Pređi na sadržaj

Šah (titula)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Mohamed Reza Pahlavi, šahanšah Irana od 1941. do 1979. godine, bio je poslednji vladar koji je nosio titulu šaha.[1][2]

Šah (pers. شاه - kralj) je titula koju su sebi davali kraljevi/carevi i vladari Iran tj. Persije.[3] U Iranu (Persiji i Velikom Iranu) titula je u konstantnoj upotrebi, ali ne kao kralj u evropskom smislu, jer je svaki persijski vladar korisistio tutilu šahanšah (Kralj kraljeva) ili car Persijskog carstva. Mogulski vladari Indijskog podkontinenta su takođe koristili titulu šaha. Riječ vodi porijeklo od staropersijske riječi Xšâyathiya „kralj“ koja je morala biti pozajmljena iz medijskog.[4] Puna titula Ahemenidskih vladara Prvog persijskog carstva bila je Šahe Šahan, „Kralj Kraljeva“[5] ili „Car“.

Takođe su je koristila različita persijanska društva, kao što su Otomansko carstvo, Kazahstanski kanat, Buharski kanat, Buharski emirat, Mogulsko carstvo, Bengalski sultanat, istorijske avganistanske dinastije i među Gurkama.[6]

Etimologija

[uredi | uredi izvor]

Reč potiče od staropersijskog xšāyaθiya „kralj“, što se nekada smatralo pozajmnicom iz medijskog,[4] jer je upoređivano sa avestijskim xšaθra-, „moć“ i „komandovanje“, što odgovara sanskritskom kṣatra- (isto značenje) , od čega je izvedeno kṣatriya-, „ratnik”. Nedavno je oblik xšāyaθiya analiziran kao prava, nasleđena persijska formacija sa značenjem 'koje se odnosi na vladavinu, vladanje'. Ova tvorevina sa sufiksom „porekla“ -iya je izvedena od deverbalne apstraktne imenice *xšāy-aθa- 'vladanje, vladati, Herrschaft', od (staropersijskog) glagola xšāy- 'vladavina, vladati'.[7] Puna, staropersijska titula ahemenidskih vladara Prvog persijskog carstva bila je Xšāyaθiya Xšāyaθiyānām ili (savremeni persijski) Šāhe Šāhān, „kralj kraljeva“[5] ili „car“. Ovo zvanje ima drevne bliskoistočne ili mesopotamske presedane. Najranije svedočanstvo o takvoj tituli datira iz srednjeg asirskog perioda kao šar šarrāni, u vezi sa asirskim vladarom Tukulti-Ninurtuma I (1243–1207. p. n. e.).

Istorija

[uredi | uredi izvor]
Kserks I (Xšayār̥šā) veliki šah Persije.[8][9]

Šah, ili Šahanšah (kralj kraljeva) kada se upotrebi celokupan termin, bila je titula persijskih careva. Uključuje vladare prvog persijskog carstva, dinastiju Ahemenida, koja je ujedinila Persiju u šestom veku pre nove ere, i stvorila ogromno interkontinentalno carstvo, kao i vladare narednih dinastija kroz istoriju do dvadesetog veka i carsku kuću Pahlavija.

Dok se u zapadnim izvorima otomanski monarh najčešće pominje kao sultan, na otomanskoj teritoriji on je najčešće pominjan kao padišah, a nekoliko je koristilo titulu šah u svojim tugrama. Njihovo muško potomstvo je dobilo titulu šehzade, ili princa (doslovno, „potomak šaha”, od persijskog shahzadeh).

Puna titula ahemenidskih vladara bila je Xšāyaθiya Xšāyaθiyānām, doslovno „kralj kraljeva“ na staropersijskom, što odgovara srednjepersijskom Šâhân Šâh, i modernom persijskom شاهنشاهشاهنشاه (Šâhanšâh).[10][11] Na grčkom, ova fraza je prevedena kao βασιλεὺς τῶν βασιλέων (basileus tōn basiléōn), „kralj kraljeva“, što je ekvivalentno „caru“. Oba termina su često skraćena na svoje korene šah i bazileus.

U zapadnim jezicima, Šah se često koristi kao neprecizan prevod Šahanša. Termin je prvi put zabeležen na engleskom 1564. kao titula za kralja Persije i sa pravopisom Shaw. Evropljani su dugo vremena smatrali šaha posebnom kraljevskom titulom, a ne carskom, iako su monarsi Persije sebe smatrali carevima Persijskog carstva (kasnije Iranskog carstva). Evropsko mišljenje se promenilo u Napoleonovo doba, kada je Persija bila saveznik zapadnih sila željnih da nateraju otomanskog sultana da oslobodi svoje posede u raznim (uglavnom hrišćanskim) evropskim delovima Otomanskog carstva, i zapadni (hrišćanski) carevi su dobili potvrdu Osmanskog carstva da će njihovi zapadni imperijalni stilovi biti prevedeni na turskom kao padišah.

U dvadesetom veku, šah Persije, Mohamed Reza Pahlavi, zvanično je usvojio titulu شاهنشاه Šâhanšâh i, na zapadnim jezicima, imperator. Takođe je stilizovao svoju supruku شهبانو Shahbânū („carica“). Mohamed Reza Pahlavi je bio poslednji šah, pošto je iranska monarhija ukinuta nakon Iranske revolucije 1979. godine.

Stilovi vladara

[uredi | uredi izvor]
  • Od vladavine Ašota II, Bagratidski kraljevi Jermenije su koristili titulu šahanšah, što znači „kralj kraljeva”.[12]
  • Titulu padišah (veliki kralj) Osmanlije su preuzeli od Iranaca, što je slučaj i sa raznim drugim monarsima koji su tražili imperijalni rang, kao što su Moguli koji su uspostavili svoju dinastiju na Indijskom potkontinentu.
  • Još jedan supsidarni stil otomanskih i mogulskih vladara bio je Shah-i Alam Panah, što znači „kralj koji je utočište sveta“.
  • Šah-Armeni („Kraljevi Jermenije“, ponekad poznati i kao Ahlahšasi) koristili su titulu Shāh-i Arman (doslovno „Šah Jermena“).[13]
  • Neki monarsi su bili poznati po kontrakciji imena kraljevstva sa šahom, kao što je Horezmšah, vladar kraljevstva Harezm u Centralnoj Aziji, ili Širvanšah istorijskog regiona Širvan na Kavkazu (današnja Republika Azerbejdžan)
  • Kraljevi Gruzije su sebe nazivali šahanšah zajedno sa svojim drugim titulama. Gruzijska titula mepetmepe (takođe znači kralj kraljeva [mepe-kralj na gruzijskom]) takođe je inspirisana titulom šahanšaha.

Šahzade

[uredi | uredi izvor]

Šahzade (pers. شاهزاده, transliterovano kao Šâhzâde). U carstvu šaha (ili uzvišenijeg vladarskog stila), princ ili princeza kraljevske krvi se logično nazivaju šahzada, jer je termin izveden od šaha koristeći persijski patronimski sufiks -zâde ili -zâdeh, „rođen od” ili „potomak”. Međutim, precizni puni stilovi mogu se razlikovati u dvorskoj tradiciji svakog šahovog kraljevstva. Ova titula je davana prinčevima Osmanskog carstva (Şehzade, otomanski turski: شهزاده) i koristili su je prinčevi islamske Indije (Shahzāda, urdu: beng. শাহজাদা) u Mogulskom carstvu. Moguli i sultani iz Delhija nisu bili indijskog, već mongolsko-turskog porekla i bili su pod velikim uticajem persijske kulture,[14][15][16] nastavljača tradicije i običaja još od kada je persijski jezik prvi put uveden u region od strane persijanizovanih turskih i avganistanskih dinastija vekovima ranije.[17][18]

Tako su u Audu samo sinovi suverenog šaha bahadura (vidi gore) po pravu rođenja bili stilizovani kao „šahzada [lična titula] Mirza [lično ime] bahadur“, iako se ovaj stil takođe mogao proširiti na pojedinačne unuke i još dalje rođake. Ostali muški potomci vladara po muškoj liniji su jednostavno nazivani „Mirza [lično ime]” ili „[lično ime] Mirza”. Ovo se čak može odnositi i na nemuslimanske dinastije. Na primer, mlađi sinovi vladajućeg sika maharadže iz Pandžaba su nazivani „šahzada [lično ime] sing bahadur“.

Pozajmljena šahajada, „šahov sin“, preuzeta iz mogulske titule šahzada, bila je uobičajena kneževska titula koju su nosili unuci i muški potomci nepalskog suverena po muškoj liniji dinastije Šah do njenog ukidanja 2008. godine.

Za naslednika šahovog kraljevskog trona u „persijskom stilu“, korišćene su specifičnije titule, koje sadrže ključni element Vali Ahad, obično pored šahzade, gde su njegova mlađa braća i sestre uživali u ovom stilu.[19]

Drugi stilovi

[uredi | uredi izvor]
  • Šahbanu (pers. شهبانو, Šahbânū): persijski izraz koji koristi reč šah i persijski sufiks -banu („dama“): carica, u moderno doba, zvanična titula carice Fara Pahlavi.
  • Šahpur (persijski شاهپور Šâhpur) je takođe izveden od šaha koristeći arhaični persijski sufiks -pur „sin, muški potomak”, za obraćanje princu.
  • Šahdoht (perzijski شاهدخت Šâhdoxt) je takođe još jedan termin koji potiče od šaha koristeći persijski patronimski sufiks -dokht „ćerka, ženski potomak”, da se obrati princezi carskih domaćinstava.
  • Šahzade (pers. شاهزاده Šâhzâde): persijski završetak za princa (dosl.; potomak šaha); ovaj oblik su koristili Turci Osmanlije u obliku Şehzade.
  • Malek ol-Moluk (pers. ملک الملوک) „kralj kraljeva“, arapska titula koju koriste iranski Bujidi, persijski oblik abasidskog amir al-umara

Povezani termini

[uredi | uredi izvor]
  • Satrap, izraz na zapadnim jezicima za guvernera persijske provincije, je izobličenje reči xšaθrapāvan, doslovno „čuvar carstva“, koja potiče od reči xšaθra, staropersijske reči koja znači „područje, provincija“ i etimološki je povezana sa shah.
  • Maq'ad-è-Šâh (pers. مقعد شاه Maq'ad-è-Šâh), fraza iz koje se veruje da potiče ime Mogadiša, što znači „sedište šaha”, odraz ranog gradskog persijskog uticaja.[20]
  • Termin „šah-mat“ je zapravo izvedena od „šah“ (od persijskog preko arapskog, latinskog i francuskog). Srodni termini kao što je „šah” takođe potiču iz persijske reči, njihova savremena značenja su se razvila iz prvobitnog značenja kraljevske figure.[21]

Izvori

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ „Historic Personalities of Iran: Mohammad Reza Shah Pahlavi”. www.iranchamber.com. Pristupljeno 19. 2. 2017. 
  2. ^ Kinzer, Stephen (2003). All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror. New York: John Wiley & Sons. str. 195 f. ISBN 0-471-26517-9. 
  3. ^ Yarshater, Ehsan. „Persia or Iran, Persian or Farsi”. Arhivirano iz originala 24. 10. 2010. g. , Iranian Studies, vol. XXII no. 1 (1989)
  4. ^ a b An introduction to Old Persian (p. 149). Prods Oktor Skjærvø. Harvard University. 2003.
  5. ^ a b Old Persian. Appendices, Glossaries, Indices & Transcriptions. Prods Oktor Skjærvø. Harvard University. 2003.
  6. ^ Siddiq, Mohammad Yusuf (2015). „Titles and Islamic Culture as Reflected in the Islamic Architectural Inscriptions of Bengal (1205–1707)”. Islamic Studies. 54 (1/2): 50—51. JSTOR 44629923. „Shāh … [a] Persian title, … sometimes in different compound forms, such as Bādshāh or Pādshāh … stands for monarch, which has become part of the popular vocabulary over years in a number of South Asian languages including Bengali, Urdu and Hindi, in addition to the languages of neighbouring regions. The last Afghan king Zāhīr Shāh, for instance, used to be called "Bādshāh" until his dethronement in 1973. Used by all the Mughal emperors in India, the title appeared in a few [Bengal] Sultanate inscriptions as well.” 
  7. ^ Schmitt 2014, str. 286–287
  8. ^ Lazenby, J. F. (1993). The Defence of Greece, 490–479 B.C. Aris & Phillips. ISBN 978-0856685910. Pristupljeno 7. 9. 2016. 
  9. ^ Carey, Brian Todd; Allfree, Joshua; Cairns, John (19. 1. 2006). Warfare in the Ancient World. Pen and Sword. ISBN 1848846304. 
  10. ^ D. N. MacKenzie. A Concise Pahlavi Dictionary. Routledge Curzon. 2005. ISBN 0-19-713559-5.
  11. ^ M. Mo’in. An Intermediate Persian Dictionary. Six Volumes. Amir Kabir Publications, Teheran, 1992.
  12. ^ Tim Greenwood, Emergence of the Bagratuni Kingdoms, p. 52, in Armenian Kars and Ani, Richard Hovannisian, ed.
  13. ^ Clifford Edmund Bosworth "The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual". "The Shāh-i Armanids", p. 197.
  14. ^ Richards, John F. (1995), The Mughal Empire, Cambridge University Press, str. 6, ISBN 978-0-521-56603-2 
  15. ^ Schimmel, Annemarie (2004), The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture, Reaktion Books, str. 22, ISBN 978-1-86189-185-3 
  16. ^ Balabanlilar, Lisa (15. 1. 2012), Imperial Identity in Mughal Empire: Memory and Dynastic Politics in Early Modern Central Asia, I.B.Tauris, str. 2, ISBN 978-1-84885-726-1 
  17. ^ De Laet, Sigfried J. (1994). History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. UNESCO. str. 734. ISBN 9231028138. 
  18. ^ Bennett, Clinton; Ramsey, Charles M. (mart 2012). South Asian Sufis: Devotion, Deviation, and Destiny. A&C Black. ISBN 9781441151278. Pristupljeno 2. 1. 2015. 
  19. ^ Shahzada son of shah, Newsvine.com
  20. ^ David D. Laitin, Said S. Samatar, Somalia: Nation in Search of a State, (Westview Press: 1987), p. 12.
  21. ^ Chisholm, Hugh, ur. (1911). „Shah”. Encyclopædia Britannica (na jeziku: engleski). 24 (11 izd.). Cambridge University Press. str. 769. 

Literatura

[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Шах_(титула)&oldid=28510943”