Rimska palata u Polačama (Mljet)

Glavni zid rimska palata u Polačama na ostrvu Mljetu

Rimska palata u Polačama je naziv za fortifikacijsku celinu, koja se sastoji od antičke palate, termi, dveju ranohrišćanskih bazilika, arsenala i skladišta za galije, a nalazi se u naselju Polače, u istoimenom zalivu, na ostrvu Mljetu. To je treći najočuvaniji rimski spomenik na hrvatskoj obali Jadranskog mora, odmah posle Dioklecijanove palate u Splitu i Arene u Puli.

Dolazak Grka i Rimljana na Mljet

Najstariji istorijski zapisi o ostrvu Mljetu datiraju iz 4. veka pr. n. e. i vezani su za grčke moreplovce koji su plovili prema svojim kolonijama na ostrvima Korčuli, Visu i Hvaru, a prolazili su kroz današnji Mljetski kanal. Ploveći uz Mljet, zadržavali su se na mestima uz obalu gde su bili izvori pitke vode, što nesumnjivo znači da su zalazili i u zaliv Polače, u koji su se sklanjali za vreme jakih južnih vetrova jer je zaliv od vetra zaštićen sa svih strana. Materijalnih ostataka na kopnu ostrva Mljeta, koji bi svedočili o boravku Grka, nema, ali zato je more oko ostrva bogato nalazištima amfora što nesumnjivo dokazuje njihov boravak.

Prve konkretne podatke o naseljavanju ostrva daje rimski pisac Apijan u svom delu Rimski građanski ratovi opisujući ratove cara Avgusta protiv Ilira na Mljetu i Korčuli. Apijan navodi kako je Avgust tada razorio grad Melitusu, mada se istoričari do danas nisu dogovorili gde bi se taj grad tačno nalazio. Najveći se broj istoričara slaže da to nije zapravo bio grad, već veća ilirska naseobina građena od kamena bez maltera te da se taj grad nalazi u luci Polače, koja ima najpogodnije uslove za razvoj većeg naselja, jer je duboko uvučena u kopno i tako zaštićena od vjetrova, ima izvor pitke vode, a okolno je zemljište pogodno za razvoj stočarstva i ratarstva.

Stvaranje naselja u Polačama

Razaranjem Melituse, rimski je car Avgust, verovatno zauzeo samo zapadni deo ostrva Mljeta, jer nije imao dovoljno vojnika da pročešlja čitavo ostrvo, koji je tada bio pokriven neprohodnim šumama. Nakon što je zauzeo ostrvo, u zalivu Polače postepeno se stvara carski posed. Iliri su iz Polača otišli na istok ostrva, a s vremenom se između njih stvaraju trgovačke veze te međusobno upoznavanje i mešanje, što je rezultovalo potpunom romanizacijom ilirskog stanovništva. Tome u prilog idu brojni lokaliteti na kojima su pronađeni rimski tragovi, na primer u Pomeni, Ivanju polju na sredini ostrva, kao i u Koritima, gde je pronađen rimski novac.

Antička palata

Ostaci kule rimske palate u Polačama

Prema legendi, palatu je, prema ugledu na rimske zaseoke iz doba Carstva izgradio Agezilaj iz Anazarba u Kalikiji. Agezilaj se na Mljet sklonio zajedno sa sinom, pesnikom Opijanom, pošto što ga je rimski car, Septimije Sever, proterao sa dvora. Legenda dalje kaže da ih je car Karakala oslobodio od zatočeništva nakon što mu je pesnik sročio nadahnute stihove o lepoti mora i ribolova u svojim epovima Kuvnuetika i Alieutika. Opijan i njegov otac odbili su povratak u Rim, opravdavajući se kako svoje malo carstvo nikad ne bi menjali za veliko i pritom su caru poslali granu alepskog bora sa ptičjim gnezdom u kojem je bila školjka. Ni danas se tačno ne zna kad je palata izgrađena, ali nema sumnje da je prvi posed dao izgraditi Avgust, nakon što je zauzeo Mljet. Tokom vremena, izgrađena je palata u kojoj je stanovao rimski namesnik za područje Mljeta. Palala je podignuta zbog zaštite svojih strateških interesa: zaliv je bio siguran od vetra, izvor pitke vode je bio pedeset metara od mora. Palata je jedan od najznačajnijih spomenika rimskog razdoblja, a ubraja se među najmonumentalnije spomenike na obali Jadrana.

Starost palate

Postoje razmimoilaženja među stručnjacima i istoričarima u odnosu na starost rimske palate.

• F. Bulić smatra da potiču iz 2. veka, na osnovu dva fragmenta nađena u palati.
• Ljubo Karaman, upoređujući mljetsku s Dioklecijanovom palatom, prvu uvrštava u fazu kasnorimskog, a drugu u fazu srednjorimskog carskog doba, sudeću po masivnom i neraščlanjenom gornjem delu mljetske palate te otvorima za vrata i prozore, koji su probijeni u prizemlju. Svoju tvrdnju potkrepljuje i svojim viđenjem mozaika u Susi u Africi iz 2. veka gde se vide podudaranja u pročelju palate i dvema osmorougaonim kulama.
• K. Prijatelj smatra kako je palata u Polačama izgrađena pod uticajem nešto starije Dioklecijanove palate. Glavnim se argumentom smatra podudaranja dve palate u glavnim crtama pa se zato smatra da je palata izgrađena krajem trećeg ili početkom 4. veka.
• Ejnar Dugve smatra da je palata izgrađena u 5. veku, a to zaključuje po tipu gradnje i po tehnici koja je korištena za gradnju palale. Jednako tako, Dugve upoređuje palatu u Polačama s palatama u Raveni i kod Piazza Armerina, koje su građene u 4., odnosno 6. veku.
• Cvito Fisković smatra da se palača treba posmatrati sa šireg spektra. Fisković smatra da je palata građena u periodu prodora Avara i Slovena na područje Raguse, kad su stanovnici Raguse, ali i Narone bežali na Mljet. Takođe, Fisković smatra da palata nikad nije ni bila do kraja izgrađena.

Ranohrišćanske bazilike

Ostaci ranohrišćanske bazilike u Polačama

Ostaci ranohrišćanske bazilike s katedrom za sveštenika i prozorom u obliku krsta u Polačama

Uz palatu ostali su sačuvani ostaci dveju sakralnih građevina od kojih je najveća i najbolje očuvana ranohrišćanska bazilika, koja se nalazi jugozapadno od palate na udaljenosti od 70-ak metara. Bazilika je nadograđivana i proširivana tri puta u zasebnim vremenskim razdobljima. Prvi sloj pripada najstarijem tipu ranohrićanskog objekta na obalnom području, a svrstava se u period 5. veka. Drugi je sloj građen u periodu između 6. i 9. veka, dok treći sloj već pripada u period romanike iz 12. veka. U bazilici je, za vreme istraživanja, pronađen arheološki vredan materijal: stolica za sveštenika s katedrom za biskupa i krstionica. Otkriven je i grob, iznutra potpuno nadsvođen i ljudski kostur, star najmanje 1500 godina. Uz kostur je još pronađeno mnogo obrednih posudica, oltarska mramorna menza te ostaci razne keramike. Takođe, pronađena je i kamena ploča sa sledećim ...

...latinskim tekstom: PRO SALUTE P. C BALBINIANI TEMPLUM TUUM PORTICO ADAMPLIAVIT MAGNUS LIBERO [ANIMO] [E]T LIBE[N] FECI[T]

U prevodu: ZA SPAS (ZA ZDRAVLjE) P. C. BALBINIANA TVOJ HRAM TREMOM JE PROŠIRIO VRHOVNI UPRAVNIK IMANjA SLOBODNOM [VOLjOM] I RADOSTAN SAGRADIO

Terme

Ostaci antikčkih termi bili su otkriveni tek 1980. godine i nalaze se 20-ak metara od glavnog zida palate. Ovo, autentično rimsko kupatilo, se nalazi 0,5 metara pod zemljom, a u njegovoj neposrednoj blizini se nalaze i ostaci spremišta za galije. Među pronađenim ostacima kupatila, najznačajniji je okrukli mozaik ptice ždrala i predstavlja simbol istočnih Gota. Ova su kupatila bila luksuzno opremljena, a bila su smeštena uz samo more i vododerinu, kojom, je za vreme kiše, obilno tekla voda. Zid ovih kupatila je visok 1,5 metar a dugačak 4 metra. Kupatilo nije do kraja istraženo jer se mozaik pri dodiru sa vazduhom vrlo brzo uništava.

Život u palati

Palata u Polačama je bila impozantne veličine i u njoj su stanovali upravnici ovog carskog poseda, zajedno sa svojim dvoranima i brojnom poslugom, niže i više sveštenstvo te narod koji je stanovao u bližoj i daljoj okolini palate, u malim i neuglednim kućicama od kojih nije ostalo nikakvog traga. Vladajući sloj je pripadao rimsko-romanskom stanovništvu, a romanizirani su Iliri služili da glavna fizička snaga za vađenje i prenos kamena za potrebe gradnje palate i bazilika. Kulminacija prosperiteta ostrva Mljeta u 5. i 6. veku dokazuje i darovnica Odoakra od 18. marta 489. godine, kojom svog comes domesticorum Пиериуса дарује поседима код Сиракузе и на Мљету, при чему је посед на Мљету процењен на 200 солида годишње, што је у оно време био велики новац. Тако велике приходе доносила је пољопривреда, развијена земљорадња, искориштавање шума, дрва за огрев и градњу те трговина која је ишла кроз луку Полаче у коју су долазили бродови из целог Царства те су исто тако и одлазили према свим већим лукама Царства.

Спољашње везе

• Национални парк Мљет