Razvoj jezika kod Srba od 9. do 19. veka
Razvoj jezika kod Srba od 9. do 19. veka hronološki je prikaz promena jeziku od početka slovenske pismenosti u 9. veku do nastanka slavenosrpskog jezika u 19. veku.[1] Književni jezik je izuzetno važan za život jedne zajednice i lični razvoj svakog njenog pripadnika. Kako je važno razlikovati pojmove književni i narodni jezik, tako je važno znati i osnovne podatke o razvoju jezika kod Srba, jer se on od početaka, ili od dolaska Ćirila i Metodija pa sve do danas neprestano razvijao i menjao.[2] Sled tih promena prikazan je na ovoj stranici.
Srpski jezik u porodici slovenskih jezika[uredi | uredi izvor]
Jezici koji imaju isto poreklo čine jezičku porodicu. Većina evropskih jezika poreklom je od praindoevropskog jezika i pripada indoevropskoj jezičkoj porodici, iz koje nastalo više porodica jezika: slovenska, germanska, romanska, keltska i druge, kao i zasebni jezici: grčki, albanski i jermenski, koji nemaju srodnike. Među ovim jezicima praslovenski jezik je najstariji slovenski jezik od kog su se kasnije razvili svi slovenski jezici.[2]
Kada su se Sloveni iz prapostojbine raselili na tri strane, praslovenski jezik se raslojio i nastale su tri grupe slovenskih jezika: istočnoslovenska, južnoslovenska i zapadnoslovenska. Grupi južnoslovenskih jezika pripao je jedini književni jezik svih Slovena, staroslovenski jezik.[2] Kao što se jezička celina koju nazivamo srpski narodni jezik
Kao što se tokom mnogih vekova, delovanjem migracija, ograničavanjem kontakata zbog feudalnih podela, geofizičkim preprekama (neprohodne planine, klanci, reke i sl.) slovenski jezik pa tako i srpski jezik kao celina se podelio — raslojio — na narečja, a ova na dijalekte i govore kao sitnije delove, tako se i srpski književni jezik, počev od polovine 19. veka, procesom standardizacije (definisanjem i utvrđivanjem norme), kao jezička celina ostvaruje u više vidova. Po zakonima koji vrede za svaki prirodni jezik, i srpski književni jezik se raslojio, nastankom jezičkih slojeva, koji egzistiraju jednovremeno sa celinom, u njenim okvirima.[3]
Početak slovenske pismenosti[uredi | uredi izvor]
Početak slovenske pismenosti vezuje se za 863. godinu i slovensku misiju braće Ćirila i Metodija. Misija ove braće počela je tako što je Vizantijski car Mihailo, na zahtev moravskog kneza Rastislava da mu pošalje učene ljude koji će među Slovenima širiti hrišćanstvo i pismenost, u tu misiju odredio je Konstantina Filozofa (Ćirila) i njegovog brata Metodija. Pre polaska u misiju, Ćirilo i Metodije pripremili su prevode neophodne biblijske knjige sa grčkog na slovenski jezik i zapisali ih pismom glagoljicom. Tako je nastao prvi književni jezik Slovena — staroslovenski jezik.[2]
U 10. veku u Makedoniji Crnorizac Hrabar napisao je dragoceno naučno delo pod nazivom Slovo o pismenima u kome se raspravlja o vrednosti slovenskog jezika i pisma. Do tada se verovalo da postoje samo tri sveta jezika: latinski, grčki i hebrejski, a Hrabar je uspeo da odbrani vrednost i značaj slovenskog jezika i da obelodani vredne podatke o slovenskoj misiji solunske braće Ćirila i Metodija.
Staroslovenski jezik[uredi | uredi izvor]
Prvi književni jezik Slovena bio je staroslovenski jezik, čiji su tvorci bili Ćirilo i Metodije. On je nastao na osnovu govora makedonskih Slovena iz okoline Soluna, i nikada nije bio govorni jezik. Značaj 12. veka za razvoj jezika bio je u pojava redakcija ili recenzija slovenskog jezika, koje su zapravo označile unošenje elemenata narodnog jezika u staroslovenski jezik. Takvom jednom redakcijom nastao je i srpskoslovenski jezik, odnosno srpska redakcija staroslovenskog jezika.
U 14. veku nastao je Zakonik cara Dušana, koji je pisan na srpskoslovenskom jeziku. Ovo delo je značajno za dalji razvoj srpskog jezika jer u njemu dominiraju elementi srpskog narodnog jezika.
Prva slovenska pisma[uredi | uredi izvor]
Glagoljica[uredi | uredi izvor]
Po ugledu na grčko pismo, nastala je glagoljica kao prvo slovensko pismo. Reč glagoljica nastala je od reči glagolati što znači govoriti.
Glagoljica se upotrebljavala u najstarijim i možda najlepšim po čistoti jezika staroslovenskim spomenicima, kako onim za koje je nesumnjivo da su se upotrebljavali u Moravskoj i Češkoj (Kijevski listovi, Praški odlomci), tako i u onim za koje je verovatno da su u svojim prepisima došli iz Makedonije ili okolnih slovenskih zemalja, na primer u Zografskom jevanđelju, Marijinom jevanđelju, Asemanijevom jevanđelju, Kločevom glagoljašu i sl.
Od početka 10. veka, staroslovenska azbuka, koja se jedno vreme upotrebljavala uporedo sa glagoljicom, počela je da potiskuje glagoljicu u Bugarskoj, Rusiji i Srbiji, tako da je od kraja 11. vijeka glagoljica ostala u stalnoj upotrebi samo kod katolika primoraca u severnoj Dalmaciji i u Hrvatskoj na severu do vodomeđe Kupe, zauzimajući i nju, na kvarnerskom ostrvlju i u Istri). Tu se glagoljica sačuvala u nejednakoj upotrebi sve do kraja 18. i do četrdesetih godina 19. vijeka. Prema toj upotrebi, razlikujemo staroslovensku (oblu) glagoljicu i hrvatsku (uglastu) glagoljicu. U srpskim krajevima glagoljicu je ubrzo zamenila ćirilica, a u zapadnim krajevima latinica.
Ćirilica[uredi | uredi izvor]
Drugo slovensko pismo bila je ćirilica. Ona je nastalo krajem 9. i početkom 10. veka po ugledu na grčko pismo. Njen tvorac nije poznat, ali se pretpostavlja da je nastala u Makedoniji, od strane jednog od učenika Ćirila i Metodija- Klimenta Ohridskog.
Ruska građanska ćirilica nastala je reformom cara Petra Velikog 1710. godine, a u srpsku sredinu je stigla sa ruskom knjigom.
Prva knjiga štampana ruskom građanskom ćirilicom (1754) bila je Istorija o Černoj Gori vladike Vasilija Petrovića, koja je objavljena u Rusiji i za Ruse. U knjige namenjene Srbima novu ćirilicu uveo je Zaharije Orfelin u: Kaligrafiji (1759), Latinskom bukvaru (1766), Pervoje načatki latinskogo jezika (1767), Slavenoserbski magazin (1768), Žitije slavnija djela Petra Velikago (1772).[4]
Posle smrti Marije Terezije, Josif II je izdao (1781. godine) Ukaz o verskoj toleranciji, što je u društvenom životu Srba iskomplikovalo situaciju, naročito kada je 1781. godine naredio da se u srpske škole uvede latinica. Tada je značajnu ulogu odigrao Teodor Janković Mirijevski, koji je s mnogo napora, postigao da knjige za Srbe budu „na građanskom dijalektu” (slavenosrpskom) i pismu ćirilici, što je sve obrazložio u svom Elaboratu upućenom caru.[5]
- Reforma srpske ćirilice
Među prvim reformatorima srpske ćirilice smatra se Sava Mrkalj, koji je 1810. godine u Budimu objavio svoju reformu ćirilice u delu Salo debeloga jera libo azbukoprotres.[6] Glavna karakteristika Mrkaljeve reforme ćirilice „ne odlikuje se uvođenjem novih slova, već isključivanjem suvišnih i menjanjem (oduzimanjem i dodavanjem) funkcija pojedinih već postojećih grafija ili grupa grafija”.[4]
Nešto kasnije na Mrkaljevu reformu, nadovezala se značaj azbučne revolucije. Vuka Stefanovića Karadžića, koji je na temelju Mrkaljeve reforme sproveo reformu šest slova srpske ćirilice (ć, đ, nj, lj, j, dž), ali je pre toga u svojoj Pismenici (Beč 1814) prvi visoko ocenio Mrkaljevu reformu.[4]
Srpskoslovenski jezik[uredi | uredi izvor]
Srpskoslovenski je naziv za srpsku redakciju staroslovenskog jezika koja je predstavljala prvu normu srpskog književnog jezika koja se koristila do ulaska ruskoslovenskog u upotrebu u 18. veku.
Naime u 12. veku došlo je do razvoja srpskog jezika, koji je polako postepeno potiskivao u narodu nikada neprihvaćen staroslovenski jezik. Sve je počelo pojavama redakcija ili recenzija slovenskog jezika, koje su zapravo značile unošenje elemenata narodnog jezika (fonetskih, morfoloških, leksičkih) u staroslovenski jezik. Te redakcije su naročito bile prisutne u delima svetovnog karaktera, kao što su pisma, povelje, zakoni. Iz takve jedne redakcije nastao je srpskolovenski jezik. Tako je 1180. godine nastao najvažniji spomenik srpske kulture pisan srpskoslovenskim jezikom i ćiriličnim pismom, Miroslavljevo jevanđelje.
Kao prostor njenog nastanka, uzima se predeo oko današnje granice Srbije i Makedonije, severno od linije Kratovo—Skoplje—Tetovo. Imao je tri ustaljena pravopisa:
- zetsko-humski, koji je bio najstariji i korišćen je u Srbiji (do početka 13. veka) i Bosni (do njene propasti, sredinom 15. veka)
- raški, koji je nasledio zetsko-humski u Srbiji i bio u upotrebi do prvih decenija 15. veka
- resavski, koji je nastao u 15. veku.
Najstariji sačuvani pisani spomenici, sa kraja 12. veka, svedoče o tome da je proces formiranja srpske redakcije već bio završen. Pored srpskoslovenskog, u upotrebi je tokom ovog perioda bio i narodni jezik (stručno nazvan starosrpski jezik), koji se mahom javlja u pismima i pravnim dokumentima, a ponekad i u književnim delima. Najstariji sačuvani spomenik pisan narodnim jezikom je povelja bana Kulina (1180—1204) upućeno Dubrovčanima, iz 1189. godine. Pozajmljenice iz ovog jezika nazivaju se crkvenoslovenizmi.
U 14. veku nastao je Zakonik cara Dušana, pisan srpskoslovenskim jezikom, kao značajan dokument u kome dominiraju elementi srpskog narodnog jezika.
Ilirski jezik[uredi | uredi izvor]
Ilirski jezik je formiran kao zajednički južnim Slovenima, izuzev Slovenaca, u 17. veku. To je rezultat dva faktora — razvoj štamparstva i katolički uticaj kao rezultat mira u Žitvatoroku (1606), prema kojem katolici imaju pravo u Osmanskom carstvu da grade svoje crkve. Tako kroz Veneciju i Dubrovnik počinje katolički prodor srpskih i bugarskih zemalja Balkana. Na ovoj južnoslovenskoj lingvi franci štampana je knjižica opšte namene, kao primer toga je Abagar.
Posebno su doprineli nastanku i nametanju ovog jezika rani hrvatski panslavisti — Vinko Pribojević i Mavro Orbin. Dok je njihov sunarodnik Juraj Križanić čak i stvarao slavenski jezik na osnovu ruskog.
Nakon reformi Petra Velikog sa nametanjem ruske ćirilice u 18. veku, potreba za tim jezikom je eliminisana.
Ruskoslovenski jezik[uredi | uredi izvor]
Nakon pada Srbije u ropstvo pod Osmanlijskim carstvom, godine 1690. dešava se Velika seoba Srba u kojoj je jedan deo srpskog naroda i sveštenstva zbog ratovanja na strani Austrije, a protiv Osmanlija, izbegao na sever, preko Save i Dunava, u tadašnju Južnu Ugarsku.
U periodu od 1726. do 1733. na molbu srpskih patrijarha, među Srbe u Ugarskoj stigli su ruski učitelji Maksim Suvorov i Emanuel Kozačinski, sa ciljem da osnuju slavjansku i Latinsku školu. Suvorov i Kozačinski sa sobom su poneli moskovske udžbenike i knjige na ruskoslovenskom jeziku, koji su Srbi prihvatili i učili, mešajući ga kasnije sa srpskim narodnim jezikom. Zalihe knjiga su ubrzo iscrpljene, a kako je u Rusiji, u kampanji nastaloj nakon smrti Petra Velikog prestalo njihovo štampanje, novi mitropolit Mojsej Petrović je, pritisnut potrebama, naložio preštampavanje Prokopovičevog bukvara i time dao podršku daljem negovanju ruskoslovenskog jezika među Srbima. Osnivanjem škole i preštampavanjem ruskih bukvara označen je početak rusifikacije najpre crkvenog i prosvetnog, a potom i drugih oblasti društvenog života. Prenošenje znanja o ruskoj crkvenoj ćirilici (i ruskoslovenskom jeziku u Srpskoj pravoslavnoj crkvi), začeto u 17. veku, nastavilo se i od 18. veka sve do danas. To je za dugo vremena usmerilo razvoj srpskog društva.
- Slabljenje uticaja ruske knjige na Srbe
Godine 1770. na inicijativu predsednika Ilirske dvorske deputacije grofa Kolera data je bečkom štamparu Kurcbeku dozvola da štampa srpske knjige. Posledica toga bilo je širenje prosvete među Srbima i smanjen uticaj ruske knjige na Srbe.[7]
Slavenosrpski jezik[uredi | uredi izvor]
U prethodnim vekovima, od 9. do 17. veka, srpskoslovenski i narodni jezik su koliko-toliko funkcionisali, pa se težnja za razumljivošću srpskoslovenskog nije postavljala, jer su oba jezika imala vekovima svoju razgraničenu funkciju u životu srpske srednjovekovne zajednice.[8]
Međutim u drugoj polovini 18 veka, kada je među Srbima od strane crkve nametan ruskoslovenski jezik „u skladu sa zahtevima novog vremena, zatim sa pojačanim štampanjem knjiga, a naročito sa epohom prosvećenosti koja se približavala, šira nerazumljivost ruskoslovenskog (a i ruskog) posebno u tekstovima koje je trebalo pisati sa svetovnom tematikom, uslovila je stvaranje novog tipa književnog jezika kod Srba, poznatog u našoj nauci pod imenom slavenosrpski”.[9] Ovaj jezik nastao je mešanjem ruskoslovenskog sa elementima srpskog narodnog jezika.
Prvi pisac koji je pisao na slavenosrpskom jeziku bio je Zaharija Orfelin, definišući potrebu da se jezik knjige prilagodi čitaocu,[10] da bude razumljiv, i da se ruskoslovenski tekstovi počnu „po srpski upravljati”. On je na taj način praktično pokazao način na koji je nastajao novi tip srpskog književnog jezika slavenosrpski.[11] On je to posebno naglasio u svom delu iz 1768. godine pod nazivom Slavjanoserpski magazin.
U svojim književnim delima laganu srbizaciju jezika u 18. veku, počeli su da sprovode Jovan Rajić (koji je na narodnom jeziku napisao značajan ep pod nazivom Boj Zmaja s orlovi) i Zaharija Orfelin. Značaj narodnog jezika uvideo je i Gavril Stefanović Venclović, koji piše na oba jezika.[12]
U časopisu čiji je puni naslov Slavenoserbski magazin (Sobranije raznih sočinenij i prevodov k polzje uveseleniju služaščih), štampan u Veneciji 1768, imajući na umu razumljivost teksta koji stvara za čitaoce, Orfelin poziva druge autore na saradnju u Magazinu i to između ostalog obrazlaže sledećim:
- Da će se prilozi donositi „na našem i rosijskom jeziku” i
- Da će pojedine nerazumljive reči i izraze pokretači ovog časopisa „po serpski upravljati”, ili prevoditi na srpski ili posrbljivati.[13]
Tako je „svojevrsnom reakcijom na nerazumljivost ruskoslovenskog (i ruskog literarnog jezika) u širem krugu srpskih čitalaca, stvaran i stvoren pomenuti slavenosrpski tip književnog jezika.”[14]
Krajem 18. veka i u prvoj deceniji 19. veka, u intelektualnoj sredini i među piscima, preovladala su shvatanja kod Srba da:
- književni jezik Srba (u delima i tekstovima svetovne sadržine) treba da bude razumljiv širokoj čitalačkoj i slušalačkoj publici;
- taj jezik treba da bude blizak (raz)govornom jeziku, čime će se njegova razumljivost ostvariti u najvećoj meri;
- sama spisateljska praksa pokazuje da se taj jezik zasniva na srpskom narodnom jeziku (šumadijsko-vojvođanskom);
- novi srpski književni jezik, slavenosrpski za pojmove koji označavaju apstraktna značenja treba da zadrži te reči iz ruskoslovenskog (slavenskog), ondašnjeg ruskog književnog i srpskoslovenskog jezika, i
- za pisanje slavenosrpskim književnim jezikom, na narodnoj osnovi, treba tadašnju srpsku ćirilicu podesiti, odnosno reformisati.[15]
Vukova reforma[uredi | uredi izvor]
Vukova reforma je počela 1814. i završila 1868. godine.[16] Osnovna vrednost Pismenice je bilo njeno radikalno uprošćavanje ćirilice i pravopisa. Vuk je u njoj primenio Adelungov princip: „piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano”. Raniji pokušaji, poput Save Mrkalja, su bili nesistematski i neuspeli. Vuk je smatrao da svaki glas treba da ima samo jedno slovo, pa je iz dotadašnje ćirilice izbacio sve nepotrebne znakove, koja su se pisala iako nisu imala svojih glasova.
Vuk je iz staroslovenske ćirilice zadržao sledeća 24 slova:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ж ж | З з |
| И и | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р |
| С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
Njima je dodao jedno iz latinice:
| Ј ј |
I pet novih:
| Lj lj | Nj nj | Ć ć | Đ đ | Dž dž |
Izbacio je sledeća slova:
| Ѥ ѥ (je) | Ѣ, ѣ (jat) | І ї (iže) | Ѵ ѵ (ižica) | Ѹ ѹ (u) | Ѡ ѡ (on) | Ѧ ѧ (malo jus) | Ѫ ѫ (veliko jus) | Ы ы (jeri, tvrdo i) | |
| Ю ю (ju) | Ѿ ѿ (ot) | Ѳ ѳ (tita) | Ѕ ѕ (zjelo) | Щ щ (šča) | Ѯ ѯ (ksi) | Ѱ ѱ (psi) | Ъ ъ (debelo jer) | Ь ь (tanko jer) | Я я (ja) |
Vuk 1818. izdaje Srpski rječnik, u kojem se nalazi 26 270 reči, štampana su gramatika i predgovor u kojem se iznose razlozi za štampanje knjiga na narodnom jeziku. Karadžić je za osnovu književnog jezika odabrao istočnohercegovački dijalekat (i)jekavskog izgovora, tj. tršićki govor, što nije naišlo na odobravanje jednog dela čitalačke publike u Srbiji, pre svega u Vojvodini. Stoga je kasnije osnovica književnog jezika proširena šumadijsko-vojvođanskim dijalektom ekavskog izgovora.
U početku Vuk nije upotrebljavao slova f i h. Slovo h je dodao u cetinjskom izdanju Narodnih srpskih poslovica iz 1836. godine.[17]
Karadžićevih načela ostvarena je 1847. godine, kada su objavljene četiri knjige: prevod Novog zaveta Vuka Stefanovića Karadžića, Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića (Đorđa Popovića), Pesme Branka Radičevića i Gorski vijenac Petra II Petrovića Njegoša.[18]
Drugo izdanje rečnika izlazi 1852. godine pod istim imenom kao prvo sa oko 47 500 reči.
Tek 1860. dozvoljena je upotreba reformisane ćirilice Vuka Karadžića, a 1868. godine je zvanično usvojena.[17]
Periodi u razvoju srpskog jezika[19][uredi | uredi izvor]
| Jezik | Period |
|---|---|
| Staroslovenski jezik | od 9. do 12. veka |
| Srpskoslovenski jezik | od kraja 12. do prve polovine 18. veka |
| Ilirski jezik | od 17. do prve polovine 18. veka |
| Ruskoslovenski jezik | prva polovina 18. veka |
| Slavenosrpski jezik | druga polovina 18. veka do polovine 19. veka |
| Srpski narodni jezik | od 1847. godine do danas |
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Pavle Ivić, Pregled istorije srpskog jezika, Celokupna dela, VIII. — Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci — Novi Sad.
- ^ a b v g Dimitrije Bogdanović, 2000. Počeci srpske književnosti, Istorija srpskog naroda, tom I (212—230), treće izdanje, Srpska književna zadruga, Beograd.
- ^ Bugarski, Ranko (1986): Jezik u društvu; Beograd: Prosveta.
- ^ a b v Pavle Ivić, 1998: Pregled istorije srpskog jezika, Celokupna dela, VIII. — Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci — Novi Sad str. 148.
- ^ Pavle Ivić, 1998: Pregled istorije srpskog jezika, Celokupna dela, VIII. — Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci — Novi Sad str. 136—168.
- ^ Mrkalj, Sava, Salo debeloga jera libo azbukoprotres, Slaveno-srbska pečatnja Kraljevskago vseučilišta vengerskago, Budim, 1810.
- ^ Pavle Ivić, 1998: Pregled istorije srpskog jezika, Celokupna dela, VIII. — Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, Sremski Karlovci — Novi Sad str. 136—138.
- ^ Aleksandar Mladenović, 1989. Slavenosrpski jezik. — Dečje novine, Gornji Milanovac. str. 55.
- ^ Aleksandar Mladenović, 1989. Slavenosrpski jezik. — Dečje novine, Gornji Milanovac. str. 55-58.
- ^ Godina 1811. u srpskoj književnosti. — U: Prosvetni glasnik, 1. mart 1911.
- ^ Aleksandar Mladenović, 2008. Istorija srpskog jezika. Odabrani radovi. — Čigoja štampa, Beograd. str. 523.
- ^ Mirjana Brković, 1996. Srpske knjige i periodika 18. veka Biblioteke Matice srpske, Novi Sad.
- ^ Aleksandar Mladenović, 1989. Slavenosrpski jezik. — Dečje novine, Gornji Milanovac. rr. 56.
- ^ Aleksandar Mladenović, 1989. Slavenosrpski jezik. — Dečje novine, Gornji Milanovac. str. 57.
- ^ Aleksandar Mladenović, 2008. Istorija srpskog jezika. Odabrani radovi. — Čigoja štampa, Beograd. rr. 235.
- ^ „Vukova reforma - gramatika srpskog jezika”. web.archive.org. 2016-06-02. Arhivirano iz originala 02. 06. 2016. g. Pristupljeno 2022-09-18.
- ^ a b Đorđević, Kristina (2018). Jezička reforma Vuka Karadžića i stvaranje srpskog književnog jezika (istorijski pogled i aktuelno stanje). Bratislava: Slavica Slovaca.
- ^ Milanović, Aleksandar (2017). Prelomna 1847. godina: drugačiji pogled. Beograd: Beograd : Društvo za srpskohrvatski jezik i književnost Srbije. str. Književnost i jezik : časopis Društva za srpskohrvatski jezik i književnost. br. 1/2, 2017, str. 51—66. ISSN 0454-0689.
- ^ Razvoj srpskog književnog jezika — www.slideshare.net Pristupljeno 25. jul 2019.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Grković-Mejdžor, Jasmina (2011). „O formiranju srpske redakcije staroslovenskog jezika”. Đurđevi stupovi i Budimljanska eparhija: Zbornik radova. Berane: Episkopija budimljansko-nikšićka. str. 43—51.
- Ivić, Pavle (1982). „Književni i narodni jezik kod Srba”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 519—534.
- Ivić, Pavle (1993). „Jezičke prilike Srba u razdoblju od 1537. do 1699. godine”. Istorija srpskog naroda. knj. 3, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 105—134.
- Ivić, Pavle (1998). Pregled istorije srpskog jezika (1. izd.). Sremski Karlovci-Novi Sad: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića.
- Ivić, Pavle; Mladenović, Aleksandar (1986). „O jeziku kod Srba u razdoblju od 1699. do 1804. godine”. Istorija srpskog naroda. knj. 4, sv. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 69—106.
- Trifunović, Đorđe (1975). Primeri iz stare srpske književnosti: Od Grigorija dijaka do Gavrila Stefanovića Venclovića. Beograd: Slovo ljubve.
- Trifunović, Đorđe (1990). Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit.
- Trifunović, Đorđe (1994). Stara srpska književnost: Osnove (1. izd.). Beograd: Filip Višnjić.
- Trifunović, Đorđe (2001). Ka počecima srpske pismenosti. Beograd: Otkrovenje.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Razvoj jezika kod Srba od 19. do 20. veka Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2019)
- Razvoj književnog jezika kod Srba Arhivirano na sajtu Wayback Machine (26. januar 2019)