Ugašeni vulkani Srbije

Ostrvica, Rudnik, Srbija
Severozapadna strana Ostrvice
Geografija
Države	Srbija
Geologija
Poslednja erupcija	pre 20 miliona godina.

Ugašeni vulkani su jedna od dve grupe neaktivnih vulkana i kod njih se erupcija odigrala davno u geološkoj istoriji. Druga grupa neaktivnih vulkana su "uspavani" vulkani i kod njih se poslednja erupcija desila pre nekoliko vekova, odnosno u toku pisane istorije.

Uvod

Nauka koja se bavi erupcijama vulkana zove se vulkanologija, a reč Vulkan potiče od imena ostrva Vulkano u Tirenskom moru. Vulkanolozi dele vulkane na aktivne i neaktivne (ugašeni i "uspavani"). U praksi je teško utvrditi kom tipu vulkan pripada, pa u praksi postoje razne varijacije. Stari Rimljani su verovali da je ostrvo Vulkan zapravo dimnjak iz kovačnice boga Vulkana, kroz koji se povremeno izbacuje pepeo i žar iz ognjišta kovačnice. Kada bi ostrvo pogodio zemljotres praćen eksplozijama to je pripisivano žaru rada boga koji kuje oružje za boga rata Marsa i njegovu pratnju.

Svetski neaktivni vulkani

Ugašeni vulkani

• vulkani na Havajima (Hawaiian–Emperor seamount chain)u Tihom okeanu
• Hohentwiel (Nemačka)
• Shiprock (SAD)
• Zuidwal (Holandija)
• Dvorac Edinburg (Škotska) nalazi se na vrhu ugašenog vulkana

"Uspavani" vulkani

• Fudži(Fuji) (Japan)
• Kilimandžaro (Kilimanjaro) (Tanzanija)

Vulkani u Srbiji

Glavni izlivi mlađih eruptivnih stena na Balkanskom poluostrvu vezani su za Rodopsku masu (prelaznu zonu i za južni obod Balkana), kao i za granicu između Balkana i južnih Karpata, odnosno crnorečku kotlinu. U Srbiji danas nema aktivnih vulkana i verovatnoću da će ih u budućnosti biti merimo hiljadama godina. Međutim u geološkoj istoriji područje Srbije je bilo veoma aktivno, a tragovi tih vulkana i danas postoje. Kako su izgledale vulkanske oblasti Srbije? Pioniri geološke nauke u Srbiji su vredno obavili svoj posao, pa je teško naći i najmanju pojavu eruptivnih stena o kojoj ne postoji petrografski prikaz ili barem kratka beleška u drugom delu "Geologije Srbije" Jovana M. Žujovića iz 1900. godine, ili neki vulkanogeni oblik u reljefu koji nije pomenut u "Geomorfologiji" Jovana Cvijića iz 1924. godine. Od najstarijeg geološkog vremena do danas na području Srbije bilo je raznih vulkanskih aktivnosti, ali je detaljnija rekonstrukcija moguća samo za poslednjih 300 miliona godina. To obuhvata vulkane kasnopaleozojske (pre 300 miliona godina), trijaske (pre 220 miliona godina), jurske (pre 150 miliona godina), gornjokredne (pre 90 miliona godina) i tercijarne (pre 65 miliona godina) starosti.

Tragovi kod Boljetina

Krajem paleozoika na području istočne Srbije odvijao se subaerski vulkanizam, uglavnom kiselog karaktera (karakteriše ga lava sa dosta silicijuma i manje magnezijuma i gvožđa). Produkti ovih erupcija su retki u Srbiji i javljaju se samo mali ostaci izliva lave i vulkanoklastita kod Boljetina, ali su ove stene danas uglavnom pod vodom. Najupečatljiviji su riolitski ostaci Treskavca vidljivi sa puta Golubac-Donji Milanovac. Posebna zanimljivost je da su komadi ovih vulkanskih stena, posebno oni od silifikovanog vulkanskog stakla, korišćeni u Lepenskom Viru u industriji okresanog kamena.

Timočki krater

U timočkom području (od Majdanpeka na severu do Knjaževca na jugu) u vreme gornje krede obrazovano je dosta istaknutih vulkanskih kupa složene građe - stratovulkana. Aktivnih stratovulkana, do pre nekoliko miliona godina, bilo je u slovačkim i rumunskim Karpatima, a danas se nalaze u raznim delovima sveta poput Bolivije, Čilea i Indonezije. U istočnoj Srbiji gornjokredni vulkanizam bio je centralnog tipa i proizvodio je lave andezitskog karaktera. Rastopi su bili bogati gasovima što je preduslov za burna vulkanska dejstva. Vulkani u timočkom području po dejstvu su bili slični vulkanima Mon Pele (ostrvo Martinik, Antili), Merapi (Indonezija), Majon (Filipini) ili Kotopaksi (Ekvador). Danas su brojni ostaci gornjokrednih stratovulkana u tom području: Crni vrh, Tilva Njagra, okolina sela Jasikovo i Vlaole, okolina Brestovačke Banje, Čoka Marin i druga mesta. Promeni reljefa i prvobitnog vulkanogenog pejzaža doprineo je i sam čovek. Na predelu gde se nekad uzdizao borski stratovulkan Tilva Roš danas je površinski kop prečnika od nekoliko kilometara.

Vulkanizam u doba tercijara

Posle zatišja na početku tercijara područje Srbije, pre oko 4o miliona godina, zahvata intenzivna vulkanska aktivnost. Rudničko-boračko-kotlenička oblast, kopaonička oblast, kao i kompleksi Golije, Rogozne, Radana (Lece) i Surdulice su najveće tercijarne vulkanske oblasti u Srbiji. Osim toga sreću se vulkanske oblasti na Fruškoj gori i u Šumadiji (Avala, Kosmaj, Žuti oglavak i Klještevica). Stene vulkanskog porekla nalaze se i na severu Vojvodine gde su prekrivene mlađim sedimentima taloženim u Panonskom moru. Vulkanizam u doba tercijara bio je veoma raznovrstan pa se može reči da je bilo gotovo svih poznatih vulkanoloških procesa. Na nekim mestima mirno se izlivala bazaltna lava (Koritnik kod Sjenice, Mutol vrh kod Novog Pazara), a u drugim delovima dolazilo je samo do nadimanja gustih masa kisele lave i stvaranja doma ili nekova (Ostrvica na Rudniku, Trijeska kod Gornjeg Milanovca, Borački krš ili Zvečan). Eksplozivna aktivnost ide od kratkotrajnih bazaltnih erupcija (Družetići kod Čačka) pa do žestokih paroksizama lave bogate silicijumom i vodenom parom. Razarajuće erupcije sa eruptivnim stubovima nalik na "pečurke" posle nuklearnih eksplozija bile su u vreme tercijara u Srbiji česta pojava. Pojedine eruptivne faze na Radan planini ili na Rudniku bile su poput najjačih vulkanskih erupcija koje su ikad zabeležene (erupcija vulkana na ostrvu Krakatau 1883. godine ili erupcija Vezuva 79. godine nove ere). Ogromne količine lave koja je izbačena u relativno kratkom vremenu učinile su magmatske rezervoare u plitkim delovima Zemljine kore relativno ispražnjenim što je rezultiralo sleganjem tla i obrazovanjem cirkularnih depresija koje nazivamo kalderama poput dobro očuvane gajtanske kaldere u leckom vulkanogenom kompleksu ili više manjih kaldera u rudničko-boračko-kotleničkoj oblasti.

Literatura

1. SCHICK, Rolf (2002). The little book of earthquakes and volcanoes. New York : Copernicus books. ISBN 978-0-387-95287-1. COBISS.SR 25097743
2. Cvijić, Jovan (1991). Geomorfologija. 1. Beograd : Kultura. COBISS.SR 2170380
3. Žujović, Jovan M. (1900). Geologija Srbije, Deo 2. Eruptivne stene. Beograd : Srpska kraljevska akademija. COBISS.SR 20682503

Spoljašnje veze

• MAPA: Srbija je izgrađena na ugašenim vulkanima, evo gde se nalaze!