubičasto, a opseg Arzave svetlozelene boje.

Hati

Hati su došli u kontakt sa asirskim trgovcima iz Asura u Mesopotamiji, u Kanešu (Nešu) u blizini moderne Kultepe, koji su im obezbedili kalaj, potreban za izradu bronze. Ova trgovačka mesta ili Karumi (akadski - luka) dali su svoje ime jednom periodu, karumskom periodu. Karumi, ili asirske trgovačke kolonije, postojale su u Anadoliji sve dok Hamurabi nije osvojio Asiriju i ona pala pod vavilonsku dominaciju 1756. p. n. e. Ovi karumi su predstavljali odvojena stambena područja u kojima su živeli trgovci, zaštićeni Hatima i plaćali su porez zauzvrat. U međuvremenu su utvrđenja Hatuša ojačana izgradnjom kraljevskih rezidencija na Bujukkaleu.

Nakon što su Asirci zbacili svoje susede Gutije (oko 2050. p. n. e.), oni su za sebe tražili lokalne resurse, posebno srebro. Međutim, Asirci su u Anadoliju doneli pisanje, neophodno sredstvo za trgovanje i poslovanje. Ove transakcije su zabeležene akadskim klinastim pismom na glinenim pločicama. Zapisi pronađeni u Kanešu koriste napredni sistem trgovanja proračunima i kreditima. Evidencija takođe navodi imena gradova u kojima je došlo do transakcije.

Hetiti

Crtež na reljefima urezanim u stenama povorke hetitskih božanstava u Jazilikaji, Turska.

Istorija hetitske civilizacije poznata je uglavnom iz klinastih tekstova pronađenih na području njihovog carstva i iz diplomatske i komercijalne prepiske pronađene u raznim arhivima u Egiptu i na Bliskom istoku.

Staro carstvo

Na hatsku civilizaciju uticao je i invazijski indoevropski narod, Hetiti, početkom 18. veka pre nove ere, a Hatušu je 1700. p. n. e. spalio kralj Anita iz Kusara nakon svrgavanja kralja Pijuštija. Zatim je to mesto prokleo i osnovao svoj glavni grad Kaneš 160 km jugoistočno. Hetiti su apsorbovali Hate tokom sledećeg veka, procesa koji je u osnovi bio završen do 1650. p. n. e. Na kraju Hatuša je postala Hetitski centar u drugoj polovini 17. veka pre nove ere, a kralj Hatušili I (1586-1556. p. n. e.) je preselio glavni grad nazad u Hatušu iz Kaneša.

Staro hetitsko carstvo (17 – 15. vek p. n. e.) bilo je na vrhuncu u 16. veku pre nove ere, obuhvatajući centralnu Anadoliju, severozapadnu Siriju do Ugarita i gornju Mesopotamiju. Kisvadna u južnoj Anadoliji kontrolisala je region koji odvaja Hetitsko carstvo od Sirije, čime je u velikoj meri uticala na trgovinske puteve. Mir se održavao sa obe imperije kroz ugovore koji su uspostavljali granice kontrole.

Srednje Kraljevstvo

Nakon vladavine Telipinua (oko 1460. p. n. e.) Hetitsko kraljevstvo je ušlo u relativno slabu i slabo dokumentovanu fazu, poznatu kao Srednje kraljevstvo, od vladavine Telipinuovog zeta Aluvamne (sredina 15. veka p. n. e.) do Muvatalija I (oko 1400. p. n. e.).

Novo Kraljevstvo

Približni obim hetitske vladavine, oko 1350-1300 p. n. e, sa Arzavom, na Lukom, i Ahijavom na zapadu, i Mitanijem na jugoistoku.

Kralj Tudhalija I (početak 14. veka p. n. e.) uveo je novo doba hetitske moći, često nazivane Hetitskim carstvom. Kraljevi su preuzeli božansku ulogu u hetitskom društvu i hetitski narodi, često udruženi sa susedima kao što je Kisvadna, počeli su ponovo da se šire, useljavajući se u zapadnu Anadoliju, apsorbujući luvijsku državu Arzavu i Asuva savez.

Tek za vreme vladavine kralja Šupilulijuma (1344-1322. p. n. e.), Kisvadna je preuzeta u potpunosti, iako su Hetiti sačuvali svoja kulturna dostignuća u Kumani (sada Sar, Turska) i Lazavantiji, severno od Kilikije.

U 13. veku, nakon vladavine Hatušiliša III (oko 1267–1237. p. n. e.), Hetitska moć je počela da opada, pretili su joj Egipat na jugu i Asirija na istoku, završila se sa Šupilulijumom II (oko 1207–1178. p. n. e.).

Siro-hetitska era

Posle 1180-ih pre Hrista, usred opšteg previranja na Levantu povezanog sa iznenadnim dolaskom naroda sa mora i kolapsom bronzanog doba, carstvo se raspalo na nekoliko nezavisnih siro-hetitskih (novohetitskih) gradova-država, od kojih su neke preživele do 8. veka p. n. e. Na zapadu su Grci pristizali na anadolsku obalu, a Kaski duž severne obale Crnog mora. Na kraju je i sama Hatuša uništena oko 1200. godine pre nove ere, a doba Carstva prešlo je u doba regionalnih država kako je bronzano doba prešlo u gvozdeno doba.

Mikensko prisustvo

Postoji vrlo malo podataka o ranom mikenskom prisustvu u Anadoliji. Milet je očigledno bio centar mikenskog prisustva u Maloj Aziji u periodu oko 1450–1100. p. n. e. Zona intenzivnog mikenskog naseljavanja proteže se do Bodruma/Halikarnasa.

Mikenska sfera uticaja u Maloj Aziji je takođe geografski ograničena: Intenzivno mikensko naselje može se naći u arheološkim zapisima samo za region između poluostrva Halikarnasa na jugu i Mileta na severu (i na ostrvima pored ove obale, između Rodosa na jugu i Kosa - moguće i Samosa - na severu).

Atarsija je bio vojskovođa iz 15. do 14. veka pre nove ere, koji je verovatno bio Grk. Vodio je prvu zabeleženu mikensku vojnu aktivnost na anadolskom kopnu. Njegove aktivnosti zabeležene su u hetitskoj arhivi oko 1400. p. n. e.

Britanski arheolog J.M. Kuk proučavao je grčku istorijsku tradiciju o Karijancima i skrenuo pažnju na brojne sličnosti između naroda Karije i Mikene.

Gvozdeno doba

Gvozdeno doba (oko 1300–600. p. n. e.) karakteriše široka upotreba gvožđa i čelika. To je takođe doba poznato po razvoju abecede i rane literature. Formira poslednju fazu praistorije, koja se odnosila na period između kolapsa bronzanog doba i uspona klasične civilizacije. U Anadoliji raspad hetitskoj carstva je zamenjen regionalnim novo-hetitskim silama, uključujući Troadu, Joniju, Lidiju, Kariju i Likiju na zapadu, Frigiju, centralno i Kimeriju i Urartu na severoistoku, dok su Asirci zauzeli veći deo jugoistoka.

Regioni Anadolije, oko 500. p. n. e. Egejska grčka naselja označena su kosim slovima

Zapadna Anadolija

Troada

Troada, na Biga poluostrvu, je najseverniji od egejskih naselja u ovom periodu, najpoznatiji po legendarnoj i istorijskoj gradu-državi Troji. Verovatno su u ovom regionu postojala naselja koja datiraju iz 3000. godine pre nove ere, a različiti arheološki slojevi koji predstavljaju uzastopne civilizacije nazivaju se Troja I (3000–2600. p. n. e.) do Troje IX (1. vek p. n. e.). Gvozdeno doba Troje odgovara Troji VII-VIII, i poklapa se sa homerskim računanjem Troje i trojanskim ratom.

Eolida

Drevna grčka naselja u zapadnoj Anadoliji (11—8. vek p. n.e.). Halikarnas je u početku bio dorijanski, a zatim jonijski. Smirna se promenila iz eolidske u jonijsku.

Eolida je područje severozapadne obale Egejskog mora, između Troade i Jonije, od Dardanela do reke Hermus (Gediz), zapadno od Mizije i Lidije. Do 8. veka pre nove ere dvanaest najvažnijih gradova formiralo je savez. U 6. veku gradove je progresivno osvajala Lidija, a zatim i Persija.

Jonija

Jonija je bila deo grupe naselja na centralnoj egejskoj obali omeđena Lidijom na istoku i Karijom na jugu, poznatom kao Jonska liga. Dorijanci su Jonijce proterali sa Peloponeza, a Atinjani su ih preselili na egejsku obalu Anadolije u čiju su zemlju izbegli. U vreme poslednjeg lidijskog kralja, Kreza (560–545. p. n. e.) Jonija je potpala pod lidijsku, a zatim i persijsku vlast. Porazom Perzije od Grka, Jonija se ponovo osamostalila sve dok nije apsorbovana u rimsku provinciju Aziju.

Lidija (Maeonija)

Lidijski elektrum (legura) novčić, na kojem su prikazani lav i bik.

Mapa Lidijskog carstva pod Krezom, 6. vek p. n. e.

Lidija, ili Maeonija, kako su je zvali pre 687. p. n. e, bila je glavni deo istorije zapadne Anadolije, počev od dinastije Atijad, koja se prvi put pojavila oko 1300. p. n. e. Lidija se nalazila zapadno od Frigije i istočno od egejskog naselja Jonija. Lidijci su bili Indo-Evropljani, koji su govorili Anatolskim jezikom.

Heraklidi su uspeli da vladaju sukcesivno od 1185–687. p. n. e. uprkos sve većem prisustvu grčkih uticaja duž mediteranske obale. Kako su grčki gradovi, kao što su Smirna, Kolofon, i Efes rasli, Heraklidi su postajali sve slabiji. Poslednjeg kralja, Kandaula, ubio je njegov prijatelj i nosilac koplja po imenu Giges, i preuzeo mesto vladara. Giges je ratovao protiv Grka koji su se nametnuli i ubrzo se suočio sa velikim problemom kada su Kimerijci počeli da pljačkaju udaljene gradove u kraljevstvu. Upravo je taj talas napada doveo do inkorporacije ranije nezavisne Frigije i njenog glavnog grada Gordiona u lidijsko područje. Tek su uzastopnim vladavinama Sadijata i Alijata, koje su se završile 560. p. n. e, napadi Kimerijanaca zauvek prestali.

Pod vladavinom poslednjeg lidijskog kralja Kreza, Lidija je dostigla svoje najveće širenje. Persija je napadnuta prvo u bici kod Pterije koja se završila bez pobednika. Napredujući sve dublje u Persiju, Krez je bio potpuno poražen u bici kod Timbre od persijskog Kira Velikog 546. p. n. e.

Posle Krezovog poraza, Lidija je potpala pod hegemoniju Persije, Grčke, Rima i Vizantije dok konačno nije apsorbovana u turske zemlje.

Karija

Karija formira region u zapadnoj Anadoliji, južno od Lidije, istočno od Jonije i severno od Licije. Delimično grčka (jonijska i dorijska), a moguće delimično minojska. Karija je postala podložna Persiji, Grčkoj i Rimu pre nego što je apsorbovana u Vizantiju. Ostaci karijske civilizacije čine bogato nasleđe na jugozapadu Egejskog mora. Karija je uspela da održi relativni stepen nezavisnosti tokom uzastopne okupacije, a njen simbol, dvoglava sekira smatra se kao znak prkosa i može se videti ispisan na mnogim zgradama. Mauzolej u Halikarnasu (savremeni Bodrum), grobnica persijskog satrapa Mauzola, smatran je jednim od sedam čuda starog sveta. Među ostale važne relikvije spadaju i Milasa (Milas) nekadašnja prestonica Karije i administrativno sedište Mauzola, Labranda u planinama visoko iznad Milase i Euromos (Herakleja) u blizini jezera Bafa.

Likija

Likija je formirala najjužnije naselje u zapadnoj Anadoliji na današnjem poluostrvu Teke na zapadnoj obali Mediterana. Postoji mnogo istorijskih likijskih mesta kao Ksantos, Patar, Mira, Pinara, Tlos, Olimp i Faselis. Nastala na kraju bronzanog doba kao neohetitska liga gradskih država čiji model upravljanja i danas utiče na političke sisteme. Naizmenično između persijske i grčke vladavine, na kraju je uklopljen u Rim, Vizantiju i turske zemlje.

Centralna Anadolija

Frigija

Lidija, Frigija, Kimerija i Asirija, 9-7 vek p. n. e.

Zapadno-centralno područje Anadolije postalo je područje Frigijskog kraljevstva nakon fragmentacije Hetitskog carstva tokom 12. veka pre nove ere, postojalo je nezavisno do 7. veka pre nove ere i snažno je zastupljeno u grčkoj mitologiji. Iako se njihovo poreklo osporava, njihov jezik je više ličio na grčki (dorski) nego na jezik Hetita koji su nasledili. Verovatno iz regiona Trakije, Frigijci su na kraju uspostavili svoju prestonicu u Gordionu (sada Jasihujuk) i važan verski centar u Jazilikaji. Frigijskom narodu je nedostajala centralna kontrola u njihovom stilu vladavine, a ipak je uspostavio široku mrežu puteva. Takođe su se čvrsto držali mnogih hetitskih aspekata kulture i vremenom ih prilagođavali.

Od drevnih grčkih i rimskih pisaca dobro je poznat kralj Mida, poslednji kralj Frigijskog kraljevstva. Legende o Midi vrte se oko njegove sposobnosti da pretvara predmete u zlato pukim dodirom, što mu je dodelio Dionis, i njegovog nesrećnog susreta sa Apolonom iz kojeg su mu uši pretvorene u uši magarca. Istorijski podaci o Midi pokazuju da je živeo otprilike između 740. i 696. p. n. e. i da je Frigiju predstavljao kao veliki kralj. Asirci su Midu smatrali opasnim neprijateljem, jer je Sargon II, njihov tadašnji vladar, bio prilično srećan što je pregovarao o mirovnom sporazumu 709. p. n. e. Ovaj ugovor nije imao uticaja na napredovanje Kimerijanaca na Istoku, koji su se ulili u Frigiju i doveli do pada i samoubistva kralja Mide 696. p. n. e.

Nakon Midine smrti, Frigija je izgubila nezavisnost, postajući vazalna država svog zapadnog suseda, Lidije, Perzije, Grčke, Rima i Vizantije, nestajući u tursko doba.

Istočna Anadolija

Kimerija

Kimerijske invazije na Kolhis, Urartu i Asiriju 715–713. p. n. e.

Kimerija je bila regija severoistočne Anadolije, pojavila se u 8. veku pre nove ere sa severa i istoka, uoči istočnog skitskog napretka. Nastavili su da se kreću prema zapadu, napadajući i potčinjavajući Frigiju (696–695. p. n. e.), prodirući čak na jug do Kilikije i na zapad u Joniju nakon pljačke Lidije. Lidijske kampanje između 637. i 626. p. n. e. efikasno su zaustavile ovaj napredak. Kimerijski uticaj je postepeno slabio i poslednje zabeleženo pominjanje je 515. p. n. e.

Urartu

Urartu 9 – 6. vek p. n. e.

Urartu pod Aramuom 860–840. p. n. e.

Država Urartu (Nairi, ili Kraljevina Van) postojala je u severoistočnoj Anadoliji, usredsređena oko jezera Van, južno od Kimerijaca i severno od Asirije. Njena važnost je trajala od pojave u 9. veku, do 6. veka.

Urartu se prvi put pominje kao labava konfederacija manjih celina na Jermenskoj visoravni u 13. do 11. veka pre nove ere, ali je bila podložna ponovljenim asirskim upadima pre nego što se kao moćan sused pojavila od 9. veka pre nove ere. Tome je pogodovao slab položaj Asirije u 8. veku pre nove ere. Urartu je nastavio da se odupire asirskim napadima i dostigao je procvat pod Argištisom I (oko 785–760. p. n. e.). U to vreme obuhvatala je današnju Jermeniju, južnu Gruziju gotovo do Crnog mora, zapadno do izvora Eufrata i južno do izvora Tigra.

Nakon ovoga Urartu je pretrpeo niz neuspeha. Asirski kralj Tiglat Pilesar III osvojio ga je 745. p. n. e. Do 714. pustošile su je i Kimerijski i Asirski upadi. Posle 645. p. n. e. napadi Skita stvorili su dodatne probleme Urartu prisiljavajući ga da postane zavisan od Asirije. Međutim, sama Asirija je pala pod zajedničkim napadom Skita, Medijaca i Vavilonaca 612. p. n. e. Dok se raspravlja o detaljima Urartovog nestanka, on je faktički nestao da bi ga zamenila Jermenija. Bila je to persijska satrapija neko vreme od 6. veka pre nove ere pre nego što je postala nezavisna Jermenija.

Asirija

U gvozdeno doba Asirija se proširila i na jugoistočnu Anadoliju. Asirija, jedna od velikih sila regije Mesopotamije, imala je dugu istoriju od 25. veka pre nove ere (bronzano doba) do konačnog sloma 612. p. n. e. na kraju gvozdenog doba. Gvozdeno doba Asirije odgovara srednjem periodu (ponovni uspon) i Novoasirskom carstvu u njegovih poslednjih 300 godina, a njegova teritorija usredsređena je na današnji Irak.

Asirija je uticala na anadolijsku politiku i kulturu od kada su njeni trgovci prvi put stupili u kontakt sa Hatima u kasnom bronzanom dobu. Do 13. veka pre nove ere Asirija se širila na severozapad na račun Hetita, a na sever na račun Urartua. Asirska ekspanzija dostigla je svoj vrh pod Tukulti-Ninurtom I (1244–1208. p. n. e.), nakon čega je bila oslabljena unutrašnjim neslaganjem. Slom carstva Hata na kraju bronzanog doba poklopio se sa erom obnovljene asirske ekspanzije pod Ašur-reši-išijem I (1133–1116. p. n. e.) i ubrzo je Asirija svom carstvu dodala anadolske zemlje u današnjoj Siriji. Tiglat-Pilesar I (1115-1077. p. n. e.) je zatim počeo napade protiv Novohetita.

Smrću Tiglat-Pilesara I Asirija je ušla u period propadanja tokom onog što se naziva antičkim mračnim vekom (1075–912. p. n. e.) u regionu što je odgovaralo kolapsu bronzanog doba. U poslednjih 300 godina Asirskog carstva (Neoasirskog carstva) od 911–627. p. n. e. došlo je do ponovne ekspanzije, uključujući napade na novohetitske države na severu i zapadu. Ašurnasirpal II (883–859. p. n. e.) uzimao je danak iz Frigije, dok je njegov naslednik Šalmanasar III (858–823. p. n. e.) takođe napao Urartu prisiljavajući svoje anadolske komšije da plaćaju danak. Posle njegove smrti zemlju je rastrgao građanski rat. Asirska sila nastavila je da raste i opada sa periodičnim upadima u anadolske zemlje. Senaherib (705-681. p. n. e.) se sukobio sa novim snagama u regionu, Grcima koji su pokušavali da nasele Kilikiju. Njegov naslednik Asarhadon (680–669. p. n. e.) bio je odgovoran za konačno uništenje Urartua. Ašurbanipal (669—627. p. n. e.) je zatim proširio asirski uticaj još dalje smeštajući Kariju, Kilikiju, Lidiju i Kapadokiju u vazalstvo.

Međutim, Asirija je otkrila da se njeni resursi razapinju kako bi održali integritet svog ogromnog carstva i građanski rat je ponovo izbio nakon smrti Ašurbanipala. Vazalne države su prestale da plaćaju danak, vrativši nezavisnost. Oslabljena asirska država sada se suočila sa novom pretnjom, koalicijom iranskih naroda na istoku i severu, uključujući Mede, Persijance, Skite i anadolijske Kimerijance, koji su napali Asiriju 616. p. n. e. Niniva, glavni grad, pao je 612. p. n. e, a Asirsko carstvo je konačno nestalo 605. p. n. e.

Propašću Asirije, završilo se ne samo gvozdeno doba, već i era označena kao praistorija, da bi se ustupilo mesto onome što je različito opisano kao zabeležena istorija, ili tačnije kasna antička istorija ili klasična civilizacija. Međutim, ovi pojmovi nisu precizni ili univerzalni i preklapaju se.

Vidi još

• Istorija Evrope
• Istorija Bliskog istoka
• Timeline of Middle Eastern history
• Anatolianism
• Ancient kingdoms of Anatolia
• Ancient Regions of Anatolia
• Ancient Near East

 

Literatura

• Burney, Charles (19. 4. 2004). Historical Dictionary of the Hittites. Lanham MD: Scarecrow Press. ISBN 9780810865648. CS1 održavanje: Format datuma (veza)
• Cambridge Ancient History Online 14 vols. 1970-2000 Note: The original 11 vol Cambridge Ancient History 1928-36 is now available as free ebooks Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. maj 2017)
• Cambridge Companions to the Ancient World. 10 vols.
• Duncker, Max (1879). The History of Antiquity, Volume III. Richard Bentley & Son.
• Hornblower, Simon; Antony Spawforth (1996). The Oxford Classical Dictionary. Oxford University Press.
• McEvedy, Colin (1967). The Penguin Atlas of Ancient History. Penguin.
• Marek, Christian; Frei, Peter (2010). Geschichte Kleinasiens in der Antike. Munich: C.H.Beck. ISBN 978-3-406-59853-1.  (review: M. Weiskopf, Bryn Mawr Classical Review 2010.08.13).
• Suthan, Resat (2009—2014). „Historical”. Anatolia. Thracian Ltd.