Pređi na sadržaj

Bektašijstvo

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Panoramski prikaz tekije u Tirani. Prostor za molitvu je kružnog oblika. Unutrašnjost kupole je ukrašen arabeskama. On je ujedno i muzej. U pozadini je turbe sa tri kupole, u obliku derviških kapa, koje simbolično predstavljaju trojstvo. U tekiji se nalazi i biblioteka sa knjigama o bektašijstvu na svim jezicima.

Bektašijstvo je derviški red čija su verovanja sačinjena od različitih elemenata narodne vere, od šamanizma do verskih shvatanja balkanskih naroda, a poseduje čak i neke elemente hrišćanstva.[1] Bektašijstvo je u Osmanskom carstvu značajno uticalo na turski društveni i kulturni život, zahvaljujući svom narodnom obeležju.[1]

Nastalo je kao jedan od sufijskih pokreta koji su se sa Bliskog istoka širili u Anadoliji, u drugoj polovini 13. veka. Naziv je dobilo po Hadži-Bektašu, koji se slavi kao prvi svetac zaštitnik, a drugi je Balim Sultan, koji je sistematizovao učenje i standardizovao osnovne rituale. Od kraja 14. veka bektašijski red se učvrstio među janjičarima. U 17. i 18. veku je postao jedan od najuticajnijih derviških redova, čija je glavna svrha bila islamizacija novoosvojenih zemalja. Osmanska centralna vlast mu je pružala političku podršku sve do 1826. kada je Muhamed II zakonom ukinuo janjičare i zabranio bektašijstvo. Ono je nastavilo da postoji na teritorijama koje se nisu nalazile pod direktnom upravom centralne osmanske vlasti. U poslednjoj četvrtini 19. veka se razvilo u nezavisnu versku zajednicu, te postalo jedan od stubova albanskog nacionalnog pokreta na prostorima južne i centralne Albanije.

Bektašijski derviški red danas predstavlja četvrtu po veličini versku zajednicu u Albaniji, a deluje i na prostorima naseljenim Albancima u susednim zemljama.

Doktrine

[uredi | uredi izvor]

Bektašijstvo kao versko učenje se uobličavalo tokom 13. i 14. veka, kao mešavina šamanizma iz turkmenskih plemena iz Horasana i raznih verovanja prisutnih među ruralnim stanovništvom na prostorima Anadolije. U početku nije imalo definisanu teologiju, zbog čega je bilo podložno lokalnim uticajima. U 16. veku učenje je poprimilo šiitsko alevitski karakter.[2]

U teološkom smislu, bektašizam prihvata doktrinu muršida, doktrinu četiri kapije, doktrinu poštovanja trojstva i doktrinu dvanaest imama i četrnaest nevinih.[2]

Prema bektašizmu, muršid je svešteno lice i duhovni vođa ili medijator između vernika i Boga. Nalazi se u hijerarhijskom smislu iznad vernika, ali je inferiorniji od Boga, odnosno muršid je put kojim učenik dostiže Boga.[2]

Doktrina četiri kapije sagledava odnos između četiri elementa: šerijata, odnosno izvornog islamskog zakona, tarikata, odnosno puta, plana, metode i režima reda, hakika, odnosno istine ili neposrednog iskustva suštine stvarnosti i marifeta, odnosno mistične spoznaje Boga, koja se retko dostiže i više spada u put poslanika, proroka i mudraca. Prema bektašijskom učenju, Bog je četiri kapije otkrio Adamu, preko anđela Gavrila.[3]

Trojstvo se ogleda u poštovanju Boga, Muhameda i Alije, kao jedne tajne.[3] Bektašije osim toga, u Aliji vide jedinog legitimnog naslednika Muhameda.[4]

Poštovanje dvanaest imama se sastoji iz slavljenja svih imama od Alije do Muhameda al Mahdija (Muhammad ibn al-Hasan). Dvanaest imama, prema bektašijskom verovanju, između ostalog predstavljaju izlečenje duše od dvanaest zala: tame, zaboravnosti, greha, neodoljivog ukusa, beznadežnosti, lepe odeće, obožavanja životinja, arogancije, želje za osvetom, nestrpljenja, tuge zbog neuspeha i zaboravnosti Boga. Takođe se slavi četrnaestoro male dece koja su mučena, a nekolicinu su i ubili sunitski muslimani.[4]

Vremenom je bektašizam usvojio i filozofiju hurufizma, odnosno izvesnu kabalističku doktrinu koja se ogleda u simboličkom značenju brojeva i reči.[3] Hurufizam je filozofski pokret nastao u Iranu tokom 14. veka, koji Boga, univerzum, molitve, hodočašća i čak tumačenje Kurana paralelno prikazuje preko dvadeset osam (persijski alfabet) i trideset dva slova (arapski alfabet).[5]

Pod uticajem hrišćanstva, bektašijsko učenje je prihvatilo i poštovanje svetaca. Svetac je prema ovom učenju primer savršenog čoveka, koji se, svojim načinom života i velikom pobožnošću, u najvećoj mogućoj meri približio Bogu.[5]

Hijerarhija

[uredi | uredi izvor]

Mesta okupljanja bektašija su tekije, kao i kod ostalih derviških redova.[5] Bektašijska zajednica se sastoji iz više nivoa[5]:

  • ašik (u slobodnom prevodu onaj koji voli) — deo populacije koji simpatizira učenje, i koji bi jednom mogli da postanu pripadnici reda
  • muhib (u slobodnom prevodu nežan prijatelj) — deo populacije koji je prešao kroz ritual inicijacije i može da prisustvuje verskim obredima
  • derviš — deo populacije u potpunosti posvećen religioznom životu. Razlikuju se derviši koji su u celibatu i oni koji nisu.
  • baba — upravnik tekije, koji se stara o verskim i životnim potrebama vernika. Između ostalog, obavlja venčanja i pogrebne obrede, sluša ispovesti i blagosilja novorođenčad.[6]
  • dede — u slobodnom prevodu dede znači otac. Predstavlja najviši čin bektašijskog reda. To je duhovni poglavar koji je obitavao u tekiji izgrađenoj kraj Hadži-Bektaševog groba.[6]

Rituali

[uredi | uredi izvor]

Bektašijski odredi su postojali na području današnje Albanije, Makedonije, Kosova, južne Srbije, Crne Gore, Hercegovine, Bosne i Grčke.[7]

Bektašizam je bio važan element širenja islama među hrišćanskim stanovništvom na Balkanu i pomogao je prevazilaženju velikog jaza između hrišćana i muslimana. Prema svim drugim religijama je bio tolerantniji i nije prisiljavao stanovništvo na vršenje islamskih rituala, kao što su ceremonijalna molitva i post.[8] Bektašizam ne praktikuje kanonske rituale. Ne nalaže molitvu pet puta dnevno u određeno vreme, nema posta u toku Ramazana, niti veruje u neophodnost hodočašća u Meku. Moguće je konzumiranje vina, kao i kretanje ženama bez vela u javnosti.[8] Praktikuju se jutarnja i večernja molitva u tekiji, umesto u džamiji. Najvažniji je ritual „Аyn-i cem“, koji slavi Muhamedovo putovanje na nebo i sećanje na patnju dvanaest imama. To je ujedno i ritual inicijacije vernika u derviški red.[9]

Praktikuje se sema — ritual slušanja muzike, sviranja, plesa i recitovanja delova iz Kurana. Ples se sastoji u vrtenju derviša u krug, u smeru suprotnom od kazaljke na satu i istovremenim vrtenjem oko sopstvene ose, simbolišući tako kretanje planeta.[10]

Praktikuje se i zikir — ritual recitovanja delova Kurana.[10]

Slave se praznici[10]:

  • Nevruz - 22. mart, obeležava se Nova godina po persijskom kalendaru, a slavi rođenje imama Alije
  • Hidrilez - 6. maj, dolazak proleća
  • Mesec muharem - post u znak sećanja na imama Huseina i mučenike Karbale

Nastanak i razvoj

[uredi | uredi izvor]
Šadrvan, Harabati Babina tekija (Tetovo), najstarija očuvana bektašijska tekija u Evropi

Zbog oskudnosti istorijskih izvora, nastanak i razvoj bektašijstva nije moguće sagledati u potpunosti.[2] Nastalo je kao jedan od sufijskih pokreta na Bliskom istoku. Tokom 11. i 12. veka brojni misionari, poznati kao „Sveci iz Horasana”, dolazili su na područje Anadolije.[11]

Prema legendi, osnivač derviškog bratstva bektašija je bio Hadži-Bektaš (tur. Haci Bektaş Veli), u drugoj polovini 13. veka. Zna se da je rođen u Horasanu, u severoistočnom delu današnjeg Irana, u prvoj polovini 13. veka i da je veći deo života proveo u Anadoliji. Najstariji pisani izvori o njemu potiču iz 1295. godine, zatim iz 1297, kao i iz 1306. godine. Postoji i priča o Hadži Bektašu u knjizi pesama o Dželaludinu Rumiju (Celaleddin Rumi), pisanoj u periodu 1318—1358. Svi pisani izvori samo okvirno govore o vremenu u kome je on živeo.[11]

Međutim, prema opšteprihvaćenoj hronologiji njegovog života, koja se ne slaže u potpunosti s pisanim izvorima, a koju prenose njegovi sledbenici, u vidu četiri rečenice, rođen je 1248, u Anadoliju je došao 1281, živeo je dvedeset dve godine i umro je 1337. godine po Gregorijanskom kalendaru.[11] Postoji više legendi o tome kako je dobio ime. Jedna govori o tome da je njegov otac Sejid Muhamed (tur. Sejjid Muhammed) bio vladar države u Horasanu i da mu je po rođenju dao ime Bektaš, što u prevodu znači „jednak princu”. Po istoj legendi, njegov učitelj Lokman Prede, prilikom odlaska u Meku imao je viziju Bektaša kako se klanja, pa ga je zbog toga prozvao Hadži. Prema nekim autorima naziv Bektaš je nastao od reči bek - što na turskom znači gospodar, dok taš predstavlja stenu.[12]

Prema pisanim izvorima i usmenim predanjima, Hadži Bektaš je bio lutajući derviš, nesvestan sopstvenog uticaja na sledbenike. Uprkos tome, njegovi prvi sledbenici su bili anadolijski Abdali, koji su ga nazivali „Pir”.[12]

Demir babina tekija u Sveštarima (Bugarska)

Sledbenici bektašijstva smatraju da Hadži-Bektaš direktno potiče iz loze Muhameda.[13]

Veliki doprinos razvoju bektašijskog reda dao je Balim Sultan, koji je tokom 1501. godine postao vođa reda, sa sedištem u Hadži Bektaš Koju u Anadoliji. On je sistematizovao učenje, standardizovao osnovne rituale i stvorio ideal oličen u Hadži-Bektašu. Balim Sultan je kasnije proglašen za drugog sveca zaštitnika.[2]

Do kraja 14. veka bektašijstvo se učvrstilo među janičarima. Neki istoričari smatraju da je to posledica činjenice da su janičari mahom bili poreklom hrišćanska deca, te da su zbog toga bili naklonjeniji narodnim oblicima religije, nego izvornom islamu.[1]

Krajem 16. veka veka janičari su Hadži-Bektaša zvanično priznali za svog sveca zaštitnika. Od tada je po jedan bektašijski baba stalno obitavao u njihovom korpusu. Bektašijski red i janičarska vojska su postali toliko nerazdvojni da je svaki novi dede, koji je biran za poglavara reda, dolazio u janičarske barake u Carigradu da od age janičara primi krunu.[14]

Janičari u administraciji, najbližoj sultanu, koji su obavljali poslove poverljivog karaktera, kao i u specijalnim prilikama, ceremonijama i vojnim smotrama su nosili zarkol, posebnu vrstu kape, kao deo uniforme. Zarkol spada u grupu belih kapa, koju su nosili isključivo janičari. Izrađena je od debelog valjanog sukna, u obliku rukava. Prednji deo, obično ukrašen zlatnom žicom sa stilizovanim ornamentima se stavljao na glavu.[14] Drugi deo, nazan jatrma se zabacivao unazad i spuštao se niz vrat do sredine leđa. Bio je širok, oblika rukava, otvoren na zadnjem delu. Ovaj zabačeni deo je pokrivajući vrat, štitio nosioca od kiše i hladnoće. Poreklo zarkola se vezuje za bektašije. Jatrma je bila uspomena na rukav Hadži-Bektaša. Po tradiciji, janičari okupljeni u jedno jezgro, slati su Hadži-Bektašu, koji im je poklanjao zastavu, nadevao ime i blagosiljao ih. Tom prilikom je stavljao rukav svog ogrtača na glavu prvog vojnika iz grupe izgovarajući reči:

Neka vaše ime bude janičari, vaše lice čisto, vaše ruke pobedničke, vaša sablja britka, a koplje ubojito; da se uvek vraćate sa pobedom i slavom.[15]

Alaj-barjak janičarske vojske je bio dvobojan – pola žut, a pola crven, dok je na sredini imao predstavu zulfikara.[16]

Zaštitnik bektašija i šiita, omiljeno obeležje janičarskih zastava, a kasnije i simbol muslimanskog ratništva je bio zulfikar (tur. Zülfikar), sablja koja je, po verovanju, pripadala proroku Muhamedu i njegovom zetu Aliji. Janičari su amblem ove sablje usecali na svojim telima, uglavnom na grudima, rukama i nogama.[16]

Tokom 17. i 18. veka bektašijski red se pokazao kao jedan od najuticajnijih derviških redova, čija je glavna svrha bila islamizacija novoosvojenih zemalja, zbog čega su od osmanskih vlasti imale političku podršku koja je započela još sa Balim Sultanom.[17]

Nakon učestalih sukoba janičarske vojske sa osmanskom državom[17] i vojnih neuspeha, kao i zbog razularenosti janičara tokom vladavine Selima II, Muhamed II se posvetio pitanju reorganizacije vojske. Godine 1825/26. je doneo odluku da se iz svih popunjenih janičarskih orti, kakvih je bilo pedeset jedna, izdvoji po 150 boraca i da obrazuju nove jedinice. Izdao je poseban zakon o organizaciji i obuci novoformiranih jedinica. Janičari su odbili da prihvate osnivanje nove vojske, strogu disciplinu i nove obuke i 15. juna 1826. su podigli ustanak.[18] Ustanak je ugušen, a janičari saterani u kasarne koje su bombardovane i primenjene su surove mere koje su značile potpuno fizičko uništenje janičara. Narednog dana su javno oskrnavljene svetinje janičara, a 17. juna doneto je rešenje o likvidaciji janičarskog odžaka i o njegovoj anatemi. Posle ovog događaja koji je nazvan „Blagosloveni događaj” (Vak’a-i hayriye), preduzete su opsežne mere za uništavanje centra janičarskih pobuna u provincijama, kao i za likvidaciju bektašijskog derviškog reda, kao najsnažnijeg moralnog oslonca janičara. Umesto janičara, Muhamed II je najavio stvaranje vojske obučenih vojnika, pod imenom Pobedonosna Muhamedova vojska.[19]

I pored toga što je bio zabranjen, zabrana se mogla sprovoditi samo na teritoriji koja se nalazila pod direktnom upravom centralne osmanske administracije.[17] Bektašijski red je nastavio sa svojim delovanjem na prostoru južnog dela Albanije i zapadne Makedonije. Tokom poslednje četvrtine 19. veka se razvio u nezavisnu versku zajednicu, te postao jedan od stubova albanskog nacionalnog pokreta, a proširio je svoj uticaj i na teritorije Srbije, deo Kosova i Metohije i Makedonije. [17]

Jedan od načina na koji se bektašijski red širio među stanovništvom je bio zauzimanje hrišćanskih svetilišta, te poistovećivanje svojih svetaca sa svecima koji su se poštovali u narodu. Jedan od svetaca koji je poslužio u tu svrhu je bio Sari Saltuk. Sari Saltuk je prema bektašijskom predanju bio lutajući derviš, koji je širio islam na prostoru Balkana tokom 13. veka, još pre dolaska Osmanlija. Najčešće je povezivan sa Svetim Nikolom i Svetim Đorđem, dva najpoštovanija sveca na tim prostorima, koje su slavili kako hrišćanski, tako i muslimanski vernici.[20]

Osim toga, bektašijski red nikada nije zabranjivao hrišćanska hodočašća, čak ih je podsticao i u svojim svetilištima, a tolerisao je i slavljenje hrišćanskih svetaca, pokušavajući istovremeno da ostvari versku nadmoć i vođstvo nad njima.[20]

Tekija u Valoni

Za albansko političko vođstvo, bektašijski red je predstavljao najadekvatniji instrument za homogenizaciju albanskog nacionalnog korpusa, odnosno suzbijanje unutrašnjih religijskih podela među njima.[21]

Prvi snažniji talas širenja bektašijskog reda u albanskoj populaciji se dogodio tokom političkog patronata Ali Paše u periodu 1788—1822, oko grada Janjine, na severozapadu današnje Grčke, koga osmanska administracija nije smatrala upraviteljem oblasti. On je iskoristio organizaciju i versko učenje bektašijskog reda radi sticanja naklonosti i podrške lokalnog stanovništva i širenja svog političkog uticaja, te isticanja svoje nezavisnosti od centralne osmanske vlasti. Na taj način Ali-paša je uspeo da poveća svoju političku moć i proširi uticaj i na jugoistočni i centralni deo današnje Albanije.[21] Istovremeno je Bektašijski red islamizovao veliki broj hrišćana i povećao broj sledbenika.

Tokom 19. veka, čak i nakon poraza Ali Paše i zabrane iz 1826, s obzirom na sinkretički duh i sa tendencijom asimilacije stranih elemenata, bektašijski red je uveo albanski nacionalizam u svoju doktrinu, što je povećalo njegovu popularnost i broj sledbenika.[21]

Međutim, uprkos velikoj popularnosti, bektašizam vremenom nije uspeo da izbriše postojeće verske podele, niti širenje drugih, tradicionalnih verskih zajednica. Tokom Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, većina tekija je uništena.[22] Dvadesetih godina 20. veka bektašijski red je uveo i druge albanske nacionalne elemente, kao što su isticanje albanske zastave i uvođenje albanskog kao zvaničnog jezika verske zajednice. Godine 1932. Albanija je priznala bektašijski red kao nezavisnu versku zajednicu. U periodu nakon Drugog svetskog rata, pa sve do 1990. u Albaniji je bio zabranjen rad bilo koje verske zajednice. Nakon toga je bektašijski red nastavio sa delovanjem, prikazujući se kao spona između hrišćanstva i islama i kao poseban fenomen sa svojim centrom u Albaniji.[23]

Bektašizam danas predstavlja četvrtu versku zajednicu, prema broju vernika u Albaniji, a deluje i u okolnim zemljama gde je nastanjeno albansko stanovništvo.[24]

Izvori

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ a b v Matijević 2009, str. 71.
  2. ^ a b v g d Savić 2014, str. 144.
  3. ^ a b v Savić 2014, str. 145.
  4. ^ a b Savić 2014, str. 146.
  5. ^ a b v g Savić 2014, str. 147.
  6. ^ a b Boras 2013, str. 71.
  7. ^ Matijević 2009, str. 31.
  8. ^ a b Boras 2013, str. 39.
  9. ^ Savić 2014, str. 148.
  10. ^ a b v Savić 2014, str. 149.
  11. ^ a b v Savić 2014, str. 142.
  12. ^ a b Savić 2014, str. 143.
  13. ^ Boras 2013, str. 38.
  14. ^ a b Matijević 2009, str. 79.
  15. ^ Matijević 2009, str. 81.
  16. ^ a b Matijević 2009, str. 85.
  17. ^ a b v g Savić 2014, str. 150.
  18. ^ Matijević 2009, str. 74.
  19. ^ Matijević 2009, str. 75.
  20. ^ a b Savić 2014, str. 151.
  21. ^ a b v Savić 2014, str. 152.
  22. ^ Savić 2014, str. 154.
  23. ^ Savić 2014, str. 155.
  24. ^ Savić 2014, str. 156.

Literatura

[uredi | uredi izvor]
Bektašijstvo na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бекташијство&oldid=28885054”