Treća čehoslovačka republika

Treća čehoslovačka republika (češ. Třetí Československá republika, slč. Tretia česko-slovenská republika), zvanično Čehoslovačka Republika (ČSR), političko je uređenje poslijeratne Čehoslovačke od 1945. do 1948. (poslije Prve republike, koja je završena Minhenskom konferencije, i Druge republike, koja je okončana proglašenje nezavisnoti Slovačke 14. marta 1939. i kasnije uspostavljanja Protektorata Češke i Moravske). Za zvanično uspostavljanje političkog sistema može se uzeti imenovanje vlade Čehoslovačke Republike u Košicama 4. aprila 1945. ili osnivanje Privremene narodne skupštine 28. oktobra 1945. godine. Osnova cjelokupnog političkog sistema kontrolisane demokratije (u to vrijeme narodne demokratije) bila je organizacija Narodnog fronta Čeha i Slovaka (NF ČS), koji se otvoreno distancirao prve i druge republike. Kao i režim Druge republike, i ovaj period prate različiti totalitarni elementi. Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i poslijeratnoj saradnji Čehoslovačke i Sovjetskog Saveza, najavio je korjenitu promjenu u inostranim odnosima Čehoslovačke.

Već u julu 1947. Sovjetski Savez je intervenisao protiv učešća Čehoslovačke u Maršalovom planu, a negiran je i Benešev koncept tzv. „mosta” između Istoka i Zapada, što je značilo da čak ni saveznički sporazum sa Francuskom nije sproveden. Moskva je izrazila sumnju u deklarisani parlamentarni put ka socijalizmu i naknadno pozvala Komunističku partiju Čehoslovačke da brzo preuzme vlast. U februaru 1948. komunisti su konačno uspjeli da isprovociraju nekomunističke stranke na pokuj promjene postojeće koalicione vlade Klementa Gotvalda i iskoriste situaciju za politički prevrat. Čehoslovačka je tako postala dio sovjetske interesne sfere, kasnije i Staljinovog bloka moći.

Predodređenje daljeg razvoja

Glavni članak: Čehoslovačka vlada u egzilu

Edvard Beneš je u ime Čehoslovačke 12. decembra 1943. u Moskvi zaključio Ugovor o prijateljstvu, uzajamnoj pomoći i saradnji sa Sovjetskim Savezom, koji je korjenito promijenio dalji razvoj događaja. Od tog trenutka, Sovjetski Savez je imao najvažniji uticaj na obrazovanje čehoslovačkog političkog sistema, a za obnovu države ugovor je značio korjenitu promjenu čehoslovačke inostrane orijentacije. Posljednji dokument u prilogu „Sporazum o odnosu između čehoslovačke administracije i sovjetskog vrhovnog komandata nakon ulaska sovjetske vojske na čehoslovačku teritoriju između Vlade Republike Čehoslovačke i Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika” od 8. maja 1944. u članu 1. previđeno je da čim sovjetska vojska uđe na teritoriju Čehoslovačke kao rezultat ratnih operacija, vrhovna vlast će pripasti vrhovnom komandantu sovjetske vojske. Zvanično uspostavljanje novog političkog sistema desilo se 4. aprila 1945, kada je predsjednik Republike Edvard Beneš, crpjeći svoj legitimitet iz Vlade u egzilu, imenovao Košičku vladu, koja je prethodno dogovorena na moskovskim pregovorima. Vlada je 5. aprila 1945. predstavila svoj program, koji se može opisati kao vladin program koji je otvorio put za politički prevrat u februaru 1948. godine.

Uspon vlade i preuzime vlasti

Vidi još: Košički vladin program, Prva vlada Zdenjeka Fijerlingera, Druga vlada Zdenjeka Fijerlingera i Narodni front Čeha i Slovaka

Državni režim Čehoslovačka od 1945. do 1948, okarakterisan je u to vrijeme kao narodna demokratija, a odlikovali su ga ograničen pluralitet (pluralna demokratija), odsustvo opozicije (stranka Narodni blok), značajna mobilizacija javnosti, po ideološkim potrebama etatizacija, vanredno pravosuđe, infiltracija moćne Komunističke partije Čehoslovačke sa totalitarnim namjerama, pokretanje niza procesa karakterističnih za komunistički režim poslije 1948: jedinstvena svesindikalna organizacija (Centralni savjet sindikata), jedinstvena zemljoradnička organizacija (Ujedinjeni savez čeških zemljoradnika), jedinstvena omladinsko-fiskulturna organizacija (Centralni narodni fiskulturni odbor), jedinstveno vojno obrazovanje (Savez branilaca) itd.

Stvarno preuzimanje vlasti i početak vlade Narodnog fronta Čeha i Slovaka desio se odmah po njegovom dolasku u Prag 12. maja 1945. godine. Negdje sredinom maja režim se već uspostavio i radio prema unaprijed postavljen mjerilima.

1. „narodna socijalistička” faza (maj 1945 — maj 1946) — ograničavanje političke konkurencije, konfiskacija imovine i njena nacionalizacija, devastacija srednje klase, oduzimanje državljanstva većini neslovenskog stanovništva, likvidacija samouprave itd;

2. faza prividnog odmjeravanja snaga (polovina 1946 — polovina 1947) – postepena prividna emancipacija i rast samopouzdanja nekomunistički stranaka, pažljiva i temeljna infiltracija KPČ u odlučujuće državne institucije i važne društvene sektore;

3. faza sukobi kulminiraju prevratom — prelazak na kvalitativno višu razvojnu etapu u istoriji komunističke vlasti.
— Balík, Stanislav; Dejmek, Jindřich; Loužek, Marek (2008). „Únor 1948 - zlom, nebo kontinuum?” (na jeziku: češki). Centrum pro ekonomiku a politiku. ?

Predsjedništvo vlade činili su predsjednik vlade i pet njegovih zamjenika (zastupnici NF ČS). Predsjedništvo je predstavljalo izvršni organ vlasti i prije svega najviši politički organ države, koji je odlučivao o svim važnim političkim pitanjima vlade i države. Pored NF ČS u vladu su primljene sljedeće stranke: u Češkoj i u Moravskošleskoj zemlji Komunistička partija Čehoslovačke (KPČ), Čehoslovačka narodna stranka (ČNS), Čehoslovačka socijaldemokratija (ČSD) i Čehoslovačka narodno-socijalna stranka (ČNSS); u Slovačkoj Demokratska stranka (DS), Komunistička partija Slovačke (KPS), a kasnije Radnička stranka (LS) i Slobodarska stranka (SS). Zemljoradnička stranka (najveća predratna politička stranka u Češkoj i Moravskoj) i Slovačka narodna stranka optužene su za saradnju sa nacistima i zabranjene su.