Seljačko-demokratska koalicija
Seljačko-demokratska koalicija Seljačko-demokratska koalicija | |
|---|---|
| Osnivač | Stjepan Radić Svetozar Pribićević |
| Osnovana | 1927. |
| Raspuštena | 1941. (14 god.) |
| Sedište |  Kraljevina Jugoslavija |
| Ideologija | federalizam demokratizacija |
| Politička pozicija | centar |
Seljačko-demokratska koalicija (SDK) je bio opozicioni politički savez u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. U osovini to je bila koalicija Hrvatske seljačke stranke i Samostalne demokratske stranke, vodećih političkih stranaka hrvatskog naroda i Srba Prečana. Lideri su joj bili Stjepan Radić i Svetozar Pribićević. Koalicija se trajala od 1927. do 1929. godine, odnosno do uvođenja šestojanuarske diktature i zabrane rada političkih stranaka. Poslije Radića lider joj je postao Vlatko Maček, a po povratku parlamentarizma SDK postaje uzor i osnov za ujedinjavanje cjelokupne opozicije.
Osnovana je 1927. godine poslije izbora, s ciljem da se polako okuplja širok opozicioni blok. Raspadom koalicije Demokratska zajednica postaje jedina opoziciona koalicija i osnov za dalje širenje, u borbi protiv koalicione vlasti narodnih radikala, jugoslovenskih muslimana i slovenačkih narodnjaka s ciljem demokratizacije društva. U osnovi 1928. godine utvrđuje svoju političku ideologiju kao federalizam, stav koji potvrđuje nakon skupštinskog incidenta i ubistva Stjepana Radića. Cilj mu je da se proširi na Demokratsku stranku, a njen lider Ljubomir Davidović je simpatizer te stranke, ali ne uspijeva da DS privuče SDK-u jer većina narodnih poslanika demokratske stranke nije bila lojalna njemu, već prorežimskom Marinkoviću. 1928. godine kongresom uspijeva da natjera svoje ministre na ostavku, ali ni tada ne uspijeva, jer se sastavlja nova vlada u kojoj oni bivaju izabrani. Jedinstvo u stranci uz sebe dobija ponovo tek poslije skupštinskog atentata, kada DS cjelokupno prelazi u opoziciju i zajedno sa SDK poziva na bojkot. Priključuje se i minijaturna Crnogorska stranka. Bojkotu parlamenta se ne odaziva iz redova opozicije jedino Savez zemljoradnika i ne uspijeva ideja da se on uklopi u širu opoziciju, jer SZ ostaje privržen jugoslovenskom jedinstvu. SDK prestaje da djeluje šestojanuarskom diktaturom, ali ovakvo jedinstvo opozicije ostavlja trajan pečat u daljim političkim aktivnostima, pogotovo poslije obnove parlamentarizma.
Nastanak[uredi | uredi izvor]
Do formiranja Seljačko-demokratske koalicije došlo je usled sve veće samovolje vlade i njenih organa prema opoziciji, povlađivanja vladinih agenata čak i kod razotkrivene korupcije, proganjanja naprednih elemenata i policijske bezobzirnosti. Ova bezobzirnost vlade takmičila se sa odlučnošću opozicije. Došlo je 4. oktobra 1927. godine do sastanka između dojučerašnjih najljućih protivnika, Svetozara Pribićevića i Stjepana Radića u Beogradu. Obojica su prethodnih godina vodili dijametralno suprotne politike. Pribićević je godinama bio najljući branilac centralizma, dok je Radić bio najuticajniji zastupnik federalističkog uređenja. Pribićević je bio i jedan od glavnih zagovornika podele države na 33 oblasti. Međutim, sklapanja radikalsko-radićevskog sporazuma 1925. godine oteralo ga je u opoziciju zbog čega se kod njega stvorila netrpeljivost prema Radikalnoj stranci. To su uzroci obrta Pribićevićeve politike. Međutim, glavni razlog je bezobzirna i samovoljna vlada Velimira Vukićevića koja je zamenila jednaku Uzunovićevu vladu. Već prilikom prvog sastanka Radić je izjavio da između njega i Pribićevića nema nikakve razlike. Pokušaj njihovog udruživanja sa Demokratama nije uspeo jer se tome suprotstavio deo stranke okupljen oko Voje Marinkovića. Zato je 10. novembra 1927. godine u Zagrebu došlo do formiranja Seljačko-demokratske koalicije između HSS i Samostalno-demokratske stranke. Formiran je zajednički klub Seljačko-demokratske koalicije koji se ima sastajati jednom mesečno. Demokratska zajednica (koalicija JMO i DS) bila je mnogo manje uspešna. Na izborima 1927. godine doživela je neuspeh
Osnivanje Seljačko-demokratske koalicije predstavljao je šok na tadašnjoj političkoj sceni. Dvorska kamarila pokušala je da je osujeti raznim manevrima sa ciljem da razdvoje Radića i Pribićevića. To im nije uspelo. Vukićević je ponudio Radiću da uđe u njegovu novu vladu. HSS bi dobila tri resora. Radić je tražio da se tri resora dodele koaliciji, na šta Vukićević nije hteo pristati. Koalicija je predstavljala trn u oku dvorske kamarile jer se dojučerašnji najljući branilac centralizma okrenuo federalističkoj koncepciji Kraljevine. Zbog toga će Pribićević biti jedna od prvih žrtava šestojanuarskog režima. Interniran je najpre u Brus, a zatim je zbog lošeg zdravlja prebačen u Beograd, u odeljenju koje je služilo kao zatvor. U bolnici je proveo 18 meseci. Kako bi izbegao ponovno interniranje u Brus, tražio je da ga prebace u Čehoslovačku zbog zdravstvenih razloga. Eduar Beneš apelovao je na vladu da Pribićeviću dopuste lečenje u inostranstvu. Pritisku čehoslovačke vlade priključila se i Francuska. Pribićević je jula 1931. godine otputovao u Prag gde je proveo 2 godine, a zatim još 3 godine u Parizu, da bi se 1936. godine vratio u Prag gde je i umro iste godine od raka pluća.
Rad tokom Šestojanuarskog režima[uredi | uredi izvor]
Seljačko-demokratska koalicija je i pored Zakona o zaštiti države i dalje delovala. Njeno vođstvo sastalo se 7. novembra 1932. godine u Zagrebu gde je usvojilo rezoluciju koju je prethodno pripremio Ante Trumbić. To su „Punktacije Seljačko-demokratske koalicije“ ili skraćeno „Zagrebačke punktacije“. Ponovo se otvara hrvatsko pitanje, a SDK traži vraćanje na 1918. godinu kao na ishodičnu tačku. Osuđuje se centralistička politika apsolutizma i nazovi-ustavni režim. Slovenska ljudska stranka donosi slične „Slovenske Punktacije“. Vlada je u Punktacijama videla udar na osnove svoje politike i oštro je istupala protiv opozicionara. Ustaštvo se u Hrvatskoj počinje ispoljavati upravo u ovom periodu. Ustaše su bile malobrojne, ali sa podrškom fašističke Italije. Jugoslovenski emigrant Ante Pavelić prikupljao je svoje pristalice po Italiji i mađarskim logorima. Ustaše su 1. decembra 1932. godine postavile na više mesta bombe u Zagrebu. Posebnu pažnju privlačio je i proces protiv Vlatka Mačeka. On je osuđen na tri godine zatvora, što je bio povod za demonstracije širom Hrvatske. Teška situacija usled hrvatskog pitanja dovela je do pada Srškićeve vlade.
Nakon atentata[uredi | uredi izvor]
Vlada Bogoljuba Jevtića sve više poprima oblik autoritarnog režima što je kulminiralo na parlamentarnim izborima 5. maja 1935. godine. Narodna radikalna stranka apstinirala je, kao i Slovenska ljudska stranka. U zajedničkoj izjavi Ljubomira Davidovića i Vlatka Mačeka (koji je oslovođen izdržavanja kazne prilikom poslednje promene vlade), vlada je označena nastavkom dotadašnjeg diktatorskog režima. Rešenje krize videli su u sporazumu Srba, Hrvata i Slovenaca. Udružena opozicija opredelila se za skupštinsku apstinenciju. Politička atmosfera nalagala je promenu vlade, što je učinjeno 23. juna 1935. godine. Ni u jednom periodu međuratne istorije Kraljevine nije bila jasnija namera vlade da zaokruži (opkoli) Hrvate kao u vreme Stojadinovićeve vlade. Njemu je stalo da sklopi sporazum sa hrvatskim opozicionarima. Međutim, Stojadinović i Maček se međusobno nisu cenili i imali su dijametralno suprotne političke stavove. Stojadinović je odbijao i da razgovara o federativnom uređenju države. On je Mačeku nudio nekoliko ministarskih mesta (Stojadinovićevo „malo rešenje), dok se politika HRSS temeljila na reviziji Oktroisanog ustava (Mačekovo „veliko rešenje“).
Težina državne krize uticala je na prevazilaženje brojnih sukoba. U Farkašiću je 8. oktobra 1937. godine sklopljen sporazum između Udružene opozicije (Demokratska stranka, Radikalna stranka, Savez zemljoradnika) i Seljačko-demokratske koalicije (HSS i SDS). Oni su se složili da Oktroisani ustav nema „moralne vrednosti“ i da treba izgraditi novi ustavni poredak. Vlada formirana od potpisnika sporazuma u Farkašiću očuvala bi osnovne principe države: nasledna, ustavna i parlamentarna monarhija na čelu sa Petrom Karađorđevićem i namesništvom. Knez Pavle odbio je da primi na znanje potpisani sporazum.
Stvaranje Banovine Hrvatske predstavljalo je samo prvi korak u budućem preuređenju Jugoslavije. Bila je to federalna jedinica u zametku. Državni centralizam je stvaranjem banovine napušten. Takođe, napuštena je i ideja o narodnom jedinstvu. Preuzređenje države otvaralo je i tzv. „srpsko pitanje“. Srpske političke stranke zauzele su različite stavove po pitanju sporazuma. Udružena opozicija se raspada. Demokratska stranka postala je jedan od najdoslednijih kritičara sporazuma, skrećući sa ideje sporazumevanja sa Hrvatima. Još jednom, Demokratska stranka promenila je svoju ideologiju. Protiv sporazuma bila je i Narodna radikalna stranka. Savez zemljoradnika prihvatio je sporazum Cvetković-Maček i označio ga „velikim delom“.
Kraj[uredi | uredi izvor]
Nemačka, Italija i Japan potpisale su u Berlinu 27. septembra 1940. godine tzv. „Trojni pakt“ kojim su između sebe regulisali imperijalističku podelu sveta. Japanu je priznato vođstvo u velikoazijskom prostoru, a Nemačkoj i Italiji u stvaranju novog evropskog poretka. Članice su se obavezale i na uzajamnu pomoć u slučaju napada bilo koje druge sile na neku od njih. I druge države pozvane su da se priključe aktu (pristupaju Mađarska, Rumunija, Slovačka i Bugarska, pre Jugoslavije). Iste večeri kada su u Jugoslaviju stigle vesti o pristupu Jugoslavije Trojnom paktu, došlo je na nekoliko mesta do vrlo oštrih demonstracija protiv vlade. Najšire razmere poprimile su demonstracije u Skoplju i Čačku. Dušan Simović u svojim memoarima piše da je iste večeri, 26. marta, doneta i odluka da se izvrši državni udar. Njegovi odredi zaposeli su sve važne tačke u Beogradu. Knez Pavle bio je na putu za Sloveniju. Simović je naredio da se pohapse članovi vlade Cvetković-Maček koji su se našli u Beogradu. Istovremeno je pozvao predstavnike nekih političkih stranaka (između ostalih i Petra Živkovića) i izvestio ih da je zbacio vladu Cvetkovića koja je potpisala Trojni Pakt, da je zbacio Namesništvo i proglasio Petra II Karađorđevića punoletnim. Obrazovana je nova vlada. Na njenom čelu bio je Dušan Simović, a potpredsednici su bili Vlatko Maček i Slobodan Jovanović. Istom prilikom pročitana je Proklamacija kralja Petra da se on navodno slaže da udarom, mada je on kasnije izjavio da je za nju čuo na radiju. Zaverenici su iskoristili mladog oficira koji je oponašao kraljev glas. Maček je odbio da vrati u Beograd Pavla koji je uhvaćen u Zagrebu i da pristupi novoj vladi, jer je bio u kontaktu sa Rajhom.
Ratni plan Nemačke poznat je pod nazivom „Uputstvo 25“. On je kasnije izložen kao dokaz protiv Hermana Geringa pred Međunarodnim vojnim sudom u Nirnbergu. Državni udar Rajh je gledao kao delo Srba; vodilo se računa o interesu Hrvata kako bi se oni privukli na stranu napadača. Isticalo se da nemačka vojska ne dolazi kao neprijatelj Hrvata, Bosanaca i Makedonaca. Predviđena je i podela Jugoslavije po završetku rata.
Napad Osovine na Jugoslaviju otpočeo je 6. aprila bez ikakvih ultimatuma. Istog dana nemačka avijacija bombardovala je Beograd, mada ga je Simović 3. aprila proglasio za otvoreni grad, dakle nasilje bez vojnih objekata koje po međunarodnom pravu ne sme biti izloženo ratnim operacijama. U Jugoslaviji je zavladalo zaprepašćenje. Vlada je otpočela sa lutanjem po zemlji, preko Užica i Nikšića. Maček je istog dana napustio vladu i prko zagrebačke Radio-stanice pozvao članove Hrvatske seljačke stranke da ne pružaju otpor okupatoru.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit.
- Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit.
- Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU.
- Ferdo Čulinović, Jugoslavija između dva rata, druga knjiga, JAZU, Zagreb, 1961