Tašmajdansko groblje
| Tašmajdansko groblje | |
|---|---|
 | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Beograd |
| Opština | Palilula |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1826/1836. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od velikog značaja |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| beogradskonasledje | |
Tašmajdansko groblje ili Staro groblje u Beogradu nastalo je posle Drugog srpskog ustanka kada je knez Miloš Obrenović, podižući srpsku varoš, naredio oko 1826. godine da se staro srpsko groblje sa Varoš-kapije preseli na Tašmajdan, u selo Palilulu nedaleko od beogradske varoši. Međutim iako je groblje formirano 1826. godine, na njemu su sahranjivanja počela tek desetak godina kasnije (1836),[1] nakon što je na tašmajdanskom platou sazidana 1835. stara crkva Sv. Marka (koja je srušena nakon požara 1940. godine). Groblje na Tašmajdanu bilo je u funkciji do 1886. godine, jer je pedesetak godina kasnije bilo u sklopu grada koji se naglo širio, a broj stanovnika uvećavao. Prva inicijativa o njegovom premeštanju pokrenuta je još 1871. godine od mitropolita Mihaila, a tadašnji predsednik beogradske opštine dr Vladan Đorđević realizovao je tu ideju 1888. godine izmeštanjem groblja na lokaciju današnjeg Novog groblja. Međutim, zbog protivljenja građana, na njemu je vršeno sporadično sahranjivanje sve do početka 20. veka.[2]
Položaj i prostranstvo
[uredi | uredi izvor]Tašmajdansko groblje koje je bilo na prostoru nekadašnjeg kamenoloma, protezalo se od Takovske do današnje ulice Starine Novaka i nije prelazilo granicu sadašnjeg Pravnog fakulteta.
Sa severozapada graničilo se tadašnjim ulicama: Timičkom, sa severoistoka Svetogorskom, sa jugozapada, Fišeklijskom ulicom sa jugozapada i novoizgrađenim hipodromom sa juga.
.jpg)
Istorijat groblja
[uredi | uredi izvor]| Srpska groblja i promene prostora |
|
Premeštanje groblja u blizinu Tašmajdana treba inerpretirati kao deo politike osvajanja prostora. Pozicioniranjem groblja širio se srpski Beograd sa područja Savamale na Tašmajdan, čime je bio obuhvaćen i tada nenaseljen međuprostor od Stambol kapije, preko Terazija do Batal džamije i Novog groblja. |
|
Srpski deo varoši u Beogradu, nakon Drugog srpskog ustanka prostirao se oko stare crkve na savskoj strani beogradskog grebena, koja je postojala na prostoru današnje Saborne crkve, oko koje je postojalo groblje početkom 19. veka u skladu sa turskim grobljima oko svih džamija.[4] Ovaj prostor se krajem dvadesetih godina 19. veka sve više razvijao u nekoliko nivoa: političkom, kulturološkom, ubranom, komunalnom i privrednom, što je nametalo i potrebu za transformaciju prostora oko groblja na Zelenom vencu. Izgradnjom i urbanizovanjem ovog dela varoši, postepeno su se umnožavali njegovi sadržaji i funkcije, mada je do sticanja nezavisnosti Kneževine Srbije a i nadalje ostao manje atraktivan prostor od susednog Vračara.
U sklopu tih urbanih promena nastala je ideja o premeštanju groblja, pored puta, ka Zelenom vencu na daleku periferiju pored kamenoloma Tašmajdan. Premeštanje groblja na daleku periferiju pored kamenoloma Tašmajdan, nije bilo samo potreba za izgradnju beogradskog grebena, već i deo politike osvajanja prostora, izvan onog na kome su do tada živeli Srbi. To je kod vezira izazvalo nezadovoljstvo i on je protestovao kod kneza Miloša što srpska zajednica popravlja put do „novopostavljenog” groblja kod Tašmajdana, i kamenoloma u blizini Carigradskog druma.[5] Tako su Srbi, shvativši značaj ovog dela Beograda, zaposeli prostor oko novoosnovanog groblja – kasnije nazvanog Novo ili Tašmajdansko groblje.
Kada je na humci u blizini groblja, pročitan poznati Hatišerif iz 1830. godine, groblje i prostor oko njega dobio je veliki simbolični značaj, za srpski narod i građane Beograda.[6]
Iako je osnivanje groblja počelo 1826. godine, sahranjivanje na njemu počelo je deset godina kasnije, 1836. godine.[7]
Ubrzo po formiranju groblja u njegovoj blizini izgrađena je zaostavština trgovca cincarskog porekla Laze Panče, crkva posvećena Sv. Marku. Činjenica da je knez Miloš lično brinuo o realizaciji tog legata ukazuje da su odluke o lociranju crkve i groblja bile usklađene s njegovim osnovnim konceptom urbanističkog razvoja srpskog dela varoši – izvan šanca i na prostoru glavnih komunikacija ka unutrašnjosti Srbije – Carigradskog i Kragujevačkog druma i Topčiderskog puta, pošto je u Topčideru smestio svoj budući politički centar.[8] [9]
Kada je srpsko groblje sa Zelenog venca premešteno na Tašmajdan, na oslobođenom prostoru, zbog potrebe širenja srpskog Beograda izvan Šanca, tada su presečene Gospodska i Kosmajska ulica, koje danas nose naziv Brankova i Maršala Birjuzova.
Kraća istorija Tašmajdana, kao lokacije za groblje
[uredi | uredi izvor]
Naziv „Tašmajdan" na kome je nastalo Tašmajdansko groblje, proizašao je iz turskog imena za kamenolom. Prema nekim starim izvorima, može se reći da su sve stare zgrade u Beogradu obložene ovim kamenom iskopanim odavde. „Katakombe” nastale nakon uklanjanja kamenih blokova, služile su kao deponije municije i vojna skladišta.
Kada su Turci prvi put 1867. godine bombardovali varoš katakombe su služile i kao skloništa za ranjene vojnike i narod.
Na području Tašmajdana, iskopavanjem kamena zabeleženo je još od rimskog doba. Mnogi od kamena koji su ugrađeni u vodene tokove, zgrade i hramove rimskih zgrada Singidunuma potiču iz kamenoloma na Tašmajdanu.
Izgled groblja
[uredi | uredi izvor]Po opštem izgledu Staro, tašmajdansko groblje nije bilo „na ponos“ ondašnjih Beograđana, jer je najveći njegov deo bio zarastao u korov i zbog neodržavanja prilično zapušten. Brojni autori ovo poslednje beogradsko konačište za preminule, s kraja 19. veka bili su ljuti i razočarani odnosom građana i gradske vlasti i ovako ga opisuju:
Staro groblje nije bilo podeljeno na parcele, nego je bilo izukrštano stazama, obraslo u žbunje i drveće. Još 1880. godine časopis „Videlo” pisao je sa zgražanjem o njegovoj zapuštenosti. Deo groblja prema Takovskoj ulici pripadao je katolicima i luteranima, sahranjivanim izmešano, a na uzvišici prema Seizmološkom zavodu bilo je groblje za vojnike, davljenike, samoubice i nehrišćane (ali ne i za Jevreje, koji su vekovima imali svoje groblje na drugom mestu).[10] „Videlo” veli da je groblje 1880. godine bilo sklonište mangupa i neradnika, koji kidaju cveće, kradu spomenike, skrnave grobove psovkama i na drugi način, tako da je to groblje jedno beogradsko ruglo, mesto na kom za mrtve nema nikakvog pijeteta.[11]
Jedan od velikih nedostataka groblja bio je i taj što u parohiji nije bilo dokaza ko sve počiva na groblju jer knjiga i pisane evidencije nije bilo. Umesto crkvenih knjiga, podatke o pokojnicima mogao je dati jedino ondašnji osamdesetogodišnji crkvenjak deda Jova, koji je to činio po sećanju.
Ružnu sliku o groblju ostavljala je i činjenica da groblje nije imalo čuvarsku službu, pa su kamenoresci uz pomoć grobara noću skidali vrednije spomenike i odnosili ih, da bi ih uz malu doradu prodavali rodbinii za drugog pokojnika. Takođe i natpisi po nadgrobnim spomenicima ostavljali su ružnu sliku jer sa njih nije moglo sa sigurnošću da se sazna čiji je to grob.
Kako su zabeležili ondašnji hroničari, najuredniji deo groblja bio je pored same Crkve Svetog Marka, koja je kasnije srušena posle bombardovanja na početku Drugog svetskog rata. Pre nego što su njihovi posmrtni ostaci preneti na Novo groblje, na centralnom delu današnjeg tašmajdanskog šetališta počivali su Ilija Kolarac, Miša Anastasijević, Sima Milutinović Sarajlija, Joakim Vujić, Đura Jakšić, Đura Daničić, Josif Pančić...[12]
U samoj crkvi, 1839. godine sahranjen je knežević Milan Obrenović, najstariji sin kneza Miloša Obrenovića, i to desno od zapadnih vrata njenih, i prah pokojnog vladike šabačkog Gavrila (Popovića) koji leži levo od zapadnih vrata u samoj crkvi. Posle krvavog dinastičkog majskog prevrata 1903. godine; u ovom hramu je sahranjen kraljevski bračni par Kralj Aleksandar I Obrenović i Kraljica Draga Obrenović.
Prestanak sahranjivanja i izmeštanje groblja
[uredi | uredi izvor]
Kada je od strane viđenijih ljudi Beograda traženo da dotada zapušteno, neodržavano i često devastirano, Tašmajdansko groblje bude uređeno ili izmešteno na periferiju i planski izgrađeno, čime bi se obezbedila reprezentativnost groblja u gradskom prostoru, na predlog mitropolita Mihaila 1871. godine doneta je konačna odluka da se Tašmajdansko (Staro) groblje preseli na Novo, koje bi se izgradilo u ulicu koja je nosila ime Grobljanska, a danas nosi ime po američkom predsedniku Ruzveltu.
Mnogi ondašnji varošani su burno protestovali zbog te seobe,
, jer su tvrdili da je groblje premešteno na „užasno“ daleku periferiju i da će biti potrebno mnogo vremena dok povorka isprati pokojnika na večni počinak.
Gradske vlasti na čelu sa ondašnjim predsednikom beogradske opštine dr Vladanom Đorđevićem bile su neumoljive, pa su nezadovoljni Beograđani još dugo Novo beogradsko groblje u znak protesta zvali i „Vladanovac“.
Kada je u avgustu 1886. otvoreno Novo groblje, "zaključeno" je sahranjivanje na Starom, osim u porodičnim grobnicama,[13] pa je sporadično sahranjivanje vršeno sve do početka 20. veka. Vidoje Golubović, naučni saradnik Instituta za međunarodnu politiku i ekonomiju u Beogradu, u svojoj knjizi o starom Beogradu navodi da su se sahrane vršile sve do 1927. godine, mada ovu informaciju treba uzeti sa rezervom. U napuštenim grobnicama je bilo beskućnika, poslednja je još stajala 1938.[14]
Na mestu nekadašnjeg Tašmajdanskog ili Starog groblja, u narednim decenijama izgrađen je velelepni Tašmajdanski park sa brojnim sadržajima. Međutim i danas, nakon više od jednog veka, još uvek se u Tašmajdanskom parku i njegovoj bližoj okolini mogu pronaći ostaci nadgrobnih spomenika, npr. odmah pored zgrade Seizmološkog zavoda, koji su se tako uklopili u ambijentalnu celinu parka da ničim ne podsećaju da su deo nečijeg grobnog mesta.
Poslednja sahrana u 20. veku
[uredi | uredi izvor]
Nakon što je poslednji vladar iz dinastije Obrenovića, kralj Aleksandar zajedno s kraljicom Dragom, ubijen u atentatu 1903. godine, njihovi posmrtni ostaci sahranjeni su tajno, pod okriljem noći, u staroj Crkvi Svetog Marka na Tašmajdanu.
Nakon što je doneta odluka da se stara crkva Svetog Marka na Tašmajdanu, koja je oštećena u aprilskom ratu sruši, beogradska vlast je, usred rata, imala neprijatan zadatak da premesti posmrtne ostatke bračnog para Obrenović iz ove crkve, ali i još nekoliko njihovih preminulih srodnika, kao i nekoliko episkopa i mitropolita koji su već decenijama počivali u ovom hramu. Selidbu je valjalo obaviti tako što su kosti prenete u kripte „velike“ Crkve Svetog Marka, gde i danas počivaju.[15]
Odlukom arhijerejske vlasti, tada je napravljen i vrlo precizan zapisnik o tom događaju, koji je u posedu sveštenika Crkve Svetog Marka. U zapisniku piše kako se, pre nego što je komisija pristupila otkopavanju grobova, prijavila gospođa Milica, udovica počivšeg Đoke Trifkovića, bivšeg dvorskog limara, i izjavila:
Moj muž, pokojni Đoka, izvršio je lemljenje sanduka počivšeg kralja Aleksandra i kraljice Drage i tom prilikom video je da su u sanducima zaista bili leševi kraljevskog para. On je takođe video da je pokojni kralj sahranjen u fraku, a kraljica u ružičastoj svilenoj haljini.[15]
Ovo je bilo bitno za članove komisije, jer, kako su zabeležili,
...postoji raširena verzija da kralj i kraljica nisu uopšte sahranjeni u Crkvi Svetog Marka, nego da su sanduci, njima namenjeni, bili prazni.[15]
Potom se komisija posebno posvećuje grobovima kralja i kraljice, iznad čije grobnice stoji natpis:
„Ovde počivaju u miru Božjem Njegovo Veličanstvo Kralj Srbije Aleksandar Obrenović i Njeno Veličanstvo Kraljica Draga Obrenović, koji poginuše od zlikovačke ruke 29. maja 1903. godine...i uzgred navodi..spomenik podižu 1917. godine austrijske vlasti tokom okupacije Beograda u Prvom svetskom ratu.[15]
Izveštaj komisije kasnije opisuje
kako je svih devet limenih sanduka sa kraljevskom porodicom i crkvenim visokodostojanstvenicima bilo zalemljeno i preneto u kripte Crkve Svetog Marka. Sve je obavljeno uz dužan pijetet i poštovanje a svaki sanduk je dodatno obeležen posebnom, mesinganom pločicom, kako bi potvrdio identitet pokojnika.[15]
Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ Peruničić, B. (1964) Beogradski sud 1819–1839, Beograd: Istorijski arhiv Beograda, str.
- ^ Kostić, B. (1999) Novo groblje u Beogradu, Beograd: JKP Pogrebne usluge., pp. 11
- ^ Miljković-Katić, Bojana (2017). „Serbian cemeteries and changes in the area of Belgrade”. Kultura (154): 247—260. doi:10.5937/kultura1754247M.
- ^ Popović, S. L. (1950) Putovanje po novoj Srbiji (1878. i 1880), Beograd: Srpska književna zadeuga Kolo XLV, knj. 310–311, pp. 92).
- ^ Perunićić, B. (1964) Beogradski sud 1819–1839, Beograd: Istorijski arhiv Beograda, pp. 457.
- ^ Makuljević, N. (2014) Osmansko-srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta (1815–1878), Beograd: Topy, str. 166
- ^ Popović, S. L. (1950) Putovanje po novoj Srbiji (1878. i 1880), Beograd: Srpska književna zadruga, Kolo XLV, knj. 310–311, pp. 57
- ^ Makuljević, N. (2014) Osmansko-srpski Beograd: vizuelnost i kreiranje gradskog identiteta (1815–1878), Beograd: Topy, pp. 167;
- ^ Maksimović, B. (1974b ) Urbanistički razvoj od 1830. do 1914. godine,u: Istorija Beograda, knj. 2, Beograd: Prosveta, pp. 303.
- ^ Rajner, M. (1992) Jevrejska groblja u Beogradu, Zbornik Jevrejskog istorijskog muzeja 6, Beograd : Jevrejski istorijski muzej, pp. 201–215.
- ^ Milan Jovanovic Stojimirovic, Siluete starog Beograda Beograd : Prosveta, 1987 (Subotica : Birografika)
- ^ Marinko Paunović, Beograd večiti grad, Svetozar Marković Beograd, 1967.
- ^ Sto hiljada Beograđana počiva na Novom groblju. "Politika", 15. okt. 1934
- ^ "Politika", 20. april 1938
- ^ a b v g d Nikolić, Zoran. „Beograske priče: Poslednja seoba Aleksandra i Drage”. www.novosti.rs. 20. decembar 2013. Pristupljeno 5. 12. 2018.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]
- Zoran Nikolić, Beogradske priče: Tašmajdan - zaboravljeno groblje — Novosti onlajn, 19. decembar 2013.
- Groblje kod Sv. Marka ("Politika", 26. maj 1921)