Jermensko kraljevstvo

Ukoliko ste tražili nešto drugo, pogledajte članak Jermensko kraljevstvo (višeznačna odrednica).

Antičke zemlje Kavkaza – Jermenija, Kolhida, Iberija i Albanija

Kraljevstvo Jermenija na svom vrhuncu pod Artaksijadskom dinastijom nakon osvajanja Tigrana Velikog, 80. p. n. e.

Zastava Artaksijadske dinastije.

Kraljevstvo Jermenija (ili Velika Jermenija) je naziv za državu koja je postojala kao nezavisno kraljevstvo od godine 190. p. n. e. do 387. n. e., odnosno klijentsku državu Rimskog carstva i Sasanidskog kraljevstva do 428. godine, a koje se na svom vrhuncu prostiralo od obala Kaspijskog do obala Sredozemnog mora.

Rana istorija

Nekoliko drevnih carstava se prostiralo na područjima Armenije, kao što su Hetitsko carstvo (na vrhuncu moći), huritsko kraljevstvo Mitani (oko 1500 – 1300. p. n. e. na istorijskom području jugozapadne Armenije) i Konfederacije Hajasa (oko 1500. – 1200. p. n. e. na ostalom području Armenije), te naroda Nairi (12. – 9. vek p. n. e.) i Kraljevstva Urartu (1000. – 600. p. n. e.). Svaki od ovih naroda i plemena je učestvovao u oblikovanju jermenskog naroda Kralj Urartua, Aggištis I je osnovao armensku prijestolnicu Jerevan 782. p. n. e.

„Velika” i „Mala Jermenija” netom pre rimskih osvajanja u 2. veku p. n. e.

Oko 600. p. n. e. na vlast u Jermeniji dolazi dinastija Orontida koji su osnovali prvo Jermensko kraljevstvo koje je bilo nekad potpuno, a nekad delimično nezavisno od Persijskog carstva.

Nakon bitke kod Gaugamele (331. p. n. e.) i propasti Ahemenidske Perzije, satrap Oront III je preuzeo istočnu Jermeniju (tzv. „Velika Jermenija”), dok su zapadna područja ujedinjena pod satrapom Mitridatom u takozvanu „Malu Jermeniju”, i obe države su proglasile samostalnost. Do 3. veka p. n. e. Mala Jermenija se proširila prema jugu, sve do obala Crnog mora (današnja turska pokrajina Kilikija). Od ovih Jermenaca je nastao današnji narod Amšenci koji žive u turskoj pokrajini Hemšin.

Oront III je pobedio Menona, generala makedonske vojske Aleksandra Velikog koji je imao nameru da osvoji bogate rudnike zlata u Speru. Velika Jermenija je uživala samostalnost dok je nije oslabilo sve snažnije Seleukidsko carstvo, te je 201. p. n. e. poslednji Orontid, Oront IV zbačen s vlasti, a na vlast je došao general Artaš, kasnije poznat kao Artaksije I, osnivač Artaksidske dinastije.

Artaksidska Jermenija

Velika Jermenija Tigrana II Velikog s prikazanim pokrajinama

Rimljani su pobedili Seleukidsko carstvo 190. p. n. e. u Bici kod Magnezije, oslabivši Persiju, što je iskoristio Artaksije I da proglasi nezavisnost Jermenije. U isto vreme se osamostalila pokrajina Sofena pod upravom drugog persijskog startega, Zariadresa koji je priznavao rimsku vlast.

Jermenija (koja je tada bila persijska satrapija) je bila podeljena na 120 klanskih područja kojima su vladali naharari. Ova područja je Artaksije I ujedinio u helenističku državu poznatu kao Artaksidska Jermenija (Արտաշեսյանների Թագավորություն Artašesijaneri Tagavorutiun). Artaksije osvojio Jerevan, ali je osnovao novu prestolnicu Artašat na obali reke Aras, na strateškom položaju secišta puteva koji su povezivali Staru Grčku, crnomorsku obalu, Baktriju i Indiju. Rimski pisci Strabo i Plutarh navode kako je u svojoj prestolnici Artaksije primio i kartaginskog vojskovođu Hanibala.

Jermenija je za vreme vladavine Tigrana II Velikog (95. – 66. p. n. e.) postala jednom od najvažnijih kraljevstava u području između Crnog mora, Sredozemlja i Kaspijskog jezera i najsnažnijim istočnim susedom Rimske republike. On je 83. p. n. e. iskoristio poziv za pomoć jedne od zaraćenih seleukidskih frakcija u Siriji kako bi se ustoličio kao vladar Sirije, čime je okončana Seleukidska Persija, a Tigran je vladao 17 godina u miru. Nakon Bitke kod Tigranocerte, jermenske prestolnice (69. p. n. e.) u kojoj su Tigrana pobedili Rimljani, Tigran je priznao njihovu vlast iako je zadržao svojevrsnu autonomiju.

Marko Antonije je svladao armenskog saveznika, Mitridata VI Pontskog, 34. p. n. e. i izvršio je invaziju Jermenije. Međutim, za vreme Rata Antonija i Oktavijana (32.-30. p. n. e.) Rim gubi vlast nad Jermenijom. Kako se našla između dve supersile, Rimskog carstva i Partskog carstva, često je bila mesto njihovih sukoba. Na kraju je car Avgust 20. p. n. e. dogovorio primirje s Partima tako što je načinio Jermeniju prelaznim područjem između dve sile.

Rimsko-partski rat (58. – 63.)

Artakside je na kraju s vlasti zbacio upravo Avgusta 12. godine, nakon višegodišnjih previranja i građanskog rata. Rimljani su na vlast uspeli da postave svoje namesnike, Tigran V (2 – 6) i Tigran VI (58 – 66), dok su Parti vladali od 37. do 47., a Iberi od 48. – 58. godine.

Jermenska vera u to vreme je bila mazdaistički zoroastrizam orijentisan na poštovanje Mitre, a hrišćanstvo se počelo širiti već oko 40. godine.

Ultimatno je car Neron 53. godine postavio partskog podanika i brata partskog kralja Vologaza I, Tiridata I, za kralja Jermenije i on je postao osnivač dinastije Arsakida (63).

Arsakidska Jermenija

Glavni članak: Arsakidi (Jermenija)

Jermensko Kraljevstvo za vreme dinastije Arsakida 150. godine

Helenistički hram u Garni iz 2. veka

Ečmijazdinska katedrala iz 303. godine

Rimljani su, nezadovoljni sve jačim uticajem Parta u Armeniji, poveli Rimsko-partski rat (54-64) i prvobitno su osvojili Jermeniju 60., da bi je izgubili 62. godine. Na kraju je general Gnej Domicije Korbulo, legat Sirije, uz pomoć 5 rimskih legija, 63. godine porazio Vologasa I Partskog koji je vratio Jermeniju svom bratu, Tiridatu I, koji je osnovao jermensku dinastiju Arsakida ili Aršakuni (jerm. Արշակունի) koji su vladala armenskim kraljevstvom do 428. godine..

Nakon što je Vologaz IV Partski izvršio invaziju Jermenije postavivši svog namesnika na njen tron, rimski car Lucije Ver je poveo novi uspešan Rimsko-partski rat (161-166) godine. Rimski upravnik, Sirijac Sohem od Emese, je nakon epidemije u vojnim redovima rimske vojske, već 166. godine izgubio Jermeniju i ponovno je uspostavljena Arsakidska jermenska dinastija pod partskom vlašću.

Nezavisni vladarski niz je uspostavio Vologaz II Jermenski (Valarses/Vagaršak) 180. godine. On je prekinut 252. godine kada je Sasanidsko persijsko carstvo željelo da povrati sva područja negdašnjeg Persijskog carstva okupiravši i Jermeniju. Rimska vojska je odgovorila odlučnom pobedom 287. godine, vrativši vlast arsakidskoj dinastiji ustoličenjem Tiridata III (287—314). On je već 301. godine proglasio hrišćanstvo državnom verom, postavši prva država koja je formalno preuzela hrišćanstvo kao službenu državnu veru – 12 godina pre Rima (za vreme cara Galerija i službene rimske tolerancije hrišćanstva), i 36 godina pre krštenja Konstantina Velikog. Jermenska apostolska crkva je imala svoje sedište (katolikos) u Ečmijadzinu, a ime je dobila jer su je navodno osnovali sami apostoli Sveti Juda Tadej i Sveti Bartol koji su propovedali po Jermeniji. Jermenski kraljevi su podstakli i stvaranje jermenskog pisma koje je napravio sveti Mesrop Maštoc 405. godine.

Godine 387. Jermensko kraljevstvo je podeljeno između Istočnog rimskog carstva i Sasanidskih Persijanaca. Zapadna Jermenija je ubrzo postala rimskom provincijom „Mala Jermenija”, a istočna Jermenija je zadržala svojevrsnu autonomiju sve do propasti Jermenskog kraljevstva 428. godine.

Nakon što je lokalno plemstvo zbacilo kralja, Jermenija je potpala pod vlast Sasanidske Perzije kao vojna krajina (marcpanat pod upravom generala), dok je „Mala Jermenija” ostala polunezavisna kneževina pod Vizantijskim carstvom. U sledećim vekovima Jermensko kraljevstvo je izmenjivalo razdoblja autonomija s razdobljima stranih vladara kao što su: Persijanci, Arapi, Vizantijsi, Mongoli, i na kraju Persijanci, Rusi i Osmanlije.

Vidi još

• Mala Jermenija

Literatura

• Adontz, Nicolas (1970). The Reform of Justinian Armenia. Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation. str. 310. 
• M. Chahin, The Kingdom of Armenia (1987, reissued 1991)
• Vahan Kurkjian. (1958). Tigran the Great. 
• Kalantar, Ashkharbek (1994). Armenia: From the Stone Age to the Middle Ages, Civilisations du Proche Orient. 2. Neuchâtel, Paris: Recherches et Publications. ISBN 978-2-940032-01-3. 
• Kalantar, Ashkharbek (1999). The Mediaeval Inscriptions of Vanstan, Armenia, Civilisations du Proche-Orient. Neuchâtel, Paris: Recherches et Publications. ISBN 978-2-940032-11-2. 
• Kalantar, Ashkharbek (2004). Materials on Armenian and Urartian History, Civilisations du Proche-Orient. Neuchâtel, Paris. ISBN 978-2-940032-14-3. 
• Boyce, Mary (1984). Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices. Psychology Press. str. 1—252. ISBN 9780415239028. 
• Curtis, Vesta Sarkhosh (2016). „Ancient Iranian Motifs and Zoroastrian Iconography”. Ur.: Williams, Markus; Stewart, Sarah; Hintze, Almut. The Zoroastrian Flame Exploring Religion, History and Tradition. I.B. Tauris. str. 179—203. ISBN 9780857728159. .
• de Jong, Albert (2015). „Armenian and Georgian Zoroastrianism”. Ur.: Stausberg, Michael; Vevaina, Yuhan Sohrab-Dinshaw; Tessmann, Anna. The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons, Ltd. 
• Russell, James R. (1987). Zoroastrianism in Armenia. Harvard University Press. ISBN 978-0674968509. 
• Brock, Sebastian P. (2016). „Miaphysite, not Monophysite!”. Cristianesimo Nella Storia. 37 (1): 45—52. ISBN 9788815261687. 
• Fahlbusch, Erwin (1999). „Armenian Apostolic Church”. Ur.: Fahlbusch, Erwin. Encyclopedia of Christianity. 1. Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans. str. 127–128. ISBN 0802824137. 
• Krikorian, Mesrob K. (2010). Christology of the Oriental Orthodox Churches: Christology in the Tradition of the Armenian Apostolic Church. Peter Lang. ISBN 9783631581216. 
• Winkler, Dietmar W. (1997). „Miaphysitism: A New Term for Use in the History of Dogma and in Ecumenical Theology”. The Harp. 10 (3): 33—40. 
• Blow, David (2009). Shah Abbas: The Ruthless King Who became an Iranian Legend. London, UK: I. B. Tauris & Co. Ltd. ISBN 978-1-84511-989-8. LCCN 2009464064. 
• Elishe: History of Vardan and the Armenian War, transl. R.W. Thomson, Cambridge, Mass. 1982
• Dr. Abd al-Husayn Zarrin’kub "Ruzgaran:tarikh-i Iran az aghz ta saqut saltnat Pahlvi. 1999. ISBN 964-6961-11-8. " Sukhan.
• Vahan Kurkjian - Period of the Marzbans — Battle of Avarair
• Gevork Nazaryan - The struggle for Religious Freedom
• de Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. . New York: New York University Press. 2003. 

Spoljašnje veze

• Video about Armenian Lands - Historical Armenia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. jul 2011)