Hajduci

Hajduci su bili vrsta oslobodilačke neregularne pešadije koja se nalazi u srednjoj i jugoistočnoj Evropi od početka 17. do sredine 19. vijeka. Reputacija hajduka se razlikovala od razbojničke do oslobodilačke, u zavisnosti od vremena, mjesta i neprijatelja.

U 17. vijeku čvrsto su se utemeljili na osmanskom Balkanu, zbog povećanja poreza, hrišćanskih pobjeda nad Osmanlijama i uopšteno zbog pada bezbjednosti. Hajdučke čete pretežno su brojale po stotinu muškaraca, sa čvrstom hijerarhijom na čelu sa jednim vođom. Meta su im bili osmanski zastupnici i bogati ljudi, većinom bogati Turci, pljačkajući ih ili kažnjavajući surove Osmanlije ili osvjećujući se ili kombinujući sve to.^[1] U balkanskoj folklornoj tradiciji, hajduk je romantičarska junačka figura koja pljačka i predvodi svoje borce u borbu protiv osmanske ili habzburške vlasti.

Hajduci iz 17, 18. i 19. vijeka više su bili gerilci koji su se borili protiv osmanske vlasti kao pljačkaši i drumski razbojnici, a čije žrtve nisu bile samo Osmanlije i njihovi mjesni zvaničnici, nego i mjesni trgovci i putnici. Kao takav, termin hajduk se mogao odnositi i na bilo kojeg pljačkaša i nosio je negativno značenje.^[2]^[3]

Etimologija

Etimologija riječi hajduk je nejasna. Prema jednoj teoriji porijeklo vodi od turske riječi haidut ili haydut, koju su prvobitno koristile Osmanlije za ugarske i poljsko-litvanske pješadijce. Druga teorija ukazuje na to da riječ porijeklo vodi od mađarske riječi hajtó ili hajdó, koja znači „gonič” (goveda).^[4] Obje teorije nisu nužno suprostavljene jedna drugoj, a riječ hajduk u balkanskim jezicima nastala je od turske riječi haiduk ili hayduk (razbojnik).^[2]^[3]^[5]

Postanak hajduka

Srbi su se odmetali u hajduke iz različitih razloga. Kad bi neko bio optužen za nešto i pritom bio pozvan na sud, ako ne bi smio da se pojavi na sudu pritom se odmetnuvši.

Neki hajduci poput Baje Pivljanina i Limuna su postali od prvih plemića nakon što su Turci potpuno zavladali u šume, često se pridruživao hajdučkim družinama.i Srbijom i Bosnom i Hercegovinom, naročito u 16. i 17. vijeku, pa su čuvali mletačko primorje od Turaka. Oni su imali i po preko sto drugova, sa kojima su ljeti četovali po Bosni i Hercegovini, a zimovali po gradovima u jadranskom primorju. Najpoznatiji takvi su bili Janković Stojan, Senjanin Ivo, Smiljanić Ilija, Ivo Golotrb, Komnen Barjaktar idr. čija se imena spominju i u srpskim narodnim pjesmama.

Jataci

Prema narodnom predanju, praznik Đurđevdan, u proljeće, bio je „hajdučki sastanak”, a Mitrovdan, na jesen, „hajdučki rastanak”, kada su se hajduci povlačili iz šuma, zbog zime i ostajali u kućama svojih povjerljivih ljudi, jataka, uglavnom prerušeni u sluge. Jataci su živeli u selima i varošima i nabavljali hranu za hajduke i čuvali ih u svojim kućama u slučajevima velikih neprilika. Hajduci su zauzvrat njima pomagali i donosili im deo otetih dobara. Kad bi neki jatak izdao hajduka, sledila je teška osveta koja se obično završavala smrću.

Uloga hajduka

Kodeks hajduka je bio takav da je bilo strogo zabranjeno i smatralo se nečasnim napasti i opljačkati siromašnog čoveka, osim ako je u pitanju dobro oružje. Nasuprot tome, uobičajena radnja je bila opljačkati bogatog čoveka, naročito trgovce na putu. Takođe „pravi hajduk” nikad neće ubiti čoveka da bi učinio zlo, nego obično iz osvete. U starijim vremenima su hajduci napadali i carska kola kad prevoze novac i zlato, ali su kasnije prestali jer je obično raja plaćala te dugove i zbog toga stradala. Ako bi napali bogatog čovjeka i ne bi našli novca, znali su otimati brata ili ženu dotične osobe pa ih držati dok ne plate ucjenu.

Hajdučke družine imale su udjela i u ustancima protiv Turaka 1804—1815. godine. Mnoge ustaničke vojvode bili su ranije hajduci ili harambaše. Napadali bi i otimali novac uglavnom turskim karavanima i vraćali ih narodu, a veći deo su ipak ostavljali za sebe.

Borba protiv hajduka

U svakoj kneževini je bilo po nekoliko „pandura”, koji su bili uglavnom Srbi, a često izmiješani i sa Turcima, koji su bili zaduženi za borbu protiv hajduka. Kad bi znatno porastao broj hajduka i kad bi počeli puno ubijati i otimati, onda bi se i sav narod dizao u poteru. Iako je među ovim narodom znalo često biti i samih jataka, potjere su se znale završavati smrću hajduka. Glave bi im tada bile odnesene Turcima i nabijane na kočeve radi upozorenja. Ako bi se uhvatio živ hajduk, bio bi javno nabijen na kolac.

Obično, što je turski vladar bio bolji i narodu bio lakši život, bilo je i manje hajduka, a ako bi uslovi života bili teži, onda je bilo i više hajduka. Ako bi se potere često završavale neuspehom, i ako bi broj hajduka postao preveliki, a narod ih ne uspijevao pohvatati ili pobiti, onda bi Turci ulazili među narod i ucjenama, zatvorom i globama tjerali seljake da izdaju hajduke i hajdučke jatake. Ovakva akcije su se zvale „teftiši”.

Hajdučija u 19. vijeku

U 19. vijeku u Srbiji javlja se novi vid hajdučije. Ljudi se počinju odmetati u šume od vlasti, kako bi pljačkali trgovce i zemljoposjednike i uzimali plijen za sebe. Hajdučija više nema oslobodilački duh (kao za vrijeme Turske vladavine), već čisto socijalni i razbojnički karakter. Srpske vlasti dugo su se borile protiv hajduka, i tek krajem 19. vijeka uspjele su ih istrijebiti. Neki rijetki su se, međutim, zadržali u šumama čak i početkom 20. vijeka. Po velikom broju hajduka u 19. vijeku bio je poznat užički kraj, gdje su se, na Zlatiboru, čak i čitave porodice tradicionalno odmetale u hajduke, poput Šuljagića-Šišakovića.

Hajduci u narodnim pjesmama

U srpskoj narodnoj poeziji postoji čitav ciklus epskih pjesama posvećenih hajducima i uskocima, narodnim braniteljima od Turaka.

Najpoznatiji srpski hajduci bili su Starina Novak, Mali Radojica, Stari Vujadin, Bajo Pivljanin, Senjanin Ivo, Stojan Janković, Ilija Smiljanić, Vuk Mandušić, Ivo Golotrb, Komnen Barjaktar idr. Od svih njih se kaže da je najstariji Starina Novak. U Bosni, na Romaniji, postojala je Novakova stijena, za koju se govorilo da je na putu držao prostrtu kabanicu i pored nje sablju zabodenu u zemlju, pa su putnici po svojoj volji bacali ponešto na kabanicu.

Kesedžije i krdžalije

I kod Turaka je bilo odmetnika poput hajduka. Oni se međutim nisu zvali hajduci nego „kesedžije”. Oni se nisu krili po šumama, nego su išli javno na konjima i odjeća im je bila drugačija nego kod hajduka. Kesedžija se u jednom periodu pojavilo u velikom broju u Makedoniji, i pošto ih je ispočetka bilo najviše iz varoši Krdže, prozvali su ih „krdžalije”. Oni su išli javno na konjima, i nisu ucjenjivali ljude nego čitave varoši. One varoši koje nisu htjele ili mogle plaćati ucjene bile su napadane i paljene, kao što je bio slučaj sa velikim cincarskim naseljem Moskopolje. U međusobnom govoru su koristili turski i arnautski jezik. Koristili su dugačke puške, „krdžalinke”, čiji je kundak bio znatno drugačiji od ostalih pušaka. Uz njih su uvijek išle i mlade robinje, „đuvendije”, koje su im pomagale u bitkama a u slobodno vrijeme igrale i pjevale uz tambure.

Krdžalije su često radile kao plaćenici, u sporovima dvije stranke na strani koja više plati, pa i u čitavim ratovima. Vođe najvišeg ranga su se zvale „bimbaše”, koji su pod sobom imali više „buljubaša”. Najpoznatije bimbaše su bili Hadži-Manov, Deli-Kadrija, Kara-Fejzija i srpski, ruski, turski i njemački ratovi su ih tokom vremena potpuno istrijebili.

Poznati hajduci

Vidi još

Reference

^ Agoston, Masters & 21. 5. 2010, str. 252.
^ ^a ^b Naйden Gerov. 1895-1904. Rečnik na blъgarskiй яzik.Haйdukъ
^ ^a ^b L.Andreйčin i dr. 2006. Bъlgarski tъlkoven rečnik. Četvъrto izdanie
^ Petrović, Aleksandar. These persons become later soldiers at the Hungarian-Ottoman Serbian border and fight against the Otoman Turks. The Role of Banditry in the Creation of National States in the Central Balkans During the 19th Century Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. avgust 2013)
^ Mladenov, Stefan. 1941. Etimologičeski i pravopisen rečnik na bъlgarskiя knižoven ezik

Literatura

Vuk Karadžić, 1867, „Život i običaji naroda srpskoga“, Politika. ISBN 978-86-331-1946-7.

Spoljašnje veze

ODMETNIKE KRILI JATACI I MURTENICA: Zlatiborska hajdučija se održavala vek i po, begunci su bili na zlom glasu zbog surovosti („Večernje novosti”, 7. avgust 2022)

[FOOTNOTEAgostonMasters21._5._2010252-1] Agoston, Masters & 21. 5. 2010, str. 252.

[gerov-2] Naйden Gerov. 1895-1904. Rečnik na blъgarskiй яzik.Haйdukъ

[talkoven-3] L.Andreйčin i dr. 2006. Bъlgarski tъlkoven rečnik. Četvъrto izdanie

[4] Petrović, Aleksandar. These persons become later soldiers at the Hungarian-Ottoman Serbian border and fight against the Otoman Turks. The Role of Banditry in the Creation of National States in the Central Balkans During the 19th Century Arhivirano na sajtu Wayback Machine (1. avgust 2013)

[5] Mladenov, Stefan. 1941. Etimologičeski i pravopisen rečnik na bъlgarskiя knižoven ezik

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Normativna kontrola
Međunarodne	FAST VIAF
Državne	Francuska BnF podaci Nemačka Izrael Sjedinjene Države Češka
Ostale	Enciklopedija Britanika IdRef