Tokića vrelo (Banja Luka)

Tokića vrelo (Banja Luka)
Tokića vrelo (Banja Luka)
Opšte informacije
Mesto	Banja Luka
Entitet	Republika Srpska
Država	Bosna i Hercegovina
Koordinate	44° 46′ 20″ S; 17° 11′ 27″ I / 44.77215° S; 17.19091° I
	Tokića vrelo Tokića vrelo na karti Bosne i Hercegovine
Vrsta spomenika	Nacionalni spomenik
Tip kulturnog dobra	Zaštićeno istorijsko područje

Trokića vrelo ili Kraljičina Ilidža ili Ilidžaje jedan od objekata u sastavu Graditeljskoj celini - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru u Banja Luci, danas Mesna zajednica Srpske Toplice, koji je proglašen za nacionalni spomenik Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.^[1] Nastalo je uz izvore termalne vode (prosečne temperature iznose od 33° do 36 °C) u Gornjem Šeheru (Srpske Toplice).

Poreklo naziva i promena naziva

Poznati turski putopisac Evlija Čelebija oko 1660. godine piše: “... Ilidža na latinskom jeziku se kaže banja. Kako izvan ovog šehera na rubu bašća (bāg) ima jedno toplo vrelo (ilice), ono je dobilo ime Banja. Kako je, opet, u ono doba na njenoj ivici postojao jedan šeher, on je dobio ime Luka. To se kasnije u narodnom govoru jedno s drugim spojilo i on je nazvan Banja Luka.^[2]^[3] Kasnije je deo Banja Luke u kome se nalazila ilidža dobio naziv Gornji Šeher, a nakon raspada SFR Jugoslavije Srpske Toplice.

Vremenom se u narodu za ovo vrelo ustali i nazivi Tokiića vrelo, Kraljičina ilidža ili kraće po prvobitnom Ilidža

Položaj

Tokića vrelo se nalazi u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru u okviru kompleks banja u Gornjem Šeheru na desnoj obali Vrbasa, koji u ovom delu gubi osobine planinske i poprima osobine ravničarske reke, u prostornom obuhvatu definisanom sledećim granicama:^[4]

sa severozapadne strane je ograničen koritom rijeke Vrbas dužine oko 200 metra nizvodno od novog gvozdenog mosta, te granicom Ulice Od Zmijanja Rajka (raniji naziv: Ulica braće Alagić) u dužini oko 100 m jugozapadno od mosta;
jugozapadnom granicom k.č. broj 662, k.o. Banja Luka III-8 (parcela na kojoj se nalazi Banjsko-rekreacioni centar “Šeher”);
na jugoistočnoj stran prirodnom granicom prelaska obronaka Šehitluka u ravničarski deo, sa obroncima Banj brda (stari naziv Šehetluci), obrasli hrastom, grabom i crnim borom.
na severoistočnoj strani k.č. broj 700, k.o. Banja Luka III-8 (Hadži-Isakovića kućom).

Položaj Gornjeg Šehera, danas mesne zajednice Srpske Toploce na karti Banja Luka

Oko 20 metara uzvodno od Šugavice, nalazi se vrelo Ilidža odakle termalne vode izviru uz samu obalu Vrbasa.

Istorija

Istorija vrela datira u daleku prošlost. Zbog povoljnih privrednih i geografskih uslova koji su postojali na širem prostoru današnje Banja Luke Rimljani su, uz glavni rimski drum Salona - Servitium, izgradili nekoliko poznatih rimskih naselja u kojima su bile putne stanice (lat. mansiones, mutationes):^[5]

Lamatis (Krupa na Vrbasu),
Castra (Banja Luka),
Ad Ladios (Trn, naselje 9 km udaljeno od Banja Luke),
Ad Fines (Laktaši).

Postojanje ovih rimskih naselja utvrđeno je sedamdesetih godina 20. veka, prilikom radova na izgradnji Banjsko-rekreacionog centra Gornji Šeher, danas Srpske Toplice kada je otkriveno oko 600 komada rimskih bakrenih novčića koji se povezuju sa korišćenjem termalnih voda i ukazuju na običaj stipem iacere (rimski običaj bacanja novčića u izvore vode u slavu božanstva ili zdravlja imperatora).

Otkriće novčića iz perioda Rimske republike i Rimskog carstva (lat. Numerijanov antonijan-Numerianus antoninianus), ukazuje na pretpostavku da je na ovom prostoru rimski novac bio u opticaju već u drugom veku stare ere, kao i da je ostao u opticaju sve do Valentinijana Prvog (365. godine).^[5]

Područje sa sumpornim vrelima pominje se 1554. godine u Sofi Mehmed-pašinoj vakufnami pod nazivom Ilidža, a zatim u popisu mahala 1604. godine u kom se pominje džamija-Ilidžanska, čiji se osnivač Mahmud Čelebi. Na tom mestu razvila se istoimena mahala sa džamijom, a znatno kasnije i mekteb. Izgradnja Sofi Mehmed-pašinih zadužbina na desnoj obali Vrbasa, kao i izgradnja mosta koji je povezao, ranije izgrađenu, Hunkarija (Carevu) čaršiju na levoj obali Vrbasa sa Sofi Mehmed-pašinom mahalom bili su veliki podstrek urbanističkom razvoju Donjeg Šehera^[1]

Zaštita

Odlukom Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4 Aneksa 8 Opšteg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 39 stav 1 Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, na sednici održanoj od 25. do 31. januara 2005. godine Tokića vrelo je kao deo Graditeljska celina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka, proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.^[1]

Opis dobra

Tokića vrelo je prirodna izdan trermomineralne vode uz samu obalu reke Vrbas koje je još iz perioda Rimskog carstva kaptirano i korišćeno za održavanje higijene i lečenje.

Nedaleko od vrela nalazi stanište reliktne paprati, venerina vlas ili devojačka kosa (lat.Adiantum capillus Veneris), višegodišnja, nežna, zeljasta biljka, koja potiče iz ledenog doba. Biljka se do danas sačuvala zahvaljujući vrelu, i njegovi topim vodama (prosečne temperature iznose od 33° do 36 °C) Blizina toplog izvora i velika vlažnost staništa očigledno su kompenzovali kontinentalnost lokalne klime Banja Luke, čime je omogućen opstanak ove osetljive termohigrofilne paprati daleko od najbližih sredozemnih staništa. Zbog ovakvih specifičnih svojstava, stanište kod Tokića vrela može se okarakterisati kao reliktno, jer je ostatak drevnog areala vrste izvan granica Sredozemlja.

Pored ove biljke oko vrela se na širem prostranstvu nastanila i biljke lat. Marchantia polymorpha.

Zaštita kulturnog dobra

U cilju zaštite Tokića vrela potrebno je izvršiti:

mehaničko čišćenje mehaničkih otpadak koji zagađuju tlo i vodu
mehanički očistiti površine koje su obrasle biljkama Marchantia polymorpha i Adiantum capillus Veneris,
urediti minimalno nivelisanje terena - izgradnjom malih terasa-odmorišta pored vode, sa asocijacijom na konstrukciju tradicionalne drvene platforme „kreveta”, postavljanje drvenih klupa,
postaviti kabina za presvlačenje i „hemijski” toalet, na proširenju puta iznad lokaliteta.

Izvori

^ ^a ^b ^v „Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.
^ Podaci o značenju imena Banja Luka: Otadžbina, Banja Luka, 1907, broj 13.
^ Glasnik Jugoslovenskog profesorskog društva, svezak za juni-august 1934, Beograd, 1934, separata otisak Bosanska Krajina, str.13, bilj.1
^ „Istorija Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.
^ ^a ^b „Istorija Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.

Literatura

Austrougarska karta (kopija) sa prikazom Gornjeg Šehera
Bejtić, Alija, Banja Luka pod turskom vladavinom, Arhitektura i teritorijalni razvitak grada u 16. i 17. vijeku, «Naše starine» I (Godišnjak Zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Bosne i Hercegovine), Sarajevo.
Banja Luka, Urbanistički plan, Dokumentacija, 2. istorijski razvoj i naslijeđe, 2.3. kulturno-istorijsko naslijeđe, Urbanistički zavod Banja Luka, 1975 (studiju priredio: Zavod za zaštitu spomenika kulture BiH, Sarajevo).
Novelirani regulacioni plan Gornji Šeher, Urbanistički zavod Banja Luka.
Kraljević, Gojko, Rimski novci iz okolice Banje Luke, Glasnik Zemaljskog muzeja (A), NS 3a,1983, str. 109-125, Sarajevo.
Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, knjiga 2, Istočna i Centralna Bosna, 3. izdanje, Sarajevo.
Husedžinović, Sabira, Vakufname-značajni istorijski izvori za upoznavanje urbane topografije Banjaluke XVI -XIX vijeka, Glasnik Arhiva i Društva arhivskih radnika Bosne i Hercegovine, god. 30, Sarajevo.
Ryszard Pankiewicz: QUELQUES REMARQUES SUR L‘ÉCONOMIE PRÉMONTAIRE DANS LA ROME ARCHAÏQUE, ACTA CLASSICA XXXIII (1990) 65-75 ISSN 0065-1141 0065-1141
Čelebi, Evlija, Putopis, Odlomci o jugoslovenskim zemljama (preveo, uvod i komentar napisao Hazim Šabanović), 3. izdanje, Sarajevo.
Selman, Mehmed, Banja Luka – za svakog ponešto, Travnik, 1999.
Opširni popis bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III (naziv originala: Defter-i-mufassal-i liva-i Bosna cild salis, Ankara, Tapu Kadastro, Kuyûd-1 Kadîme Arşivi TD 479), Sarajevo, Bošnjački institut Zűrich, Odjeljenje Sarajevo, Orijentalni institut.

Spoljašnje veze

Banja Direklija na mapio.net
Odluka komisije o zaštiti dobra Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. oktobar 2021)
Srpske Toplice umjesto Banje u Gornjem Šeheru? - www.slobodnaevropa.org od: 9. jula 2020.
Banjalučka atrakcija: Spoj tople mineralne vode i hladnog Vrbasa
Banjalučka atrakcija: Spoj tople mineralne vode i hladnog Vrbasa

[:0-1] v „Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.

[2] Podaci o značenju imena Banja Luka: Otadžbina, Banja Luka, 1907, broj 13.

[3] Glasnik Jugoslovenskog profesorskog društva, svezak za juni-august 1934, Beograd, 1934, separata otisak Bosanska Krajina, str.13, bilj.1

[:02-4] „Istorija Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.

[:3-5] „Istorija Graditeljska cjelina - Banje u mahali Ilidža u Gornjem Šeheru, Banja Luka,” (PDF). aggf.unibl.org.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]