Ruski vojni memorijali iz Prvog svetskog rata u Srbiji

Ruski vojni memorijali iz Prvog svetskog rata u Srbiji su spomen obeležja i kosturnice nastale kao potreba da se na odgovarajući način pohrane posmrtni ostaci ruskih ratnika – učesnika Prvog svetskog rata, koji su živote izgubili u odbrani Beograda i drugih gradova, na bitoljskom bojištu, Solunskom frontu, Kajmakčalanu i drugim bojištima, na teritoriji bivše Jugoslavije. Ukupno gledano memorijali posvećeni ruskim vojnicima stradalim u Prvom svetskom ratu u Srbiji predstavljaju sintezu tradicionalnih tokova srpske memorijalne kulture 19. veka i uticaja savremenih strujanja evropskih memorijalnih tokova zastupljenih u međuratnom periodu.

Istorijske okolnosti koje su prethodile ruskim memorijalima

U Prvom svetskom ratu Rusiji je pripala teška uloga. Pored svog zapadnog fronta od hiljadu kilometara, i kavkaskog fronta od više stotina kilometara, ona je sticajem ratnih prilika morala da brani i rumunski front.

Svesrdno pomažući svoje saveznike, poslala je i u Srbiju na početku rata poneke formacije mornara, inženjeraca i tobdžija za akciju na Savi i Dunavu, bolnice, ratni i sanitetski materijal.

Rusija je uputila na Solunski front i dve brigade: drugu brigadu generala Diterihsa i četvrtu generala Leontijeva, da time posvedoči veliku želju za uspostavljanjem Rusije i njenog fronta. Ove su brigade uzele učešća u teškim borbama na Solunskom frontu i imale velike gubitke. Koje poginulih, koje evakuisanih zbog rana i bolesti (malarije), bilo je, ukoliko ja imam podataka, deset hiljada ljudi.

U oktobru 1916. godine, kod Bitolja, druga ruska brigada, napadajući tri puta položaj Kenali-Medžidli-Lazec-Velutina, izgubila je oko hiljadu ljudi u poginulima i ranjenim. Gubici druge brigade u borbama u luku Crne Reke, oko kote 1.050, protiv Nemaca i docnije, iznosili su 42 oficira i 1.871 podoficira i vojnika. Četvrta brigada borila se, uglavnom, na položaju Brazdasta Kosa-Grunište-Budumurovci-Starovina, napadajući 11. 13 decembra 1916. godine Brazdastu Kosu. Nemam podatke o njenim gubicima. Grobovi palih ruskih vojnika posejani su na frontu s obe strane nekadašnje grčko-jugoslovenske granice.

Osim Rusa poginulih u odbrani Beograda 1915. godine i na Solunskom frontu 1916-1917. godine, ima grobova ruskih vojnika na jsrpskom zemljištu; vojnika koji su dopali ropstva na Rusko-austrijskom frontu zarobljeničke komande nalazile su se na više mesta. Nekolicina Rusa – zarobljenika streljani su od Austrijanaca, jer su odbili da rade za austrisku vojsku.

O memorijalima na tlu Srbije

Pojava memorijala u Srbiji s kraja 19 i početkom 20. veka nastala je kao potreba za prostorno i mentalno definisali delovanje javnosti. Njihova prepoznatljivost učinila je da s vremenom postanu javni simboli gradova, udruženja, država. Nešto kasnijena tlu Srbije onu su kroz istoriju postali i vizuelni simboli i jedinice sećanja, na važne istorijske događaje.

U novoosnovanoj državi nakon Prvog svetskog rata, Kraljevini Jugoslaviji, 46. pešadijski puk Vardarske divizije dobio 1935. naredbu da traži i ekshumira tela poginulih ruskih vojnika sa naše (Jugoslovenske) strane granice. Tada su po zvaničnim podacima nađena tela 387 oficira i vojnika koji su identifikovani i 24. maja 1935. sahranjeni u kapeli u sklopu Spomenika ruske slave u Beogradu.

Međutim po okončanju rata vojnička groblja su ubrzo ostala bez odgovornog vlasnika, i time je počelo njihovo propadanje i nestajanje. Trijanonski mirovni sporazum, koji je potpisan 1920. godine, u svojim članovima 155. i 156. je predvideo, da se vojnička groblja uzajamno održavaju u dobrom stanju, odn. da se podaci o sahranjenima razmene. Ovo, na žalost, u praksi je slabo zaživelo u novoosnovanoj Jugoslaviji.

Parlament Kraljevina SHS je 1921. godine doneo zakon o uređenju vojničkih groblja. Zakon je predviđao, da se posle 1928. posmrtni ostaci poginulih ratnika sakupe i prenesu u kosturnice, iznad kojih će se podići kapele, crkve ili mauzoleji. Zamisao je bila dobra, ali država zbog nedostatka novca praktično nije mogla da organizuje i izvodi zakonom predviđene aktivnosti, usled čega je zakon 1929. godine i suspendovan.

Od 1930. godine radovi su na nekim lokalitetima ipak počeli, i nastale su kosturnice po smernicama zakona iz 1922. godine. Tako je tek u deceniji pred Drugi svetski rat začeta praksa izgradnja memorijala iz Prvog svetskog rata i na tlu današnje Srbije, kao deo opšte tendencije obeležavanja sećanja na Prvi svetski rat u evropskim zemljama tog perioda, i predstavljala je vid demokratizacije pamćenja.

U velikom broju vojnih memorijala predstavljana je figura vojnika (ili više njih), dopunjena simbolima borbe i pobede. Ređi je bio primer da se podižu spomenici pojedinim istaknutim vojskovođama. Retke su bile i figuralne predstave alegorijskih personifikacija, karakterističnih za jezik vizuelne kulture 19. veka, kao što je slučaj sa spomenikom „Ruske slave“ na Novom groblju u Beogradu. Memorijali, su često podrazumevali visok stepen zanatske i umetničke obrade, a po svojoj spomeničkoj formi obeliska, ili spomen-ploče obeležavali su sećanja na pale Ruske ratnike. Od tradicionalnih memorijalnih formi takođe je negovana i praksa podizanja spomen-česmi.

Posle 1945. u Jugoslaviji se znatno izmenio državni, pa i civilni odnos prema vojničkim grobljima iz Prvog svetskog rata. U mnogim slučajevima groblja su nacionalizovana i oduzeta od crkvenih valsti, a vojničke parcele u njima su postale nepoželjne za režim, koji je pak gradio sopstveni kult heroja, koji se temeljio na žrtvama narodnooslobodilačke borbe, ali i sukobu sa Staljinom. Od sredine 60-ih godina 20. vek, zbog nedostatka prostora za sahranjivanje, na mnogimv grobljima je vršena asanacija terena. Usled toga su na pojedinim grobljima likvidirani i poslednji ostaci vojničkih grobova iz Prvog svetskog rata.

U Rusiji se u prvim decenijama 21. veka probudila svest o postojanju i obnavljanju grobova ruskih vojnika i građana, pa su tako počela i istraživanja i potraga za nekropolama u kojima počivaju zaboravljeni ruski junaci. Zahvaljujući tim podacima nastala i ova evidencija o ruskim memorijalima na tlu današnje Srbije.

Spisak memorijala

Sombor

Veliko pravoslavno groblje

U gradu Smoru na pravoslavnom groblju nalazi se zajednička grobnica u kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci 544 ratne zarobljenike, uključujući 239 ruska. Memorijal je u obliku kamenog spomenika sa krstom i natpisom na njemu:

„ Zajednička grobnica 544 ratnika iz Svetskog rata 1914—18.g. Slava im! ”

".

Zrnjanin

Gradnuličko groblje

Na ovom groblju u Zrenjaninu sahranjeni su posmrtni ostaci ruskih vojnika zatočenika u Austroguraskom vojnom logor koji se za vreme Velikog rata nalazio u rejonu „Šumica“, na današnjem vojnom poligonu. Logor je osnovan na početku rata, a već 19. oktobra 1915. godine, na vojničkom delu Gradskog groblja, sahranjen je neki Aleksandr Ermolenkov, ratni zarobljenik iz Mihajlovske, koji je umro od tifusa. Većina ratnih zarobljenika je, kao i on, umrla od infektivnih bolesti, posebno od „španske groznice“, koja je u toku Prvog svetskog rata odnela 20 miliona ljudi. Na osnovu postojećeg spiska, ovde je sahranjen 241 vojnik iz Prvog svetskog rata, od kojih su 82 bili preminuli ruski ratni zarobljenici.

Posle Drugog svetskog rata, vojno groblje iz Prvog svetskog rata (kao i u mnogim drugim delovima Jugoslavije) bilo je uništeno. Ostaci ruskih vojnika su preneseni na Gradnuličko groblje. Na inicijativu lokalnog Društva srpsko–ruskog prijateljstva, sredstvima sakupljenim dobrovoljnim prilozima, na ovom groblju je, prema projektu lokalnog arhitekte Milorada Berbakova, podignuta kapela 17. novembra 1991. godine, na mestu gde su sahranjeni ostaci srpskih i ruskih ratnih zarobljenika.

Na mermernoj ploči spomenika uklesani su sledeći stihovi zrenjaninskog pesnika Radivoja Šajtinca:

„ „Iz iste vojske, sa istih koporana,

Voznesi, Gospode, sjaj njihovih rana;

Spojte ih bratstvom slavjanskog beskraja,

Srbijo mati, i Ti, Rus` rodnaja.“

”

Beograd

Ruski Nekropolj u Beogradu

Memorijalni spomenik „Ruske slave“ U Beogradu

Ovo spomen obeležje čini zajednička grobnica: memorijalni spomenik „Ruske slave“, Iverska kapela, zajedničkih i pojedinačnih nadgrobnih spomenika na parcelama (80, 80a, 90, 90a), na Novom groblju ispod kojih leže posmrtni ostaci bivših pripadnika ruske imperatorske vojske i flote, koji su umrli u emigraciji u Beogradu i ruskih vojniika – učesnika Prvog svetskog rata, koji su živote izgubili na ovom prostoru.

Centralno mesto zauzima najmonumentalni i najpoznatiji zajednički nadgrobni spomenik u Srbiji, spomenik „Ruske slave“, delo: arhitekte R. N. Verhovskog, po projektu V. V. Staševskog i ideji pukovnika M. F. Skorodumova. Bilo je to prvo obeležje na svetu (po rečima M. F. Skorodumova,) posvećeno dvomilionskim žrtvama ruske carske vojske u Velikom ratu. Zato ovaj spomenik ima izuzetan značaj i za Moskvu koja s velikom pažnjom brine o ovom spomen-kompleksu.

Spomenik „Ruske slave“ i Iverska kapela svečano su otkriveni 24. maja 1935. godine, a konačno završeni i osvećeni 12. januara 1936. godine. Spomenik je posvećen caru Nikolaju Drugom Romanovu i ruskim vojnicima poginulim u Prvom svetskom ratu.

U osnovi spomenika čuvaju se posmrtni ostaci ruskih vojnika, koji su poginuli u odbrani Beograda, na bitoljskom bojištu, Solunskom frontu, Kajmakčalanu i drugim bojištima, na teritoriji bivše Jugoslavije. Među sahranjenima su i posmrtni ostaci četvorice ruskih ratnih zarobljenika koje su streljali austrijanci u Goraždu, zatim dvojice mornara sa broda „Tiraspolj“ poginulih kod Kladova, i oko sto ruskih vojnika preminulih u bolnicama.

Senta

Pravoslavno groblje

U gradu Sent na pravoslavnom groblju nalazi se spomenik u obliku piramide sa krstom, na kome se nalazi natpis:

„ Večno sećanje na rusku braću koja ovde počivaju od 1914. do 1924. godine. Senta. ”

Ispod njega su pokopani posmrtni ostaci 51 vojnika i oficira, ruskih ratnih zarobljenika, koji su umrli od 1915. do 1918. godine u austrougarskom vojnom logoru u okolini Sente.

Novi Sad

Spomenik ruskim vojnicima na Petrovaradinskom groblju

Petrovaradinsko vojno groblje

Na petrovaradinskom vojnom groblju sahranjeno je 96 ruskih ratnih zarobljenika, koji su umrli od rana i bolesti u austrougarskom zarobljeničkom logoru kod Novog Sada. Spomenik u obliku ruskog pravoslavnog krsta bio je podignut 1929. godine na mestu sahrane 96 vojnika ruske vojske,

Krajem devedesetih godina 19. veka spomenici su gotovo potpuno uništeni zbog neodržavanja i zuba vremenom. 27. oktobra 2013. godine. obnovljen je spomenik na Petrovaradinskom vojnom groblju sredstvima ruskog saveznog budžeta.

Uspensko groblja

Na Uspensko groblje, koja je postlo Ruski memorijal u Srbiji, pretežno su preneti posmrtni ostaci Rusa koji su do 1921. godine zajedno sa Srbima bili sahranjeni u zajedničkoj grobnici na novosadskom Jovanovskom groblju. Među sahranjenima su ruski oficiri, vojnici, civili, uglavnom izbeglice iz Prvog svetskog rata.

Rimokatoličko groblje

Poznato je da su na ovom groblju sahranjeni posmrtni ostaci 42 nepoznata ruska vojnika austorugarskih zarobljenika, koji su u vojnom logoru u Novom Sadu umrli u periodu od 1915. do 1918. godine, sahranjeni, ali nažalost ostaci krstova na grobnicama nisu sačuvani.

Bela Crkva

Gradsko pravoslavno groblje

Na Gradskom pravoslavnom groblje belocrkvanskom gradskom pravoslavnom groblju postoje individualne grobnice ruskih ratnih zarobljenika (ukupno 31 odvojena grobnica - 21 vojnika i 10 oficira), koji su umrli u periodu od 1915. do 1918. godine Grobovi su raspoređeni u dva reda i obeleženi su krstovima od savijenih metalnih šipki, na kojima su bile ojačane nazivne ploče (sada izgubljene).

Na belocrkvanskom groblju osim 31 vojnika i oficira koji su stradali u Prvom svetskom ratu, sahranjeno je i 650 ruskih kadeta (iz sasatav prebeglog kadetskog korpusa, koji je brojao 2.500 pripadnika, koji je u Beloj Crkvi imao školu sve do Drugog svetskog rata) i njihovih potomaka. Među njima ima i 19 ruskih generala.

Kikinda

Železničko groblje

Među počivšima na ovom groblju su pored nastradalih ruskih vojnika u Prvom svetskom ratu (prema evidenciji njih 61), i posmrtni ostaci kozaaka, generala, lekara, naučnika, prosvetara i pisca. Svih oni koji su u vreme Prvog svetskog rata našli utočište u na prostoru današnje države Srbije i na tom prostoru preminuli.

Posle Drugog svetskog rata ovaj memorijalni kompeks je zapušten, tako da su zemni ostaci ruskih vojnika i građana godinama bili prekriveni zapuštenom šumom i gustim šipražjem.

Obnovu i podizanje spomenika 2016. godine, finansirala je ruska fondacija ”Nasleđe uz podršku organizacije „Naša Srbija”, SPC i Mitropolije toboljske i tjumenske.

Spoljašnje veze

• ROSSIЙSKIE VOINSKIE MEMORIALЫ PERVOЙ MIROVOЙ VOЙNЫ V SERBII — Ambasada Rusije u Beogradu (jezik: ruski)
• Spisok rossiйskih voinov, pogibših v godы Pervoй mirovoй voйnы i zahoronennыh v g.Belgrade — Ambasada Rusije u Beogradu (jezik: ruski)