Proton (raketa-nosač)
 Lansiranje modula Zvezda | |
| Osnovne informacije | |
|---|---|
| Funkcija | bespilotna raketa nosač |
| Proizvođač | NPO Hruničev |
| Zemlja porekla |  Rusija(  SSSR)
|
| Cena po lansiranju | |
| Stepeni | 3 ili 4
|
| Dimenzije | |
| Visina | 58,2 m
|
| Prečnik | 7,4 m
|
| Masa | 712.800 kg
|
| Nosivost | |
| Kapacitet u NZO | 22.000 kg
|
| Kapacitet u GTO | 6.300 kg[1]
|
| Slične rakete | |
| Rakete za poređenje | Arijana 5, Falkon 9 v1.1, Atlas V, Delta IV, Angara A5, Dugi marš 3B |
| Istorija lansiranja | |
| Status | aktivna |
| Lokacije | Bajkonur, LK 81 i LK 200 |
| Ukupno lansiranja | 412 |
• uspešnih
|
365
|
• neuspešnih
|
27
|
• delom neuspešnih
|
20
|
| Prvi let | 16. jul 1965. |
| Značajna lansiranja | Saljut 6 i 7, komponente Mir-a i MSS, Egzomars orbiter |
| Prvi stepen | |
| Motori | 6 RD-275
|
| Dužina | 21,2 m
|
| Prečnik | 7,4 m
|
| Ukupna masa | 450.400 kg
|
• prazan stepen
|
31.000 kg
|
• gorivo i oksidant
|
419.400 kg
|
| Potisak | 10.532 kN (2.368.000 lbf)
|
| Specifični impuls | 285 s
|
| Vreme sagorevanja | 126 s
|
| Gorivo | N2O4 / heptil |
| Drugi stepen — 8S811K | |
| Dužina | 14,5 m
|
| Prečnik | 4,15 m
|
| Ukupna masa | 167.828 kg
|
• prazan stepen
|
11.715 kg
|
• gorivo i oksidant
|
156.113 kg
|
| Motori | 4 RD-0210
|
| Potisak | 2.399 kN (539.000 lbf)
|
| Specifični impuls | 327 s
|
| Vreme sagorevanja | 206 s
|
| Gorivo | N2O4 / heptil |
| Treći stepen | |
| Dužina | 6,5 m
|
| Prečnik | 4,15 m
|
| Ukupna masa | 50.747 kg
|
• prazan stepen
|
4.185 kg
|
• gorivo i oksidant
|
46.562 kg
|
| Motori | |
| Potisak | |
| Specifični impuls | 325 s
|
| Vreme sagorevanja | 238 s
|
| Gorivo | N2O4 / heptil |
| Četvrti stepen — Briz-M | |
| Dužina | 2,61 m
|
| Prečnik | 4,10 m
|
| Ukupna masa | 22.170 kg
|
• prazan stepen
|
2.370 kg
|
• gorivo i oksidant
|
19.800 kg
|
| Motori | 1 S5.98M
|
| Potisak | 19,6 kN (4.400 lbf)
|
| Specifični impuls | 326 s
|
| Vreme sagorevanja | 3.000 s
|
| Gorivo | N2O4 / heptil |
| Četvrti stepen — Blok DM–2 | |
| Dužina | 6,28 m
|
| Prečnik | 3,70 m
|
| Ukupna masa | 17.360 kg
|
• prazan stepen
|
2.140 kg
|
• gorivo i oksidant
|
15.220 kg
|
| Motori | 1 RD-58M
|
| Potisak | 83,61 kN (18.800 lbf)
|
| Specifični impuls | 363,5 s
|
| Vreme sagorevanja | 630 s
|
| Gorivo | tečni kiseonik / RP-1 |
| Četvrti stepen — Blok DM–03 | |
| Dužina | 7,10 m
|
| Prečnik | 3,72 m
|
| Ukupna masa | 22.100 kg
|
• prazan stepen
|
3.500 kg
|
• gorivo i oksidant
|
18.600 kg
|
| Motori | 1 RD-58M
|
| Potisak | 83,61 kN (18.800 lbf)
|
| Specifični impuls | 349 s
|
| Vreme sagorevanja | 770 s
|
| Gorivo | tečni kiseonik / RP-1 |
Proton (zvanični naziv UR-500; takođe poznata kao D-1/D-1e ili SL-12/SL-13) ruska je raketa-nosač prvi put lansirana 1965. godine, koja se još uvek nalazi u upotrebi. To je čini jednim od najuspešnijih teških nosača u istoriji svemirskih letova. Proton koristi visokotoksično gorivo azot tetroksid/heptil, što je najveći razlog njegove zamene na RN Angara. Sve Proton rakete se prave u fabrici Hruničev nadomak Moskve,[2][3] a onda se transportuju za lansiranje do kosmodroma Bajkonur, gde se dovoze do lansirne rampe u horizontalnom položaju, a zatim podižu u vertikalni položaj za lansiranje. Masa korisnog tereta za lansiranje u nisku orbitu je oko 22 t (49.000 lb) iz kosmodroma Bajkonur,[4][5] a u geostacionarnu orbitu je 6 t (13.000 lb) do 7 t (15.000 lb) .
Kapacitet lansiranja u nisku Zemljinu orbitu je oko 22,8 t (50.000 lb).[6] Geostacionarni prenosni kapacitet je oko 63 t (139.000 lb).[7] Komercijalna lansiranja se prodaju od strane Međunarodne lansirne službe (ILS).[8]
Godine 2013, planirano je da se raketa povuče iz upotrebe pre 2030. godine.[9] Prema podacima iz 2018. godine, proizvodnja rakete Proton se obustavlja, jer nova raketa-nosač Angara dolazi u pogon i postaje operativna. Verovatno neće biti potpisani novi ugovori o uslugama lansiranja za Proton.[10]
Raketa-nosač Proton je 15. decembra 2014. godine u 00.16 UTC poletela jubilarni 400. put. Mesto lansiranja bio je LK 81 kosmodroma Bajkonur. U zaštitnom omotaču rakete nalazio se komunikacioni satelit Jamal–401 (rus. Ямал-401), mase 3.270 kg, koji je uz pomoć četvrtog stepena Briz-M dostavljen u geostacionarnu orbitu, 35.669 km iznad ekvatora. Operator satelita je kompanija Gasprom, a sam satelit je konstruisan za najmanje 15 godina operativne upotrebe.[11][12][13] Do 9. juna 2016. godine, raketa Proton je u najnovijoj Proton-M verziji imala 98 lansiranja, od kojih je 88 bilo uspešno, pa je tako njen nivo uspešnosti 89,79%.
Istorija
[uredi | uredi izvor]Proton[14] je započeo svoj život kao „super teški ICBM“. Dizajniran je da lansira termonuklearno oružje od 100 megatona (ili veće) na udaljenosti od 13.000 km. Bio je izuzetno predimenzioniran za ICBM i nikada nije bio raspoređen u takvom kapacitetu. Na kraju je korišćen kao svemirsko lansirno vozilo. To je bila ideja dizajnerskog biroa Vladimira Čelomeja da bude folija za raketu N1 Sergeja Koroljova, čija je svrha bila da pošalje svemirsku letelicu Zond sa dva čoveka oko Meseca; Koroljov se otvoreno suprotstavio drugim projektima Protona i Čelomeja zbog upotrebe toksičnih goriva. Neobičan izgled prve etape proizilazi iz potrebe da se komponente transportuju železnicom. Centralni rezervoar oksidatora je maksimalne širina za utovarni merač koloseka. Šest rezervoara koji ga okružuju nose gorivo i služe kao pričvrsne tačke za motore. Uprkos tome što podsećaju na pojačivače, nisu dizajnirani da se odvajaju od centralnog rezervoara oksidatora. Prva i druga faza su povezane rešetkastom strukturom. Motor drugog stepena se pali neposredno pre odvajanja prvog stepena i rešetka dozvoljava izduvnim gasovima da pobegnu.[15] Ovo se zove „vruće sceniranje” i eliminiše potrebu za motorima sa praznim delovima na drugom stepenu.
Užurbani razvojni program doveo je do desetina neuspeha između 1965. i 1972. Proton nije završio svoja državna ispitivanja sve do 1977. godine, kada je procenjeno da ima više od 90% pouzdanosti.
Protonov dizajn je držan u tajnosti do 1986. godine, pri čemu su javnosti prikazivane samo gornje faze u filmskim isečcima i fotografijama, a prvi put da je kompletno vozilo prikazano spoljnom svetu dogodilo se tokom televizijskog lansiranja Mira.
Masovna proizvodnja sistema za navođenje, navigaciju i kontrolu za Proton je počela 1964. godine u industrijskom udruženju „Komunar“ (Harkov, Ukrajina).[16]
Proton je pokrenuo sovjetske letove oko Meseca bez posade i trebalo je da pokrene prve sovjetske cirkumlunarne letove sa posadom, pre nego što su Sjedinjene Države letele u misiji Apolo 8. Proton je lansirao svemirske stanice Saljut, osnovni segment Mira i module za proširenje, kao i module Zarja i Zvezda ISS-a.
Proton takođe lansira komercijalne satelite, većinom kojih upravlja Međunarodna lansirna služba. Prvo lansiranje ILS Protona bilo je 9. aprila 1996. lansiranjem komunikacionog satelita SES Astra 1F.[17]
Između 1994. i sredine 2010. prihodi Protona iznosili su 4,3 milijarde dolara, a predviđalo se da će porasti na 6 milijardi dolara do 2011. godine.[18]
U januaru 2017. Proton je privremeno prizemljen, jer je proizvođač, Voronješka mašinska fabrika, zamenio leguru otpornu na toplotu u motorima jeftinijim metalom.[19][20]
U junu 2018. državna korporacija Roskosmos je objavila da će raketa Proton prestati da se proizvodi nakon što nova raketa-nosač Angara uđe u pogon i postane operativna. Verovatno neće biti potpisani novi ugovori o uslugama lansiranja za Proton.[10]
Proton je svoju poslednju zakazanu komercijalnu misiju obavio 9. oktobra 2019. godine, isporučivši Eutelsat 5 Vest B i Vozilo za proširenje misije-1 u geostacionarnu orbitu.[21] Brojne misije Roskosmosa i drugih ruskih vladinih misija ostaju na manifestu lansiranja Protona.
Reference
[uredi | uredi izvor]- ^ Clark, Stephen (9. 6. 2016). „Upgraded Proton booster adds satellite to Intelsat’s fleet”. Spaceflightnow.com.
- ^ AO "Konstruktorskoe Bюro Himavtomatiki" [JSC "Chemical Automation Design Bureau" (Khrunichev State Research and Production Space Center Homepage)].
- ^ „Site 92 in Baikonur Cosmodrome”. russianspaceweb.com. Pristupljeno 26. 9. 2022.
- ^ „Proton Mission Planner's Guide”. International Launch Services.
- ^ „Proton Verticalization, Pad 39, Baikonur”. flickr. 5. 9. 2005.
- ^ Služebnый modulь «Zvezda» ['Zvezda' Service Module]. Khrunichev State Research and Production Space Center. Arhivirano iz originala 16. 4. 2011. g.
- ^ Clark, Stephen (9. 6. 2016). „Upgraded Proton booster adds satellite to Intelsat's fleet”. Spaceflightnow.com.
- ^ „Commercial Launch Heritage”. International Launch Services.
- ^ „Russian rocket development in the 2010s”. Anatoly Zak.
- ^ a b Berger, Eric (25. 6. 2018). „Russia's Proton rocket, which predates Apollo, will finally stop flying Technical problems, rise of SpaceX are contributing factors.”. arsTechica. Pristupljeno 26. 6. 2018. „"...failures have followed in recent years. These problems, combined with the rapid rise of low-cost alternatives such as SpaceX's Falcon 9 rocket, have caused the number of Proton launches in a given year to dwindle from eight or so to just one or two."”
- ^ Stephen, Clark. „Milestone Proton launch opens queue of grounded commercial missions”. Spaceflightnow.com. Pristupljeno 26. 12. 2015.
- ^ Bergin, Chris. „ILS Proton M marks 400th launch with Yamal-401”. Nasaspaceflight.com. Pristupljeno 26. 12. 2015.
- ^ Todd, David. „Proton launches Yamal 401 comsat for Russia in 400th flight – and no undershoot this time”. Seradata.com. Arhivirano iz originala 27. 12. 2015. g. Pristupljeno 26. 12. 2015.
- ^ „Proton Heritage”. International Launch Services.
- ^ The first stage of the Proton rocket at Russian Space Web
- ^ „History of SSIA "Communard"”. Arhivirano iz originala 27. 01. 2021. g. Pristupljeno 30. 06. 2023.
- ^ „Proton Launch Archives | International Launch Services”. ilslaunch.com. Pristupljeno 13. 9. 2014.
- ^ „Statement by Vladimir Ye. Nesterov, Khrunichev Director-General, at Press Conference on 15 July 2010”. Arhivirano iz originala 24. 9. 2019. g.
- ^ „Russia's Proton rocket grounded by poor quality control”. www.planetary.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2017-01-26.
- ^ „Russia's Proton Rocket faces extended Grounding due to systemic Engine Problems”. spaceflight101.com (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 24. 12. 2019. g. Pristupljeno 2017-02-24.
- ^ „Proton flies its last scheduled commercial mission”. russianspaceweb.com.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Surplus Missile Motors (PDF) (Izveštaj). United States Government Accountability Office. avgust 2017. GAO-17-609. Pristupljeno 27. 11. 2018.
- „Commercial Launch Vehicle | ILS Proton Breeze M”. International Launch Services. Pristupljeno 2016-04-07.
- „Proton Launch System Mission Planner's Guide – Section 2. LV Performance” (PDF). International Launch Services. jul 2009. Arhivirano iz originala (PDF) 5. 8. 2013. g. Pristupljeno 11. 6. 2017.
- Clark, Stephen (9. 6. 2016). „Upgraded Proton booster adds satellite to Intelsat's fleet”. Spaceflightnow.com.
- McDowell, Jonathan. „Proton”. Orbital and Suborbital Launch Database. Jonathan's Space Page. Arhivirano iz originala 05. 09. 2004. g. Pristupljeno 30. 06. 2023.
- „1st and 2nd Stage | ILS Proton | Launch Vehicle”. International Launch Services. Pristupljeno 2016-04-07.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]
- Raketa "Proton M" (Televizija Zvezda - Zvanični rutjub kanal)
- (jezik: engleski) Proton characteristics (www.russianspaceweb.com)
- (jezik: engleski) Proton M Debuts With Successful Ekran Launch on April 7, 2001 (www.spaceandtech.com)
- (jezik: engleski) Proton 8K82K / Briz-M (www.astronautix.com)
- „3rd Stage | ILS Proton | Launch Vehicle”. International Launch Services. Pristupljeno 2016-04-07.
- „Breeze M | ILS Proton | Launch Vehicle”. International Launch Services. Pristupljeno 2016-04-07.
