Čembalo

Čembalo

Čembalo ili klavsen (fr. clavecin, engl. harpsichord) je muzički instrument sa klavijaturom, često predstavljan kao preteča klavira. Zlatno doba čembala je period od 16. do 18. veka, kada se ovaj instrument koristio u koncertima, operama i u kamernim sastavima kao glavni klavijaturni instrument. Oblik čembala je sličan današnjem klaviru, s time da se klavir razvio u mnogo veći instrument. Zvuk se dobija time što se pritiskom na dirke klavijature pokreće mehanizam kojim se žice okidaju percima (obično guščjim), koje proizvode rezak zvuk sličan zvuku koji se dobija okidanjem žica gitare sa trzalicom. Dok se kod klavira jačina tona kontroliše jačinom samog udarca dirke, kod čembala je jačina tona ujednačena, i jačina se postiže dodavanjem registara kao kod orgulja. Čembalo može da ima jedan ili dva manuala, i uglavnom jedan, dva ili tri registara, koji sviraju u istoj oktavi ili jednoj oktavi više.

Interpretatori na čembalu su čembalisti.

Istorija

Jedan rani dijagram vertikalnog čembala (klaviciterijuma) Arnoa de Zvolea, oko 1430.

Čembalo je najverovatnije izmišljeno u kasnom srednjem veku. Do 16. veka, proizvođači čembala u Italiji su pravili lagane instrumente sa niskom napetošću žica. Drugačiji pristup je zauzet u južnoj Holandiji počevši od kasnog 16. veka, posebno od strane porodice Rukers. Njihova čembala su koristila težu konstrukciju i proizvodila moćniji i prepoznatljiviji ton. Ona su obuhvatala prva čembala sa dve klavijature, korišćena za transpoziciju.

Flamanski instrumenti poslužili su kao model za izgradnju čembala u 18. veku u drugim narodima. U Francuskoj, duple klavijature su prilagođene da kontrolišu različite horove gudača, čineći fleksibilniji muzički instrument. Instrumenti sa vrhunca francuske tradicije, proizvođača kao što su porodica Blanše i Paskal Taskin, spadaju među najcenjenije od svih čembala i često se koriste kao modeli za izradu savremenih instrumenata. U Engleskoj su firme Kirkman i Šudi proizvodile sofisticirana čembala velike snage i zvučnosti. Nemački graditelji su proširili zvučni repertoar instrumenta dodavanjem visine tona od šesnaest stopa i dve stope; ovi instrumenti su odnedavno služili kao modeli savremenim graditeljima.

Oko 1700. godine izgrađen je prvi klavir. Klavir koristi udaraljke, a žice se udaraju prigušenim drvenim čekićima umesto da se okidaju. Klavir je sposoban za tiši zvuk, zbog čega ima današnje ime. Klavir takođe dozvoljava varijacije u jačini zvuka, što čembalo ne omogućava. Krajem 18. veka čembalo je zamenio klavir i skoro je nestao iz vidokruga tokom većeg dela 19. veka: izuzetak je bila njegova stalna upotreba u operi za pratnju recitativa, ali ga je klavir ponekad menjao čak i tamo.

Napori dvadesetog veka da se oživi čembalo počeli su sa instrumentima koji su koristili klavirsku tehnologiju, sa teškim žicama i metalnim okvirima. Počevši od sredine 20. veka, ideje o izradi čembala pretrpele su veliku promenu, kada su graditelji kao što su Frenk Habard, Vilijam Daud i Martin Skovronek pokušali da ponovo uspostave građevinske tradicije baroknog perioda. Čembalo ove vrste istorijski zasnovane graditeljske prakse dominira sadašnjom scenom.

Mehanizam

Detalj mehanizma čembala Kristijana Zela, u Muzički muzej Barcelone

Čembala se razlikuju po veličini i obliku, ali sva imaju isti osnovni mehanizam. Igrač pritisne taster koji se ljulja preko osovine na sredini svoje dužine. Drugi kraj ključa podiže podizač (dugačku traku od drveta) koja drži mali plektrum (komad pera u obliku klina, često napravljen od plastike u 21. veku), koji okida žicu. Kada igrač otpusti ključ, udaljeni kraj se vraća u položaj mirovanja, a džek se vraća nazad; plektrum, postavljen na mehanizam sa jezičkom koji može da se okreće unazad od žice, prolazi pored žice bez ponovnog okidanja. Kako ključ dostigne položaj mirovanja, filcani prigušivač na vrhu dizalice zaustavlja vibracije žice. Ovi osnovni principi su detaljno objašnjeni u nastavku.

Slika 1. Šematski prikaz pojedinačnog ručnog čembala 2 × 8'

• Poluga ključa je jednostavan pivot, koji se ljulja na balansnoj osovini koja prolazi kroz rupu izbušenu kroz polugu ključa.
• Podizač je tanak, pravougaoni komad drveta koji se nalazi uspravno na kraju poluge za ključ. Podizači se drže na mestu pomoću registara. To su dve dugačke trake od drveta (gornja pokretna, donja fiksna), koje se protežu u procepu između bloka i trbušne šine. Registri imaju pravougaone utore (rupe) kroz koje prolaze podizači koji se mogu pomerati gore-dole. Registri drže utičnice na tačnoj lokaciji koja je potrebna za okidanje žice.

Slika 2. Gornji deo podizača

• U džeku, plektrum strši skoro horizontalno (obično je plektum malo nagnut prema gore) i prolazi neposredno ispod žice. Istorijski gledano, plektre su bile napravljene od ptičjeg pera ili kože; mnoga moderna čembala imaju plastične (delrin ili celcon) plektre.
• Kada se pritisne prednji deo tastera, zadnji deo ključa se podiže, džek se podiže, a plektrum povlači žicu.
• Vertikalno kretanje podizača se zatim zaustavlja pomoću ograde (koja se naziva i gornja šina), koja je prekrivena mekim filcom da priguši udar.

Slika 3: kako funkcioniše akcija čembala

• Kada se ključ otpusti, podizač pada nazad pod sopstvenom težinom, a plektrum se vraća ispod žice. Ovo je omogućeno tako što se plektrum drži u jezičku pričvršćenom sa osovinom i oprugom na telo dizalice. Donja površina plektuma je isečena koso; tako kada silazni plektrum dodirne strunu odozgo, nagnuta donja površina pruža dovoljnu silu da gurne jezik unazad.
• Kada dizalica dođe u potpuno spušteni položaj, prigušivač od filca dodiruje žicu, uzrokujući da nota prestane.

Istaknuti čembalisti iz Srbije

• Predrag Gosta
• Svetlana Stojanović
• Olivera Đurđević
• Smiljka Isaković
• Miloš Petrović
• Ivanka Simonović Sekvi

Literatura

• Ehrlich, Cyril (1990). The Piano: A History. Oxford University Press, USA; Revised edition. ISBN 0-19-816171-9. 
• Dearling, Robert, ur. (1996). The Ultimate Encyclopedia of Musical Instruments. London: Carlton. ISBN 978-1-85868-185-6. 
• Hubbard, Frank (1967). Three Centuries of Harpsichord Making (2 izd.). Harvard University Press. ISBN 978-0-674-88845-6.  An authoritative survey by a leading builder of how early harpsichords were built and how the harpsichord evolved over time in different national traditions.
• Kottick, Edward (1987). The Harpsichord Owner's Guide. Chapel Hill: University of North Carolina Press. ISBN 9780807817452. 
• Kottick, Edward (2003). A History of the Harpsichord. Indiana University Press. ISBN 0-253-34166-3.  An extensive survey by a leading contemporary scholar.
• Russell, Raymond (1973). The Harpsichord and Clavichord: an introductory study (2nd izd.). London: Faber and Faber. ISBN 0-571-04795-5. 
• Boalch, Donald H (1995). Makers of the Harpsichord and Clavichord, 1440–1840 (3rd izd.). ISBN 0-19-318429-X. . with updates by Andreas H. Roth and Charles Mould, Oxford University Press. A catalogue, originating with work by Boalch in the 1950s, of all extant historical instruments.
• O'Brien, Grant Ruckers, a harpsichord and virginal building tradition. Cambridge University Press. 1990. ISBN 0-521-36565-1. . Covers the innovations of the Ruckers family, the founders of the Flemish tradition.
• Skowroneck, Martin (2003). Cembalobau: Erfahrungen und Erkenntnisse aus der Werkstattpraxis. ISBN 3-932275-58-6.  [Harpsichord construction: a craftsman's workshop experience and insight], Fachbuchreihe Das Musikinstrument 83, Bergkirchen : Bochinsky. A study (written in English and German) of harpsichord building by a leading figure in the modern revival of historically authentic methods of building.
• Zuckermann, Wolfgang (1969). The Modern Harpsichord: twentieth century instruments and their makers. New York: October House. ISBN 0-8079-0165-2. CS1 održavanje: Datum i godina (veza)
• The New Grove: Early Keyboard Instruments. Macmillan. 1989. ISBN 0-393-02554-3. . (material from here is also available online in Grove Music Online)
• Grove Dictionary of Music and Musicians, article "Harpsichord". On line edition. Copyright 2009, Oxford University Press.
• Germann, Sheridan Harpsichord decoration: a conspectus. In Howard Schott, ed., The Historical Harpsichord, Vol. 4. Pendragon Press. 2002. .
• Russell, Raymond (1959). The Harpsichord and Clavichord. London: Faber and Faber. .
• Rueger, Christoph. Musical Instruments and Their Decoration. Seven Hills Books. , Cincinnati, Ohio. Rueger, Christoph (1986). Musical Instruments and Their Decoration: Historical Gems of European Culture. Seven Hills Books. ISBN 0-911403-17-5. 
• Yorke, James, Keyboard Instruments at the Victoria and Albert Museum, Victoria and Albert Museum, London. Yorke, James (1986). Keyboard Instruments at the Victoria and Albert Museum. ISBN 0-948107-04-9. 
• Chung, David. 2005. Review of Jean-Henry D’Anglebert: Pièces de clavecin (Paris, 1689). Hank Knox, clavicytherium. Les Productions Early-music.com, 2003. Journal of Seventeenth-Century Music 11.1.
• Ripin, Edwin M (1989). Early Keyboard Instruments. New York: W. W. Norton & Company. 

Spoljašnje veze

• „Queen Elizabeth's Virginal”. Furniture. Victoria and Albert Museum. Arhivirano iz originala 30. 6. 2007. g. Pristupljeno 12. 8. 2007. 
• A few historic harpsichords from the collection at the Metropolitan Museum of Art
  • Double virginal by Hans Ruckers, Antwerp, 1581
  • Harpsichord by Jan Couchet, Antwerp, 1650
  • Octave virginal, Augsburg, ca. 1600
  • Spinetta or Virginal, Venice, ca. 1540
  • Golden Harpsichord by Michele Todini, Rome, ca. 1675
  • Harpsichord, Italy, late 17th century
  • Harpsichord by Pleyel et Cie, Paris, 1928
• Three historic harpsichords from the Hans Adler Memorial collection at Witwatersrand University
  • The Wanda Landowska 16th Century sculptured harpsichord
  • Ferdinand Weber Harpsichord, 1752
  • Italian two manual harpsichord, 1750
• Harpsichord attributed to Girolama Zenti, Viterbo, 1622 (Cobb Collection)
• More than 450 Harpsichords at the MIMO (Musical Instruments Museums Online) portal
• Italian Harpsichord-Building in the 16th and 17th Centuries by Shortridge
• Hear the sound of various harpsichords
• Sala del Cembalo, free harpsichord sound files
• Les Cyclopes, 3:57 min. Composed by Jean-Phillipe Rameau and performed by Elaine Comparone Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. februar 2021)
• HarpsichordPhoto, photographs of early stringed keyboard instruments
• British Harpsichord Society
• Interview with harpsichord builder Jack Peters
• Interview with harpsichord builder Craig Tomlinson
• Scores featuring the harpsichord: Pesme na sajtu IMSLP (jezik: engleski)
• Procembalo free catalog of contemporary harpsichord music
• Video – Marin Marais – La Sonnerie/cembalo – Complete (09:58).
• About Harpsichords.