Crkva Svetog Arhanđela Mihajla u Veličanima

Crkva Svetog Arhanđela Mihajla
Crkva Svetog Arhanđela Mihajla
Osnovni podaci
Eparhija	zahumsko-hercegovačka i primorska
Reosnovan	1863.
Mesto	Veličani ; Republika Srpska

Pravoslavna crkva Svetog Arhanđela Mihajla i nekropola stećaka se nalaze u okviru savremenog pravoslavnog groblja u selu Veličani u centralnom dijelu Popovog polja u opštini Trebinje u Republici Srpskoj.

Istorijski podaci

Cijeli kompleks nalazi se na lokalitetu Crkva, u ravnici ispod sela, oko njegove sredine, pokraj puta Mostar-Ljubinje-Trebinje.

Ime Veličana u spomenicima srednjeg vijeka ne postoji. U Popovu se 1388. i 1466. godine pominje Velika Vas — sada tog imena nema. Veličani su bili manji kulturni centar u sjevernom dijelu Popovog polja. Naziv sela upućuje na više feudalne slojeve, što dokazuju i nalazi iz grobova u nekropoli. Nekropola stećaka se razvila oko neke ranije crkve čija starost još nije proučena. Njeni ostaci se vide u dnu apside današnje crkve i to sa njene spoljne strane, na jugoistočnom dijelu. Savremeni ukopi poremetili su homogenost srednjovjekovne nekropole.

Prema podatku iz natpisa monahinje Polihranije i paleografskim odlikama natpisa Rađa Galčića, na nekropoli se ukopavalo sigurno od druge polovine XIV do polovine XV vijeka, a kontinuitet je nastavljen i kasnije izgradnjom Crkve sv. Arhanđela Mihaila u osmanskom periodu. Svih sedam navedenih ličnosti u natpisu na njenom stećku, pominju se u aktima Dubrovačkog arhiva od 1332. do 1399. godine.

Današnja Crkva Sv. Arhanđela obnovljena je u XIX vijeku. Podatak o obnovi vidljiv je iznad ulaznih vrata u crkvu, gdje je uklesana 1863. godina.

U toku Drugog svjetskog rata objekat je doživio teška ratna razaranja. Uz crkvu je 1990. godine napravljena Memorijalna kapela civilnim žrtvama područja Veličana, stradalim u Drugom svjetskom ratu.

Opis spomenika

Crkva Sv. Arhanđela pripada tipu jednobrodnih crkava sa polukružnom apsidom i malim zvonikom na preslicu. Sadašnja crkva je samo obnovljen hram na mjestu starijeg, srednjovjekovnog objekta, koji je tu postojao u vrijeme kada je nastajala nekropola. Ostaci starijeg objekta vidljivi su na istočnom dijelu crkve, gdje su u donjim zonama apside uočljivi kameni blokovi drugačije obrade i drugačijih dimenzija. Kao i kod ostalih objekata ovog tipa u Hercegovini, građevinski materijal za zidanje Crkve Sv. Arhanđela je krečnjak.

Ulaz u crkvu nalazi se sa zapadne strane i naglašen je istakom koji prati vertikalne linije zvonika. Prvu cjelinu crkve čini portal sa jednostavnom lunetom i pravougaonim vratima, drugu — dio sa suženjem i na kome se nalazi kamena ploča sa vremenom obnove objekta (1863), treću — dio sa okruglim kamenim prozorom — okulusom i četvrtu cjelinu čini zvonik na preslicu, karakterističan za ove krajeve, s tim da je u ovom slučaju zvonik sa samo jednim zvonom.

U enterijeru se nalaze dva para kamenih pravougaonih slobodnostojećih stubova sa kapitelima, na koje se oslanjaju podužni lukovi na koje se oslonja bačvasti svod naosa. U unutrašnjosti se nalazi drveni ikonostas sa jednostavnim carskim dverima. Popločanje objekta, kao i stubovi i kapiteli stubova, novijeg su datuma. Kvadratične kamene ploče postavljene su dijagonalno u odnosu na pravac istok — zapad.

Crkva je u cjelini pokrivena kamenim pločama, sa karakterističnim preklopom na sljemenu, i to na dijelu uz sami zvonik i na dijelu na istočnoj strani objekta. Ostali dio sljemena pokriven je sljemenjacima od gline. Apsida je takođe pokrivena kamenim pločama.

Svjetlost u crkvu prolazi kroz tri lučna prozorska otvora na južnom i sjevernom zidu objekta i kroz prozorski otvor na apsidi. Raspored otvora ima logičan položaj i simetričan je u odnosu na raspored unutrašnjih konstruktivnih elemenata objekta.

Nekropola stećaka

Zatečeno stanje u periodu između 1960. i 1964. godine, kada je sistematski prikupljana građa o nekropolama stećaka u Popovom polju, pokazalo je da na groblju u Veličanima postoje 62 spomenika. Stećci su bili rasporedeni u dvije glavne grupe od kojih je prva zapadno, a druga istočno od objekta crkve. Obje grupe su pravilne orijentacije istok-zapad. Od ukupnog broja stećaka (62) na ploče je otpadalo 31, sanduke 20 i 1 sljemenjak. Uz to su konstatovane još 2 krstače i 8 primjeraka u obliku stubaca. U trećem redu stećaka zapadno od crkve vidljivi su grobovi oivičeni manjim kamenovima. U zapadnom dijelu nekropole, nekoliko metara pred ulazom u crkvu i u sjevernozapadnoj strani groblja uz nekropolu stećaka, nalazi se veća koncentracija savremenih grobova. Ukrašeno je ukupno 18 primjeraka: 1 sljemenjak, 7 sanduka, 6 ploča, 2 krstače i 2 stupca. Najbrojniji motivi ukrasa na stećcima su bordure i frizovi od kosih paralelnih crta ili povijene lozice sa trolistovima, tordirana traka, rozete i krstovi. Na nekim stećcima javljaju se štitovi sa mačevima, polujabuke, polumjesec, tordirane trake, a kao pojedinačni motivi tu su još mač, ljiljan i kvadrat.

Istraživački i konzervatorsko-restauratorski radovi

Ekipa Zavičajnog muzeja iz Trebinja je 1963. godine izvršila iskopavanje tri najreprezantivnija groba (br. 3-Rađa Galčića, br. 8 i br. 9. monahinje Polihranije), dva po natpisima, a treći je bio ispod velikog i visokog ukrašenog sljemenjaka, koji je ležao južno do Polihranijinog groba. Iste godine je prepukao stećak iznad groba Rađa Galčića. Predmeti iz grobova nalaze se u Muzeju Hercegovine u Trebinju.

Stepen zaštite

Ceo kompleks je proglašen nacionalnim spomenikom od strane Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika 2002. godine.^[1]

Galerija

Literatura

Filipović, Milenko — Mičević, Ljubo, Popovo u Hercegovini, Naučno društvo, Sarajevo, 1959.
Vego, Marko, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1964.
Bešlagić, Šefik, Popovo-srednjovjekovni nadgrobni spomenici, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1966.
Anđelić, Pavo, Srednjovjekovna župa Popovo. Tribunija 7, Zavičajni muzej Trebinje, Trebinje, 1983, 61-79.
Ševo, Ljiljana, Pravoslavne crkve i manastiri u Bosni i Hercegovini do 1878 godine, Glas srpski, Banjaluka, 2002,. 217/218.