Stratište na Bubnju
Stratište na Bubnju bilo je jedno od dva gubilišta (dugo je bilo na Delijskom Visu) u okolini Niša tokom Drugog svetskog rata, namenjeno za organizovane zločinačke aktivnosti okupacione vlasti u Nišu, odnosno streljanje zatvorenika logora na Crvenom krstu. Prema procenama, na njemu je streljano od 5.000 do 12.000 Srba, Jevreja, Roma i pripadnika drugih etničkih grupa, sa prostora nekadašnje Kraljevine Jugoslavije — muškaraca, žena, staraca i dece zdravih i bolesnih, paralozovanih ili mentalno hendikepiranih, siromašnih i bogatih, osuđenih i neosuđenih, koji nisu imali nikakve šanse da izbegnu svoju sudbinu.
O tome šta se radilo na Bubnju od jeseni 1941 do jeseni 1944. godine Nemci nisu pričali u javnosti, niti su objavljivali izveštaje. Pod pretnjom smrću zabranjivali su logorašima koji su radili na uništavanju tragova njihovih zločina na Bubnju da u logoru na Crvenom krstu o tome pričaju. U gradu Nišu i logoru Crveni krst, moglo se pričati, ili javno objavljivati u štampi, samo ono što su Nemci zvanično objavljivali.
Pre nego što su se povukli iz Niša, Nemci su uništili svu dokumentaciju o zatočenim i streljanim zatvorenicima, iz Logora na Crvenom krstu i drugih logora i zatvora, a sa prostora stratišta na Bubnju izvadili su sve posmrtne ostatke streljanih i spalili ih na lomači na licu mesta, kako bi uništili tragove četvorogodišnjih zločinačkih aktivnosti na prostoru jugoistoka Srbije i šire.
Preduslovi
[uredi | uredi izvor]Po ulasku u Jugoslaviju Nemci su organizaciju vojnoupravnog okupacionog sistema u niškom okrugu započeli 28. aprila 1941. godine, kada je Naredbom broj 1 tadašnji vojno-upravni komandant za Srbiju naredio da se u većim mestima formiraju nemačke vojne feldkomandanture, koje su bile potčinjene neposredno njemu. Prema toj Naredbi, u Nišu je formirana Feldkomandantura 809 Niš, koja je obuhvatala teritoriju nekadašnje niške administrativne oblasti (koja je nosila naziv Oblasna vojno-upravna komanda). Ova komanda je vojnu, upravnu, privrednu i političku nadležnost imala nad nekadašnjim okruzima: Leskovac, Niš, Kruševac, Zaječar i Kosovska Mitrovica.[1]
Ubrzo je sledila i naredba Hitler i Musolini da se veliki broj koncentracionih logora (logora smrti), ili tačnije rečeno čitav sistem logora osnuje u porobljenim delovima Evrope. Tako su nastali i brojni logori širom Srbije, pa i ovaj u Nišu. Nacistički koncentracioni logori na području Srbije formirani su već aprila 1941. nakon sloma Jugoslavije, a mnogo pre nemačkog napada na Sovjetski Savez, s obzirom da je pokret otpora protiv okupatora nastavio da deluje i posle 17. aprila 1941. godine i sve više jačao.[2]
Paralelno sa okupacijom, a u skladu sa fašističkim teorijama, po dolasku na prostor Srbije nemački komandanti su konstantno stvarali među potčinjenima vojnicima Vermahta mračnu sliku o svom protivniku, pozivajući se na naređenje Vilhelma Kajtela, načelnika Štaba Vrhovne komande, želeći da kažu...
„da životi ljudi na Balkanu često ne vrede ništa i da se zastrašujuće dejstvo može postići samo neobičnom svirepošću... i da se, ne treba suzdržavati da im se isti život i oduzme, ukoliko je potrebno da se zaštite trupe...odnosno da su po nacističkoj logici počinjeni ratni zločini opravdani.[3]
Kao oblik zastrašivanja i sredstvo za realizaciju teorija o rasno bezvrednim i nepoželjnih, na prostoru Srbije, započeta su masovna istrebljenje nepoželjnih etničkih grupa (Jevreja, Roma, Slovena), koje se sve vreme tokom Drugog svetskog rata, odvijalo preko koncentracionih logora koje su osnivale sile osovine, u skladu sa fašističkim teorijama. U sklopu ovih fašističkih zamisli o istrebljenju nastao je i logor na Crvenom krstu u Nišu, u kome su zatvarani Srbi, Jevreji, simpatizeri Narodnooslobodilačkog pokreta i zarobljeni partizani, uglavnom sa prostora istočne Srbije, a manjim dalom i sa prostora cele bivše Jugoslavije. Većina zatvorenika u logoru Crveni krst bila je namenjena trenutnoj likvidaciji ubrzo po stizanju u logor ili je točinjeno u što je pre mogućem roku.
Da bi se obzbedio kontinuitet u prijemu novih zatvorenika, trebala je osnovati i stratište, na kome bi se povremeno vršilo pražnjenje nacističkog Logora na Crvenom krstu u Nišu, streljanjem logoraša.
- Izbor lokacije za stratište
Za tu namenu prvo je 1941. godine određena lokacija Delijski Vis, na širem prostoru vojničkog groblja. Tačan broj pogubljenih i sahranjenih na gubilištu Delijski Vis, gde su Nemci vršili streljana pre nego što će preći na stratište na brdu Bubanj, nemoguće je utvrditi, jednim delom zbog toga što je rodbina tela streljanih otkopavala i odnosila, a drugim delom zato što je na tom mestu bilo i veliko groblje srpskih vojnika iz Prvog svetskog rata i umrlih od tifusa, koji je 1914-1915. godine uzeo, prema najnižim procenama, 2.166, a prema najvišim, 35.000 ljudskih života.[4][5][6][7]
Kako Delijski Vis kao mali egzekucioni prostor, nije bio u skladu sa Uputstvom od 10. oktobra 1941. godine kojim je precizirano kakva treba da budu mesta odabrana za streljanje i kako treba zakopavati ubijene, doneta je odluka da se on zameni „prikladnijim” gubilištem.[8]
Odluku o novom stratištu doneo je Šef Gestapao-a SS kapetan Hamer krajem 1941. godine, i za ovu namenu odabrao je brdo Bubanj.[8]
Položaj i infrastruktura
[uredi | uredi izvor]
Stratište na Bubnju, nalazilo se na delu brda Bubanj, u sastavu niskog pobrđa u istaknutoj brdskoj masi zapadne Gorice, u specifičnom geoprostoru na jugoistoku Srbije u tektonskom rovu kompozitne doline-potoline Južne Morave — Niškoj kotlini.[9][10]
Izvršna oblast stratišta bila je smeštena, na periferiji Niša na oko 300 metara levo od tadašnjeg starog magistralnog puta Niš — Leskovac, na prostoru, koji je do početka Drugog svetskog rata, bio vojno-državno imanje, poligon za vojne vežbe okružen jakim stubovima sa isprepletanom bodljikavom žicom.[11]
Na području koje je pokrivalo 6 hektara posečena je šuma radi bolje vidljivosti i stvoren odgovarajući brisani prostor za pravovremeno uočavanje pokušaje bega zatvorenika, i izgrađeno nekoliko improvizovanih baraka za smeštaj opreme i zatvorenika, koji su radili na iskopavanju raka i zatrpavanju streljanih, i zidana zgrada za smeštaj stražara.[11] Otrilike, na sredinu stratišta, stizalo se kolskim putem sa na put Niš — Leskovac, do glavnog ulaz, gde je bila kapija, od koje vodila aleja nasuta peskom peskom, sitnim kamenom i šoderom do samog mesta gde su vršene streljanja ... a potom ukopavanje žrtve u iskopanim jamama. Sa desne strane bila je zgrda od čvrstog materijala u kojoj su stanovali čuvari stratišta Bubanj. Levo od ove zgrade na oko 80 m, nalazila se baraka u kojoj su svlačene žrtve. Ispred te barake celom njenom dužinom nalazio se iskošeni bedem, u dužini od 55 m, visok 2,5 m. Ispred njega se nalazio izravnjan plato dužine 55 m, širok na severnoj strani 12 m a na južnoj 6 m. Sa južne strane ovog platoa polazio je kolovozdovoljno širok za prolaz kamiona i drugih prevoznih sredstava.
Duž cele severne i severoistočne strane stratišta, postojali su rovovi i jame u koje su pokopavani streljani logoraši:
- Prvi rov — bio je dužine 54 i širini 2,5 metara, u šest preloma, ili u cik-cak liniji. Na severoistočnoj strani ovog rova, na udaljenosti od oko 30 metara, nalazile su se jedna u nastavku druge dve jame. Prva je bila dužini 20 metara i širini od 5 metara.
- Drugi rov — bio je ispod prvog na jednoj od padina brda Bubanj, paralelno sa njim u devet preloma, ukupne dužine 25 metara i širine 2,5 metra.
Između ova dva rova nalazi se velika jama dugačka 21,5 metara i široka 2,5 metra.
Na istočnoj strani grudobrana koji je štitio baraku nalazilo se jedno ognjište dugačko oko 50 metara i široko 3 metra, a još dalje, u blizini stražarske kućice, i drugo ognjište prečnika 3 metra. Oba ognjišta bila su namenjena za spaljivanje leševa streljanih logoraša.
Istorija stratišta
[uredi | uredi izvor]Za vreme okupacije u Srbiji (1941-1944), okupacione jedinica Nemačke i Bugarske na prostori istočnoj Srbije masovno su hapsile, dovodili u niški koncentracioni logor, i zatvore u Nišu, a potom streljale na Bubnju kod Niša vojnopolitičke krivce (pripadnici i pristalice partizanskog i četničkog pokreta), Jevreje, Rome, taoce i ostale (prvenstveno zatočenike Kaznenog zavoda, koji su svoje kazne zbog delikata izdržavali još pre rata u Nišu i strance).
Kategorije zatvorenika logora Crveni krst, unutar kojih su pripadnici različito tretirani u odnosu na streljanje na Bubnju.[13]
| Taoci | Taoci su služili za streljanje u slučaju odmazde. Za jednog ubijenog okupatorskog vojnika streljano je 100, a za jednog ranjenog 50. Među taocima su, u više navrata, dovođeni i ugledni građani ili „cvet niške čaršije”.[14] |
| Druga kategorija | U početku do potpunog istrebljenja ovu kategoriju činili su Jevreji, koji su u logor dovedeni radi psihičkog i fizičkog uništenja kao „niža” nearijevska rasa.[15] Oni su se u logoru zadržavali privremeno, do dalje deportacije ili češće, masovnog streljanja na Bubnju. Za vreme boravka u logoru Jevreji su obavljali razne poslove, i bili određivani za kopanje zajedničkih grobnica na Bubnju. Na ovom poslu su ih, posle uništenja jevrejske zajednice u Nišu, zamenili Romi.[a] |
| Treća kategorija | Ovu grupu činili su zatvorena lica uhapšena pod sumnjom da pripadaju ili sarađuju sa Narodnooslobodilačkim (partizanskim) pokretom (NOP) i njihovim vojnim jedinicama. Iz ove kategorije uzimani su zatvorenici radi streljanja zbog odmazde ili izdvajali kontingenti za internaciju u Nemačku ili Norvešku.
Zarobljeni partizani bili su pod danonoćnom strogom prismotrom stražara i, po pravilu, streljani prilikom prvih masovnih egzekucija.[16] |
| Četvta kategorija | Zatvorenici koji su činili ovu grupu hapšeni si i dovođeni u logor pod optužbom da pripadaju ili sarađuju sa ravnogorskim pokretom i četnicima pod komandom ratnog ministra vojnog armijskog generala Dragoljuba Draže Mihailovića, odnosno vojskom Kraljevine Jugoslavije koja se nalazila u porobljenoj otadžbini (JVUO).[17]
Po pravilu, streljani su prilikom prvih masovnih egzekucija. |
| Peta kategorija (stranci) | Ovu grupu činili su stranci iz Poljske, Francuske, Grčke i drugih zemalja za koje se nije znalo odakle su i zbog čega dovedeni, pripadnici pokreta otpora, zarobljeni saveznički piloti i avijatičari, članovi engleskih vojnih misija, zarobljeni crvenoarmejci, predratni jugoslovenski podanici koji su pomagali pokret otpora i Jevreji-emigranti. Tokom 1943. i 1944. godine među njima je bilo i manjih grupa Engleza i Rusa koji su zarobljeni posle vazdušnih borbi. Ova kategorija zatvorenika bila je najmalobrojnija i oni nisu streljani, jer su prema njima Nemci poštovali Ženevsku i Hašku konvenciju o postupku prema ratnim zarobljenicima.[13] |
Uništavanje tragova
[uredi | uredi izvor]Kada se sredinom 1944. godine javila sumnja na mogućnost napuštanja Srbije u drugoj polovini avgusta 1944. godine, okupacione vlasti su počele razmišljati o evakuaciji, prvenstveno civilnih ustanova u zemlje Trećeg rajha, a onda i materijala, sirovina i mašina. Na osnovu naređenja drugog čoveka Trećeg rajha Hajnriha Himlera, sledila su prva naređenja o potpunom povlačenju svih pripadnika nemačke narodnosti za čiju realizaciju su već bili izrađeni detaljni planovi.[18] U okviru tih planova bio je i plan kako na najlakši i najbrži način uništiti tela streljanih i ugušenih na stratištima širom okupirane Srbije.[19]
U novembru 1943. godine u Beogradu su komandant policije i službe bezbednosti za Srbiju SS pukovnik Emanuel Šefer i komandant Glavne uprave državne bezbednosti Trećeg rajha formirali 1052. specijalni odred policije i službe bezbednosti sa zadatkom da u najvećoj tajnosti ukloni tragove masovnih zločinanemačke okupacione uprave širom Srbije.[20]
Uništavanje tragova i spaljivanje leševa na stratištu Bubanj u Nišu započeto je približno u isto vreme kada su uništavani i tragovi zločina u Jajincima kod Beograda. Za tu aktivnost u Niš je uz Beograda od marta do kraja jula 1944.godine stiglo 100 zatvorenika podeljenih u tri grupe, iz logora na Banjici, logora na Sajmištu i policijskih zatvora:
- Prvu grupu (15 zatvorenika) — činili su zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVUO) pod komandom generala Dragoljuba Mihailovića, koji su februara 1944. godine zarobljeni u Šumadiji.[b]
- Drugu grupu — činili su zarobljeni pripadnici i saradnici Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP-a) iz južne Srbije, najviše iz leskovačkog sreza (selo Podrimce), koji su zarobljeni i uhapšeni u bugarsko-nemačkoj akciji, u februaru 1944. godine.
- Treću grupu — činili su zarobljeni Italijanski vojnici, nakon kapitulacije Italije 1943. godine.
Zatvorenici svih grupa bili su u sastavu Specijalne radne komande (1005) koja je imali zadatak da u prisustvu Nemaca unište tragove zločina počinjenih u Nišu za vreme nacističke okupacije.[21]
Epilog
[uredi | uredi izvor]
Nacistička represivna politika na stratištu Bubanj bila je izražena u prve tri godine rata, da bi 1944. godine, s obzirom na očiglednost nemačkog poraza, počela da popušta.[22]
Prema podacima posleratne Zemaljske komisije za utvrđivanje ratne štete, kroz koncentracioni logor u Nišu je za vreme okupacije prošlo oko 30.000 zatvorenika, a 10.000 (procena se kreće od 5.000 do 12.000) logoraša i zatvorenika iz drugih zatvora u gradu Nišu streljano je na stratištu Bubanj.[23][24] Prema pouzdanim podacima, do sada je utvrđeno 3.550 imena streljanih, do 14. septembra 1944. godine.[25]
Tačan broj streljanih na stratištu Bubanj nije bilo moguće utvrditi pošto su nacisti uništili tragove zločina.
U znak sećanja na ove stravične događaje na stratištu Bubanj, prvo je ovo mesto skromno obeleženo 1945. godine, a zatim je 1950. godine izgrađena jednostavna spomen piramida od pritesanog kamena sa natpisom.
Današnji spomen obeležje, koje zauzima centralno mesto u Spomen-parku Bubanj, je u obliku „Tri pesnice” delo hrvatskog vajara Ivana Sabolića, otkriveno 14. oktobra 1963. godine na dan obeležavanja oslobođenja Niša u Drugom svetskom ratu. Spomenik u obliku tri pesnice različite veličine, simbolizuje stradanje dece, žena i muškaraca streljanih na stratištu Bubanj od 1942 do 1944. godine, i prema zamisli autora visoko uzdignutim pesnicama sugeriše nezadrživu prodornu snagu naprednih stremljenja.
Napomene
[uredi | uredi izvor]Vidi još
[uredi | uredi izvor]Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ M. Kreso, Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944 (sa osvrtom na centralne okupacione komande i ustanove za Srbiju, Jugioslaviju i Balkan) , Beograd, 1979, 208.
- ^ Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom I, knjiga 5, „Vojnoistorijski institut“, Beograd, 1954.
- ^ N. Ozimić, A. Dinčić, B. Simović, I. Gruden Milentijević, I. Mitić, Žrtve Lagera Niš (1941-1944), Niš, 2014. str.3
- ^ Milovanović M. M., Nemački koncentracioni logor na Crvenom krstu u Nišu i streljanja na Bubnju, Institut za savremenu istoriju-Opštinski odbor Subnor Niša-IRO-Narodna Knjiga, Niš-Beograd, 1983
- ^ Dinčić A., „Društvo Crvenog krsta i koncentracioni logor u Nišu (1941-1944)“, Zbornik Narodnog muzeja Niš, broj 18-19, Niš, 2010
- ^ Jevtić M. B., Bogdanović B., Jurišni bataljoni vojske Kraljevine Jugoslavije (od mita do stvarnosti), Beograd, 2013
- ^ I. Đurković, Tifus u Srbiji 1914-1915, Beograd, 2006, 115, 168.
- ^ a b 36. NOR, 1/1-203
- ^ Istorijski institut — Beograd, Istorija Niša I: od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine, prvi tom, Gradina i Prosveta 1983; I Geografske odlike niškog područja, Položaj i prostranstvo, pp. 11.
- ^ Ršumović, R. (1967). Niško–Aleksinački deo udoline Južne Morave. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“, knj. 21, 101-193.
- ^ a b IaN, Mf. 1/520; AUN, DK, inv. br. 18602, prikaz ZLOČ. br. 17189.
- ^ N. Ozimić, A. Dinčić, B. Simović, I. Gruden Milentijević, I. Mitić, Žrtve lagera Niš, Niški kulturni centar, Narodni muzej Niš, medivest KT, Niš, 2014 str. 35
- ^ a b Milentijević Zoran, Logor Crveni krst, Narodni muzej Niš”, Niš, 1986.
- ^ Glišić Venceslav, Teror i zločin Nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1944, „Rad”, Beograd, 1970
- ^ Ozimić Nebojša, Jevreji Niša, ,,Naučni podmladak”, SKC, 2001
- ^ Mirčetić Ž. Dragoljub, Niš u narodno oslobodilačkoj borbi (1941-1945), Leskovački zbornik, tom XXX, Leskovac, 1980.
- ^ Dinčić Aleksandar, Četnici i ravnogorci aleksinačkog i moravskog sreza u koncentracionom logoru na Crvenom krstu u Nišu (1941-1944), Traganja-časopis Aleksinačke gimnazije, broj 11, Aleksinca, 2008.
- ^ M. Kreso, Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944 (sa osvrtom na centralne okupacione komande i ustanove za Srbiju, Jugioslaviju i Balkan), Beograd, 1979, str. 223-225.
- ^ M. Kreso, Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944 (sa osvrtom na centralne okupacione komande i ustanove za Srbiju, Jugioslaviju i Balkan), Beograd, 1979, str. 208.
- ^ M. Kreso, Njemačka okupaciona uprava u Beogradu 1941-1944 (sa osvrtom na centralne okupacione komande i ustanove za Srbiju, Jugioslaviju i Balkan), Beograd, 1979, str. 209.
- ^ N. Ozimić, A. Dinčić, B. Simović, I. Gruden Milentijević, I. Mitić, Žrtve Lagera Niš (1941-1944), Niš, 2014, 65.
- ^ Istorijski arhiv Niš, fond Sreski odbor Društva Crvenog krsta Aleksinac (1876-1955), kut. 5, dok. 28.
- ^ Arhiv Jugoslavije, fond Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, fascikla broj 61
- ^ Stranica posvećena žrtvama Logora Crveni krst
- ^ N. Ozimić, A. Dinčić, B. Simović, I. Gruden Milentijević, I. Mitić, Žrtve lagera Niš, Niški kulturni centar, Narodni muzej Niš, medivest KT, Niš, 2014
