Cisi

Cisi
Carica udovica Cisi
Lični podaci
Datum rođenja	(1835-11-29)29. novembar 1835.
Mesto rođenja	Peking, Dinastija Ćing
Datum smrti	15. novembar 1908.(1908-11-15) (72 god.)
Mesto smrti	Peking, Dinastija Ćing
Porodica
Supružnik	Xianfeng Emperor
Potomstvo	Car Tung-dž' iz dinastije Ćing
Roditelji	Yehenara Huizheng
Dinastija	Aisin Gioro
Prethodnik	Sushun, Empress Dowager Ci'an
Naslednik	Empress Dowager Longyu

Cisi (kin: 慈禧太后;engl. Empress Dowager Cixi , 29. novembar 1835 — Peking, 15. novembar 1908) je bila kineska carica čiju je vladavinu obeležilo propadanje Kine kao carevine, zbog čega se smatra de fakto poslednjim kineskim monarhom.

O njenom poreklu postoje različite teorije, ali je godine 1851. kao dete mandžurijskog službenika Huejdženga došla u Zabranjeni grad i postala jedna od službenih ljubavnica cara Sjanfenga. Godine 1861. izvršila je dvorski puč nakon koga je postala de fakto vladarka Kine. Za vreme njene vladavine Kina poražena je u ratu s Japanom 1894—95. godine, izgubila nominalni suverenitet nad Korejom i bila je prisiljena na niz ponižavajućih ugovora koji su izazvali kratkotrajni Bokserski ustanak. Cisi je bila konzervativna i do poslednjeg trenutka se opirala reformatorima koji su hteli da osavremene Kinu i učine je sposobnom da se odupre zapadnom pritisku. Tri godine nakon njene smrti, Kina je postala republika.

Istoričari u Kini i inostranstvu raspravljali su o njenom legatu. Konvencionalno osuđivana kao nemilosrdni despot čija je reakcionarna politika - iako uspešno samoslužeća u produžavanju oslabljene dinastije Ćing - dovela do njenog poniženja i potpunog pada u Vučanškom ustanku. Revizionisti su sugerisali da su je nacionalistički i komunistički revolucionari okrivljivali za duboko ukorenjene probleme koji nisu bili ispravljivi. Oni su pohvaljivali njeno održavanje političkog poretka, kao i brojne efikasne, iako zakasnele reforme - uključujući ukidanje ropstva, drevne kazne mučenjem i drevni sistem ispitivanja u njenim poznim godinama, pri čemu je potonje zamenjeno institucijama poput novog Pekinškog univerziteta.

Život

Rođenje

Buduća carica udovica Dovager Cisi rođena je desetog dana desetog lunarnog meseca u 15. godini vladavine cara Daoguanga (29. novembra 1835). Njen otac je bio Huejdženg (惠征), član Opšivenog plavog barjaka koji je nosio titulu vojvode treće klase (三等公). Arhiva palate pokazuje da je Huejdženg radio u Pekingu tokom godine rođenja dame Jehe Nara, što ukazuje na to da je rođena u Pekingu. Dokument beleži lokaciju njenog doma iz detinjstva: Pičaj Hutong, Sisipajlou, Peking (西四牌樓劈柴胡同). Ona je imala sestru po imenu Vandžen i brata po imenu Guejsjang.

Sjenfengova era

Rani portret mornarhove supruge udovice Kanci, pomajke cara Sjenfenga. Bila je domaćin izbora supružnice cara Sjenfenga 1851. godine, u čemu je Cisi učestvovala kao potencijalni kandidat.

Godine 1851, Cisi je učestvovala u izboru žena za cara Sjenfenga zajedno sa 60 drugih kandidata. Cisi je bila jedan od retkih kandidata koji su izabrani da ostanu. Među ostalim izabranim kandidatima bile su plemenita dama Li iz Tatarskog klana (kasnije supruga Li) i konkubina Džen iz klana Niohužu (kasnije carica supruga cara Sjenfeng). Dana 26. juna 1852, ušla je u Zabranjeni grad i stavljena je u šesti rang supruga monarha, pod nazivom „plemenita dama Lan”.

Dana 28. februara 1854, Cisi je uzdignuta u peti rang supružnica i dobila je titulu „konkubina Ji”. Godine 1855. Cisi je zatrudnela, a 27. aprila 1856. rodila je Cajčuna, prvog i jedinog preživelog sina cara Sjenfenga. Istog dana, uzdignuta je do četvrtog ranga supružnica kao „konsort Ji”. Godine 1857, kada je njen sin napunio prvu godinu, Cisi je uzdignuta u treći rang bračnih drugova kao „plemenit konsort Ji”. Ovaj rang stavio ju je na drugo mesto nakon carice Niohužu među ženama u haremu cara Sjenfenga.

Za razliku od mnogih drugih Mančuskih žena u carskom domaćinstvu, Cisi je bila poznata po svojoj sposobnosti čitanja i pisanja kineskog. Ova veština pružila joj je brojne mogućnosti da svakodnevno pomaže bolesnom caru u upravljanju kineskom državom. U raznim prilikama, car Sjenfeng je davao da Cisi pročita letopise za njega i da ostavi uputstva u dokumentima u skladu sa njegovom voljom. Kao rezultat toga, Cisi je postala dobro informisana o državnim poslovima i umetnosti upravljanja, dok je pomagala bolesnom caru.

Tungdžiska era

U septembru 1860, tokom završne faze Drugog opijumskog rata, britanski diplomatski izaslanik Hari Parks uhapšen je zajedno sa drugim taocima, koji su mučeni i pogubljeni. U znak odmazde, britanske i francuske trupe pod komandom lorda Eldžina napale su Peking, a do sledećeg meseca spale su do temelja Staru letnju palatu. Car Sjenfeng i njegova pratnja, uključujući Cisi, pobegli su iz Pekinga u provinciju Žehe (oko današnjeg Čengdea, Hebej). Čuvši vest o uništenju Stare letnje palate, car Sjenfeng, koji je već pokazivao znake demencije, pao je u depresiju. Jako se okrenuo alkoholu i drogama i teško se razboleo. Pozvao je osam svojih najprestižnijih ministara, na čelu sa Sušuenom, Cajuenom i Duanhuom, i imenovao ih je „Osam regantskih ministara“ koji će usmeravati i podržati budućeg cara. Car Sjenfeng umro je 22. avgusta 1861. godine u planinskom odmaralištu Čengde u provinciji Žehe.

Naslednik cara Sjenfenga, sin plemenite supruge Ji (carice udovice Cisi), imao je samo pet godina. Uobičajeno se pretpostavlja da je na smrtnoj postelji car Sjenfeng pozvao svoju caricu i plemenitu suprugu Ji i svakoj od njih dao pečat. Nadao se da će, kada njegov sin stupi na presto, carica i plemenita supruga Ji sarađivati u harmoniji i pomoći mladom caru da odraste i sazri. Ovo je možda učinjeno i kao provera moći osam regenta. Međutim, nema dokaza za ovaj incident i malo je verovatno da je car ikada nameravao da plemenita supruga Ji da ima političku moć. Moguće je da je pečat, koji je navodno dat kao simbol za dete, zaista bio samo poklon za plemenitu suprugu Ji. Neformalni pečati broje se u hiljadama i ne smatraju se političkim sredstvom, već umetničkim predmetima koje su carevi naručili radi zadovoljstva da utisnu predmete poput slika ili su ih poklanjali konkubinama. Nakon smrti cara Sjenfenga, njegova carica je uzdignuta u status carice udovice. Iako je njena zvanična titula bila „carica udovica Cian“, u narodu je bila poznata kao „Istočna carica udovica“, jer je živela u istočnoj palati Džungcuej. Plemenita supruga Ji takođe je uzdignuta u "caricu udovicu Cisi". Ona je bila popularno poznata kao „zapadna carica udovica” (西太后), jer je živela u zapadnoj palati Čusju.

Sinjuski državni udar: Svrgavanje Sušuena

Portret carice udovice Cian (koreganta sa Cisi), sa kojim je Cisi pripremila Sinjuski državni udar.

Do smrti cara Sjenfenga, carica udovica Cisi postala je oštroumni politički strateg. U provinciji Žehe, dok se čekao astrološki povoljan trenutak za transport carevog kovčega nazad u Peking, Cisi se urotila sa dvorskim zvaničnicima i carskim rođacima kako bi preuzela vlast. Cisijina pozicija niže rangirane carice nije imala nikakvu suštinsku političku moć. Osim toga, njen sin, mladi car, i sam nije bio politička snaga. Kao rezultat toga, postalo je neophodno da se udruži sa drugim moćnim ličnostima, uključujući i glavnu ženu pokojnog cara, caricu udovicu Cian. Cisi je predložila da postanu kovladajuće carice udovice, sa ovlašćenjima većim od osam regenta; njih dve su dugo bile bliski prijatelji otkad je Cisi prvi put došla u carsko domaćinstvo.

Литература

• Bland, J. O. P.; Backhouse, Edmund (1910). China under the Empress Dowager: Being the History of the Life and Times of Tz*U Hsi, Compiled from State Papers and the Private Diary of the Comptroller of Her Household. London: W. Heinemann. . Long the standard source until the so-called "Diary of Ching Shan" was exposed as a forgery and Backhouse as a well-informed fraud. Still, much colorful detail and atmosphere. Free online Googlebook here.
• Chang, Jung (2013). Empress Dowager Cixi : the concubine who launched modern China (First American изд.). New York. ISBN 9780307456700. 
• Chung, Sue Fawn (1979). „The Much Maligned Empress Dowager: A Revisionist Study of the Empress Dowager Tz'u-Hsi (1835–1908)”. Modern Asian Studies. 13 (2): 177—196. S2CID 144621086. doi:10.1017/s0026749x00008283.  Draws from the author's never published doctoral dissertation at University of California, Berkeley.
• Crossley, Pamela (2014). „In the Hornet's Nest”. London Review of Books. 36 (8).  Free access copy here.
• Kwong, Luke S. K. (1984). A Mosaic of the Hundred Days: Personalities, Politics, and Ideas of 1898. Cambridge, MA: Council on East Asian Studies Distributed by Harvard University Press. ISBN 0674587421. 
• Laidler, Keith (2003). The last empress: the She-Dragon of China. Chichester: Wiley. ISBN 0-470-84881-2. 
• Li, Yuhang; Zurndorfer, Harriet T. (2012). „Rethinking Empress Dowager Cixi through the Production of Art”. NAN NÜ. Brill. 14 (1): 1—20. doi:10.1163/156853212X651960. 
• Seagrave, Sterling (1992). Dragon Lady: The Life and Legend of the Last Empress of China. Vintage Books. ISBN 0-679-73369-8.  Popular biography using English language sources.
• Wang, Cheng-hua (2012). „"Going Public": Portraits of the Empress Dowager Cixi, Circa 1904”. NAN NÜ. 14 (1): 119—176. doi:10.1163/156853212x652004. 
• Aldridge, A. Owen (2001). „The Empress Dowager Ci-Xi in Western Fiction: A Stereotype for The Far East?”. Revue de littérature comparée (1). стр. 113—122. 
• Lei Chia-sheng 雷家聖 (2004). Liwan kuanglan: Wuxu zhengbian xintan 力挽狂瀾：戊戌政變新探 [Containing the furious waves: a new view of the 1898 coup]. Taipei: Wanjuan lou 萬卷樓. ISBN 957-739-507-4.
• Chung, Sue Fawn (1976), „The Image of the Empress Dowager Tz'u-hsi”, Ur.: Cohen, Paul A.; Schrecker, John E., Reform in Nineteenth-Century China, Harvard University Press, str. 101—10  Draws from the author's never published doctoral dissertation at University of California, Berkeley.
• Hayter-Menzies, Grant (2008). Imperial Masquerade: The Legend of Princess Der Ling. Hong Kong University Press. 
• Hogge, David (2011), The Empress Dowager and the Camera: Photographing Cixi, 1903-1904, MIT Visualizing Culture  Online resource.
• Warner, Marina (1972). The Dragon Empress: Life and Times of Tz'u-hsi 1835–1908. Weidenfeld & Nicolson. 
• Zhang, Zhan. „Cixi and Modernization of China.”. 2010. CiteSeerX 10.1.1.676.293 .  Asian Social Science 6.4 154+.
• Hummel, Arthur W. Sr., ur. (1943). „Hsiao-ch'in Hsien Huang-hou”. Eminent Chinese of the Ch'ing Period. United States Government Printing Office. 

Spoljašnje veze

• Kolekcija umetničkih dela kontroverzne kineske carice stiže u SAD (B92, 12. novembar 2017)
• Bila je deo carevog harema, a onda je postala vladarka i tiranin: Ciksi nikada nije gubila vreme (B92, 3. oktobar 2020)
• Cixi, Empress Dowager of China, 1835-1908, Photographs, Freer Gallery of Art and Arthur M. Sackler Gallery Archives, Smithsonian Institution, Washington DC.
• Cixi (Character) IMDb List of films in which she is a character.
• Jone Johnson Lewis,Empress Cixi Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. maj 2013) About.com Women's History.
• Cixi – Biography of Dowager Empress of China Cixi or Tz'u-hsi at womenshistory.about.com
• Isaac Taylor Headland, Court Life in China: The Capital, Its Officials and People, (New York, F.H. Revell, c1909).
• Amanda Bensen, "Cixi: The Woman Behind the Throne", Smithsonian.com (1 March 2008). Describes the rethinking of Cixi, with further links.