Pređi na sadržaj

Tompea

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Pogled na brdo Tompea sa tornja crkve Svetog Olafa

Tompea je krečnjačko brdo u centralnom delu grada Talina, glavnog grada Estonije. Brdo je duguljasta visoravan, veličine oko 400 puta 250 metara, površine 7 ha i oko 20-30 metara više od okolnog područja. U narodnom predanju brdo je poznato kao tumulus nad grobom Kaleva, koji je podigla njegova ožalošćena žena, u znak sećanja.

Istorija Tompee je usko povezana sa istorijom vladara i moći u Estoniji. Danas je Tompea centar Vlade Estonije i Rigikogua (parlamenta), koji se često jednostavno nazivaju Tompea.[1] Lokacija Rigikogua je dvorac Tompea, koji se nalazi u jugozapadnom uglu brda i na vrhu je kula Visoki Herman. Zastava na vrhu tornja jedan je od najpoznatijih simbola vlade u Estoniji.[2]

Tompea je deo UNESKO-ve Svetske baštine u Starom gradu u Talinu.

Geologija i topografija[uredi | uredi izvor]

Tompea je dobila ime po katedrali Svete Marije, crkvi sa kupolom

Geološki, Tompea je povezana sa severnoestonskim klintom (koji je i sam pododeljak Baltičkog klinta). Tompea leži oko 1,5 km severozapadno od severnoestonske krečnjačke visoravni. Plato i Tompea su povezani blago nagnutim grebenom peščara. Sa istoka, severa i zapada Tompea je ograničena liticom dužine 1,5 km i visine do 25 m. Južna padina brda se blaže spušta. Gornji sloj brda sastoji se od ordovicijumskog krečnjaka (debljine oko 5 m), koji je ujedno i glavna stena izložena na litici. Međutim, većina litice je skrivena iza zaštitnog zida i ostalo je samo nekoliko stena vidljivih na površini.

Tompea se prvi put pojavila kao ostrvo iz Baltičkog ledenog jezera pre oko 10.000 godina. Postala je povezana sa kopnom tokom rane faze Litorinskog mora. 5.000 godina pre nove ere more je još uvek stizalo do podnožja litica Tompee. Današnja obala je na udaljenosti većoj od 1 km od Tompee, a podnožje brda leži na 17–20 m nadmorske visine. Brdo dostiže oko 48 m nadmorske visine.

Mitologija[uredi | uredi izvor]

U estonskoj mitologiji Tompea je poznata kao tumulus nad grobom Kaleva, koju je podigla u njegovu uspomenu njegova ožalošćena supruga Linda, kako je opisano u nacionalnom epu Kalevipoeg:

Linda je oplakivala Kaleva mesec za mesecom sve dok nisu prošla tri meseca, a četvrti je bio daleko odmakao. Na njegovu grobnicu je odložila kamenje koje je formiralo brdo na kojem se sada nalazi katedrala Revela. Engleski prevod VF Kirbi, 1895

Istorija[uredi | uredi izvor]

Rana istorija[uredi | uredi izvor]

Veruje se da su prvo uporište na brdu u 10. ili 11. veku podigli stanovnici drevnog estonskog okruga Revala. Utvrđeno naselje iz kasnog gvozdenog doba verovatno nije imalo stalno stanovnike, već je sezonski korišćeno za zaštitu luke i obližnje tržnice.[3] Tačna lokacija uporišta nije poznata, ali se pretpostavlja da je zauzimala samo mali deo Tompee, bilo njenu tadašnju najvišu tačku malo jugoistočno od današnje katedrale[4] ili severni kraj brda.[5] Rani arheološki dokazi sa brda datiraju uglavnom iz druge polovine 12. veka i prve polovine 13. veka. Manje količine starijih nalaza podržavaju gledište da je uporište moglo biti uspostavljeno već tokom vikinškog doba.[5]

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

Dvorac Tompea

Gradina se pominje u Hronici Livonskog krstaškog rata Henrija Livonskog pod imenom Lindanise (Talin).[5] Kao deo krstaškog rata, u leto 1219. danski kralj Valdemar ll je započeo napad na Talin. Njegovi krstaši su zauzeli napušteno uporište i istog leta počeli da grade novi zamak na njegovom mestu, kasnije nazvan Castrum Danorum. Nakon Lindaniske bitke koja se vodila u blizini zamka i rezultirala pobedom Danske nad Estoncima, na brdu je podignuta i katedrala, mada se verovatno nije nalazila na istom mestu kao današnja.[6]

U leto 1227. godine dvorac na Tompei je osvojen po naređenju Livonijskog bratstva mača, koji su odmah po osvajanju počeli da utvrđuju brdo.[7] Plato je bio podeljen na tri dela: Mali zamak, Veliki zamak i spoljašnji deo (najjužniji deo platoa ispred dva zamka). Prvi kameni zamak Reda (Mali zamak) podignut je u jugozapadnom uglu platoa 1227-1229. Prvobitni zamak imao je otprilike isti oblik kao kasnija proširenja zamka, ali je bio nešto manji.[8] Zamak je vraćen Danskoj nakon Stensbi sporazuma 1238. i ostao je u njenom vlasništvu (zajedno sa ostatkom Severne Estonije) narednih 138 godina.[9] Godine 1240. završena je izgradnja katedrale na mestu na kome se danas nalazi. U drugoj polovini 13. veka Tompea (Veliki zamak) je bila opasana zidom po obodu brda, koji su uglavnom izgradili vazali koji su posedovali tamošnje parcele.[10]

Mapa iz ranog 19. veka koja pokazuje granicu između teritorija Tompee i Donjeg grada

Od tog perioda, Tompea počinje da se razvija u centar pokrajinske vlasti, sveštenstva i plemstva u severnoj Estoniji.[11] Većina vazala izabrala je Tompeu za svoju rezidenciju; do kraja 13. veka Veliki zamak je bio gusto naseljen. Razlika između Tompee i Donjeg grada (Talina) takođe se razvila u to vreme, kada je Talin dobio sopstvenu upravu – barem 1248. godine, kada je kralj Danske Erik IV dodelio gradu prava grada Libeka, ali možda čak i ranije.[12] Godine 1265. Donji grad je izuzet od kastelanske vladavine, a 1288. godine zapovednici dvorca su izgubili i sudsku vlast nad građanima Donjeg grada.[12]

Radovi na izgradnji i proširenju oba zamka nastavljeni su u narednim vekovima. U prvoj polovini 14. veka obnovljen je južni zid Velikog zamka i njegov šanac je spojen sa istočnim rovom Malog zamka. Na taj način je izgrađena spoljna grupa dvoraca, nakon što su njegova južna i jugoistočna strana bile ograđene zidom. Zamak u celini imao je u to vreme dva izlaza: važniji je bila južna kapija spoljašnjeg dela, kroz koju je put vodio do brežuljka Tonismagi, drugi je bila kapija na njegovom istočnom delu, koja je povezivala Tompeu sa Donjim gradom preko "duge i kratke noge".[13]

"Duga noga", glavni put koji povezuje Tompeu sa Donjim gradom

Posle Đurđevdanskog noćnog ustanka, 1346. godine Danska je prodala svoje posede u severnoj Estoniji i sledećih 215 godina bili su pod vlašću Livonskog reda. Talin (Donji grad), koji je još uvek bio podložan gradskim pravima Libeka i samo nominalno zavisio od feudalnog sistema, razvio se u cvetajući hanzatski grad, dok je Tompea ostao politički i društveno suprotan Donjem gradu.[14] Granice teritorije Tompea i Talina su utvrđene sporazumom iz 1348. godine, kada je 220 ha od gradske baštine dato Tompei. Ta oblast, koja se nalazi jugozapadno od brda i gde su tokom narednih perioda izgrađena predgrađa Tompee, nazivala su se „teritorijom kupole“ do 20. veka.

Ubrzo po povratku u Tompeu, Red je počeo da širi zamak – ceo zamak Reda (nem. Ordensburg) je proširen i razvijen u najjači centar njegovih severnih oblasti, simbol njihove vojne i političke moći.[15] Izgrađeni su novi viši spoljni zidovi, prošireni i produbljeni rovovi. Prvi deo tornja Pik Herman („Visoki Herman“), koji se nalazi na vrhu zamka Tompea, završen je do 1371. godine.[15] Pik Herman je bila prva kula u Talinu prilagođena za odbranu u eri vatrenog oružja.[16] Kasnije, u 16. veku, kula je podignuta još viša od prvobitne visine od 35 m. Zid Velikog zamka je takođe utvrđen novim kulama: uz njegov zid je do kraja 14. veka podignuto ukupno 14 odbrambenih kula (uključujući i kapiju kulu pod nazivom Sahat-kula – jedini izlaz).[17]

Švedska i ruska vladavina[uredi | uredi izvor]

Prednja fasada estonskog parlamenta, Rigikogu, je krilo zamka Tompea izgrađenog 1767-1773.

Švedsko carstvo je osvojilo Severnu Estoniju tokom Livonskog rata, 1561. godine, i držalo je do Velikog severnog rata, kada je Talin osvojila Rusija 1710. godine. Kada je Talin kapitulirao pred Erikom XIV Švedskim 1561. godine, kralj je odlučio da ne menja status kvo u odnosima između Tompee i Donjeg grada.[18] Tompea je, kao poseban grad (Dom zu Reval) pod sopstvenom upravom, mogao da zadrži niz posebnih prava i privilegija, od kojih je poslednja ostala u knjigama do 1889. Tompea je pripojena Talinu (Donji grad) tek 1878. godine, kada su u periodu rusifikacije prethodni zakoni koji su regulisali ova dva grada zamenjeni ruskim administrativnim pravom.[19] Dva dela grada su takođe bila ujedinjena na kratko 1785-1796.[20] Tompea i Donji grad su ujedinjeni u jedinstven policijski okrug 1805.[21] Posebno privatno pravo je bilo na snazi za Tompeu do 1944. godine.

1684. Tompea je pretrpela najrazorniji požar u svojoj istoriji. Tompea je bila pogođena ranijim požarima 1288, 1433, 1553. i 1581. godine, ali je požar iz 1684. bio mnogo većeg obima, uništivši većinu zgrada u Velikom zamku, uključujući i katedralu.[22] Mali zamak je ostao netaknut od požara. Požari su jedan od razloga zašto Tompea izgleda arhitektonski drugačije i novije od Donjeg grada.[23]

Krajem 17. veka napravljeno je nekoliko planova za jačanje utvrđenja Tompea i Talina sa zemljanim radovima i savremenim bastionima. Iako je projekat Erika Dalberga odobren 1686. godine, izgradnja je bila spora zbog finansijskih poteškoća i do početka Velikog severnog rata samo su dva bastiona bila završena oko Tompee kako je planirano - švedski bastion i bastion Ingermanland, koji su oba štitili Tompeu sa juga.[24]

Pogled na Tompeu sa severa, kraj 19. veka

Nakon Velikog severnog rata i osvajanja Estonije od strane Ruskog carstva, prva polovina 18. veka bila je period opšteg zanemarivanja Tompee, a takođe i zamka, koji je nekoliko decenija bio neupotrebljivan.[24] Situacija se promenila u drugoj polovini 18. veka: 1767-1773, istočno krilo zamka je potpuno pregrađeno u upravnu zgradu Gubernije Estonije po naređenju Katarine II.[25] Za izgradnju građevine srušena je jugoistočna kula zamka (Stür den Kerl), kao i zatrpani rovovi; zajedno sa njim, spoljni deo dvoraca je dizajniran u kvadrat (Trg zamka, est. Lossi plats). Zgrada je ličila na aristokratsku palatu, što je dovelo do toga da je zamak dobio alternativno ime: Palata Tompea. Kuća Stenbok, jedna od najistaknutijih građevina na severnoj ivici Tompee, takođe je izgrađena u istom periodu – predviđena zgrada suda je verovatno završena do 1792. godine.

Ruska pravoslavna Saborna crkva Aleksandra Nevskog

Talin je uklonjen sa liste utvrđenih gradova Ruske imperije 1857.[26] Ovo je omogućilo da se sa južnog kraja Tompee izgrade tri nova puta preko prethodnih odbrambenih objekata: Put Falgi, izgrađen 1856-1857, vodio je na zapad do puta za Paldiski, Ulica Tompea (1860-1861) je vodila na jug do Tonismagija a Komandandi ulica je vodila na istok, blizu Harju kapije, gde se danas nalazi stub pobede u ratu za nezavisnost.[27]

Opšti izgled Tompee se u velikoj meri promenio kada je 1894-1900. izgrađena arhitektonski potpuno drugačija ruska pravoslavna Saborna crkva Aleksandra Nevskog.[28] Crkva, koja se nalazi na Trgu zamka ispred palate Tompea, podignuta je u periodu rusifikacije kao simbol carske vladavine i ruske dominacije. Zbog veoma istaknute lokacije i odmah prepoznatljivog ruskog stila, katedrala je naišla na otpor već u vreme izgradnje, a krajem 1920-ih i 1930-ih godina, u nezavisnoj Republici Estoniji, bilo je čak i predloga da se sruši.

1903. godine, kada su stepenice Patkuli izgrađene blizu severnog kraja brda, Tompea je dobila novi pristup iz pravca glavne železničke stanice u Talinu.

Tompea danas[uredi | uredi izvor]

Kuća Stenbok, sedište estonske vlade

U više puta obnavljanom dvorcu Tompea – koji se sastoji od vladarske palate iz carskog doba, zidova i kula srednjovekovne tvrđave, zgrade ekspresionističkog parlamenta iz 1922. godine, plus nekoliko drugih zgrada – sada se nalazi estonski parlament. Fasada klasicističke vladarske palate dominira Trgom zamka (Lossi plats), gde je nadvisuje pravoslavna crkva Aleksandra Nevskog. Saborna crkva, danas glavna crkva Estonske pravoslavne crkve Moskovske patrijaršije, zbog svog egzotičnog izgleda postala je za turiste svojevrsni simbol Talina, dok je mišljenje Estonaca o njoj prilično dvosmisleno.[29] Luteranska katedrala (Toomkirik) iz koje je prvobitno nastalo ime Tompea, sada je sedište estonske evangeličke luteranske crkve i možda je najbolje zadržala srednjovekovni izgled među zgradama Tompee.[30] Većina zgrada u Tompei potiče iz 18. i 19. veka. Dok je Mali zamak uglavnom sačuvao svoj oblik, od zidova i kula Velikog zamka ostalo je samo nekoliko fragmenata.[30]

Ostale značajne lokacije u Tompei uključuju zgradu Vlade Estonije (poznatu i kao „Kuća Stenboka“) i zgradu Estonskog viteštva, u kojoj je od ranih 1990-ih do 2005. godine bio Muzej Estonije umetnosti, a od 2009. privremeno je koristi Estonska akademija umetnosti. Estonska akademija nauka takođe ima sedište u Tompei, u palati Ungern-Šternberg (sedište lokalne nemačke kulturne samouprave u međuratnom periodu).

Tompea je takođe lokacija nekoliko stranih ambasada u Estoniji - Finske, Holandije, Portugala i kancelarije ambasade Kanade.

U Tompei postoji nekoliko platformi za posmatranje, koje nude dobar pogled na okolni grad i popularne su među turistima koji posećuju Talin.

Tompea

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Maketa Tompee 1825.
    Maketa Tompee 1825.
  • Paktuli stepenice 1997.
    Paktuli stepenice 1997.
  • Pogled na Talin 2018.
    Pogled na Talin 2018.
  • "Mala noga"
    "Mala noga"
  • Memorijal u Bašti danskog kralja u Talinu. Prema legendi, danska zastava Danebrog je ovde pala sa neba tokom bitke između Danaca i Estonaca 1219. godine.
    Memorijal u Bašti danskog kralja u Talinu. Prema legendi, danska zastava Danebrog je ovde pala sa neba tokom bitke između Danaca i Estonaca 1219. godine.
  • Zidine starog grada
    Zidine starog grada

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Miljan 2004, str. 474
  2. ^ Miljan 2004, str. 373
  3. ^ Lang 2007, str. 242
  4. ^ Zobel 2008, str. 34–35
  5. ^ a b v Tõnisson 2008, str. 185–186
  6. ^ Zobel 2008, str. 47
  7. ^ Zobel 2008, str. 53
  8. ^ Zobel 2008, str. 57
  9. ^ Zobel 2008, str. 73
  10. ^ Zobel 2008, str. 101
  11. ^ Pullat 1976, str. 75
  12. ^ a b Pullat 1976, str. 85
  13. ^ Zobel 2008, str. 142
  14. ^ Zobel 2008, str. 157
  15. ^ a b Pullat 1976, str. 168–169
  16. ^ Zobel 2008, str. 172
  17. ^ Zobel 2008, str. 178
  18. ^ Maiste & Vohli 1996, str. 70–71
  19. ^ Miljan 2004, str. 461–462
  20. ^ Pullat 1976, str. 308
  21. ^ Pullat 1976, str. 311
  22. ^ Bruns 1993, str. 39
  23. ^ Pullat 1976, str. 157
  24. ^ a b Maiste & Vohli 1996, str. 73
  25. ^ Pullat 1976, str. 171
  26. ^ Bruns 1993, str. 57
  27. ^ Pullat 1976, str. 361
  28. ^ Bruns 1993, str. 46
  29. ^ Taylor 2007, str. 36
  30. ^ a b Bruns 1993, str. 42–43

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Томпеа&oldid=27025214”